U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Kiritish/chiqarish dasturiy ta’minoti 
Kiritish/chiqarish 
dasturiy 
ta’minotini 
ishlab 
chiqish 
konsepsiyasi qurilmadan mustaqilligi bilan ma’lum. Bu konsepsiya 
aniq bir qurilmani ko‘rsatmasdan turib istalgan kiritish/chiqarish 
qurilmasiga 
kirishga 
ruhsat 
olish 
yo‘llari 
yozilgan 
dastur 
imkoniyatlarini bildiradi. Kiruvchi fayldagi ma’lumotlarni o‘quvchi 
dastur disket, qattiq disk yoki kompakt-diskdagi fayllar bilan bir xil 
ishlay olishi kerak. Aynan nimaga dasturda hech qanday 
o‘zgarishlarsiz, masalan, quyidagiga o‘xshash buyruqlarni bajarish 
uchun kerak 
sort output 
Bu buyruq kiritish qurilmalari sifati - yumshoq disk, IDEdisk, 
SCSIdisk yoki klaviaturalar bilan ishlay olishi kerak. Chiqarish 
qurilmasi sifatida xam ekran, diskdagi istalgan fayl yoki printer bilan 
bir xil ishlay olishi kerak. Asosiy muammo operatsion tizim yechishi 
kerak bo‘lgan ushbu qurilmalar bilan bog‘lanishlarning farqli 
ekanligidadir. Fayl nomi yoki qurilma sodda matn qatoridan yoki 
butun qiymat va fizik qurilmaga bog‘liq bo‘lmagan ko‘rinishga ega 
bo‘lishi kerak. 
Kiritish/chiqarish qurilmasining boshqa bir muhim jihatlari 
xatolarni qayta ishlashida. Xatolar apparaturaga yaqin ko‘rinishda 
qayta ishlanishi mumkin. Agar kontroller o‘qish jarayonida xatolikni 

---

164 
aniqlasa, u bu xatoni o‘zi o‘zgartirish imkoniyatlari asosida xarakat 
qilib ko‘rishi kerak. Agar buni bajarishga uni kuchi yetmasa, u holda 
qurilma drayverda qayta ishlanishi kerak. Ko‘pincha xatolar 
vaqtinchalik bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘quvchi moslamadagi 
changni chiqishi tufayli xato o‘qishi. Bunday xatolar blokni takroran 
o‘qish jarayonida sodir bo‘lmaydi. Faqat agar past pog‘onada 
muammo paydo bo‘lsa bu haqda yuqori pog‘onaga axborot beradi. 
Ko‘p holatlarda xatodan so‘ng qayta tiklangandan yuqori pog‘ona 
uchun aniq bo‘lgan past pog‘onada qilish afzal ko‘riladi, unda mavjud 
uzilishlar haqida yuqori pog‘ona xabardor bo‘lmasligi ham mumkin 
bo‘ladi. 
Yana bir kalit so‘z - ma’lumotlarni uzatish usuli: asinxronga 
(to‘xtalishlarni boshqarish) teskari sinxronli (bloklovchi). Fizik 
pog‘onada 
kiritish/chiqarish 
ko‘plab 
operatsiyalari 
asinxronli 
(markaziy protsessor ma’lumotlar uzatishni boshlaydi va to‘xtalish 
bo‘lmagunga qadar unga e’tibor bermaydi) bo‘ladi. Foydalanuvchi 
dasturlarini kiritish/chiqarish operatsiyalarini qo‘llaydigan (chaqiriq 
tizimiga murojaat qilingandan so‘ng receive dasturi buferda 
ma’lumotlar paydo bo‘lmagunga qadar avtomatik to‘xtatadi) dasturni 
yozish sezilarli darajada oson. Kiritish/chiqarish operatsiyasi uchun 
asinxronli, foydalanuvchi dasturi uchun esa operatsion tizimda 
ishlaydigan bloklovchi bo‘ladi.
Kiritish/chiqarish 
dasturiy 
ta’minoti 
haqida 
gapirganda 
buferlashgae’tibor berish kerak bo‘ladi. Ma’lumotlar ko‘pincha 
qurilmadan kelib tushadi, u oxirgi nuqtasiga darrov saqlashning 
imkoniyati yo‘q. Masalan, paket tarmoq orqali kelganda, operatsion 
tizim bu paket nimaga kerakligini o‘rganib chiqmaguncha uni qayerga 
joylashtirishni bilmaydi. Bundan tashqari, real vaqtda ishlaydigan 
boshqa ko‘plab qurilmalar uchun ma’lumotlarni kelib tushish 
muddatini ko‘rsatuvchi parametrlar muhim hisoblaniladi (masalan, 
raqamli ovozni qayta tiklovchi qurilmalar), shu sababli qabul qilib 
olingan ma’lumotlar buferni to‘ldirish tezligiga bog‘liq bo‘lmagan, 
ovoz chiqaruvchi buferdan chiqarib olishda tezlik uchun avvaldan 
chiquvchi buferda joylashtiriladi. Buferlashda sezilarli miqdorda 
ma’lumotlarni 
ko‘chirishi 
nazarda 
tutiladi. 
Ko‘pincha 
kiritish/chiqarish operatsiyasini samarodoligini pasaytiruvchi omil 
sifatida ko‘riladi. 

---

165 
Bu tushuncha so‘ngida ajratish qurilmasi va qismlarga bo‘lish 
qurilmalari bo‘ladi. Diskga o‘xshash ba’zi kiritish/chiqarish 
qurilmalari ko‘p sonli foydalanuvchilar bilan bir vaqtda ishlay olishi 
mumkin. Shu sababli bir nechta foydalanuvchilar bitta diskda bitta 
faylni ochganda muammo paydo bo‘lmasligi kerak. Magnit tasmali 
tarqatgich 
kabi 
boshqa 
qurilmalar 
ushbu 
qurilmada 
u 
yakunlanmagunga qadar bir foydalanuvchilik bo‘ladi. Agar bir 
vaqtning o‘zida ikki va undan ortiq foydalanuvchilar bitta tasmaga 
aralash bloklarni yozishsa, yaxshi narsa olinmaydi. Ajratilgan 
(monopol foydalaniladigan) qurilmasi birgalikda bloklash kabi 
muammolarni keltirib chiqaradi. Operatsion tizim qismlarga ajratish 
va ajratilgan qurilmalarini boshqarish va turli xil muammolarni 
mustaqil yecha olishi kerak. 
Bu muammolarni hal qilish uchun kiritish/chiqarish dasturiy 
ta’minotini to‘rtta pog‘onaga ajratiladi:
 To‘xtalishlarni qayta ishlovchi (past pog‘ona); 
 Qurilma drayveri; 
 Apparatura kodidan mustaqil operatsion tizimlar; 
 Foydalanuvchi dasturlari (yuqori pog‘ona).