U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

4.6. Ma’lumotlarni kiritish/chiqarish menejeri va dasturiy 
ta’minoti 
Fayl tizimlarni qo‘llab-quvvatlash 
Disklar periferik qurilmalarining alohida turi hisoblanadi, chunki 
aynan ularda ham foydalanuvchi, ham tizim ma’lumotlarining 
aksariyat qismi saqlanadi. Disklardagi ma’lumotlar fayl tizimlarda 
joylashtiriladi, va fayl tizimi xususiyatlari asosan OT o‘zining 
xususiyatlari bilan aniqlanadi. Fayl tizimining ommalash-ganligi 
ko‘pincha uni “o‘zining” operatsion tizimidan boshqa operatsion 
tizimlarga ko‘chirilishiga olib keladi, masalan FAT fayl tizimi boshida 
MS-DOS da, keiynchalik esa OS/2, MS Windows tizimlarida va Unix 

---

161 
tizimining 
ko‘p 
variantlarida 
qo‘llanilgan. 
Shuning 
uchun 
kiritish/chiqarish kichik tizimiga bir nechta ommaviy fayl tizimlarini 
qo‘llab-quvvatlash xuddi periferik qurilmalarining keng spektrini 
qo‘llab-quvavvatlashdek muhim. Kiritish/chiqarish kichik tizimi 
arixitekturasini uning tarkibiga osongina, kodlarni qayta yozishga 
zarurat bo‘lmasdan, yangi fayl tizimlarni kiritish imkoniyati ham 
muhim hisoblanadi. Odatda operatsion tizimda mazkur vazifani 
yechishga javob beruvchi dasturiy ta’minotining maxsus qatlami 
bo‘ladi, masalan, Unix operatsion tizimi versiyalarida VFS (Virtual 
File System) kodi asosida System V Release 4 qatlami.
Kiritish/chiqarish menejeri 
Kiritish/chiqarish 
kichik 
tizimida 
tashqi 
qurilmalarning 
xususiyatlari va vertikal kichik tizimlarni tashkil etuvchi modullar 
bilan bir qatorda universal turdagi modullar ham mavjud. Bu modullar 
kiritish/chiqarish kichik tizimining barcha boshqa komponentlarining 
o‘zaro ishlashini va foydalanuvchi jarayonlari hamda OT ning boshqa 
kichik tizimlari bilan o‘zaro munosabatlarini tashkil etadi. Xuddi 
qurilmalarni boshqarish funksiyalariga o‘xshab, bu tashkillashtiruvchi 
funksiyalar 
barcha 
darajalar 
bo‘yicha 
taqsimlanadi 
va 
kiritish/chiqarish 
menejeri 
nomli 
qobiqni 
tashkil 
etadi. 
Kiritish/chiqarish menejerning vazifalari to‘rtta interfeysni qo‘llab-
quvvatlashdan iborat: 
 Foydalanuvchi kiritish/chiqarish interfeysi; 
 Kiritish/chiqarish qurilmalari bilan interfeys; 
 OT ning boshqa kichik tizimlari bilan interfeys; 
 Kiritish/chiqarish kichik tizimning qismlari bilan ichki 
interfeys.
Menejerning yuqori qatlamini foydalanuvchi jarayonlardan 
tizimli ko‘rinishda keladigan kiritish/chiqarishga so‘rovlarni qabul 
qiladigan va ularni ma’lum qurilmalarga javob beruvchi modul va 
drayverlarga 
qayta 
manzillaydigan 
hamda 
kiritish/chiqarish 
amallarining natijalarani jarayonlarga qaytaradigan OT ning modullari 
tashkil etadi. Shunday qilib bu qatlam kiritish/chiqarish foydalanuvchi 
interfeysni qo‘llab-quvvatlaydi va amaliyotchi dasturchilarga tashqi 
qurilmalar hamda ularda joylashgan ma’lumotlar bilan ishlashda 
maksimal 
qulayliklar 
yaratadi. 
Menejerning 
pastki 
qatlami 
drayverlarni kompyuterni apparat platformasining xususiyatlaridan 

---

162 
(kiritish/chiqarish 
shinalari, 
uzilishlar 
tizimi 
va 
boshqalar) 
ekranlashtirish yo‘li bilan tashqi qurilmalar kontrollerlari bilan 
bevosita 
o‘zaro 
harakatni 
amalga 
oshiradi. 
Bu 
qatlam 
kiritish/chiqarish shinalarning manzillari va formatidan mustaqil 
ravishda 
ma’lum 
umumiylashtirilgan 
shaklda 
drayverlardan 
kontrollerlar registrlari bilan ma’lumotlar almashinuviga so‘rovlar 
qabul qiladi, va keyin bu so‘rovlarni apparatli platformaga bog‘liq 
formatga aylantiradi. Avval ko‘rib chiqilgan to‘htatishlar dispetcheri 
kiritish/chiqarish menejerning tarkibiga kirishi mumkin yoki 
yadroning alohida moduli shaklida bo‘lishi mumkin. Oxirgi vaziyatda 
kiritish/chiqarish menejeri to‘xtatishlar dispetcheri uchun dispetcherga 
so‘rov manbai to‘g‘risida umumlashtirilgan axborotlarni uzatib, 
uzilish so‘rovlarini boshlang‘ich ishlovini bajaradi. Menejerning yana 
bir funksiyasi – bu kiritish/chiqarish kichik tizimi modullarini OT 
ning jarayonlarni boshqarish, virtual xotira va boshqa kichik tizimlari 
singari boshqa kichik tizimlari modullari bilan o‘zaro harakatini 
tashkillashtirish. Kiritish/chiqarish menejerning muhim funksiyasi 
kiritish/chiqarish kichik tizimni qismlarining o‘zaro harakati uchun 
ma’lum 
qulay 
muhitni 
yaratishdan 
iborat. 
Buning 
uchun 
kiritish/chiqarish menejeriga kiritish/chiqarish modullari o‘zaro 
harakatini ma’lum standart ichki interfeysini qo‘llab-quvvatlash 
kiritiladi, hamda menejerga drayverlar ishlashida eng ko‘p 
foydalaniladigan funksiyalarni bajarish yuklatiladi. Bu funksiyalar 
drayver ayrim tez-tez uchraydigan amallarni bajarilishini chaqirish 
imkoniyatini 
beradigan 
tizimli 
protseduralar 
ko‘rinishda 
shakllantiriladi. Misollar tariqasida kontroller registrlari bilan 
almashinuvi amallari, kiritish/chiqarish ma’lumotlarni oraliq saqlash 
buferlarni 
olib 
borish, 
bir 
nechta 
drayverlar 
ishlashini 
sinxronlashtirish, ma’lumotlarni foydalanuvchi fazodan tizimning 
fazosiga nusxalashni keltirish mumkin. Bunday yondashuv yangi 
drayverlar va faylli tizimlarni ishlab chiqish va ularni OT tarkibiga 
joylashtirishni sezilarli darajada yengillashtiradi. Kiritish/chiqarish 
menejeri vazifasini Unix operatsion tizimining ko‘p versiyalarida 
mavjud bo‘lgan STREAMS muhiti bajaradi. Boshqa misol tariqasida 
Windows NT oilasi OT larning kiritish/chiqarish menejerini keltirish 
mumkin. U modullar o‘rtasidagi o‘zaro harakatni kiritish/chiqarish 
so‘rovlar 
paketlari 
(I/O 
Request 
Packet, 
IRP) 
yordamida 
tashkillashtiradi. Tizimli chaqiruv protsedurasidan so‘rov olgach 

---

163 
menejer IRP ni shakllantiradi va uni kerakli drayverga uzatadi. 
So‘ralgan amal bajarilganidan keyin drayver javobni yana bir IRP 
paketi ko‘rinishida menejerga qaytarida, u esa, o‘z navbatida zarurat 
bo‘lgan holda shu IRP paketni boshqa drayverga uzatishi mumkin. 
Menejer drayverlarga o‘zaro bog‘lanishlar (biddings) berishga imkon 
yaratadi, va o‘zaro aloqalar to‘g‘risidagi axborot asosida IRP 
paketlarni uzatishni amalga oshiriladi. Shuningdek, Windows NT 
oilasi OT ning menejeri tizimni to‘xtatmagan holda drayverlarni 
dinamik yuklash va chiqarishni qo‘llab-quvvatlaydi. Standart ichki 
modullararo interfeysning mavjudligi kiritish/chiqarish kichik 
tizimining chidamliligini oshiradi va kengayuvchanligini yaxshilaydi, 
ammo uning ishlash tezligini biroz sekinlashtirishi mumkin, chunki 
har bir qatlam va qismlarga bo‘linish boshqaruvni to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
uzatishlar bilan mustahkamlashga nisbatan qo‘shimcha amallarga olib 
keladi.