Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

Tovush moslashuvi hodisasi. Bu hodisa bo‘yicha so‘zlarni talaffuz 
qilish paytida ikki jarangsiz tovushdan biri ikkinchisini o‘ziga qisman 
o‘xshatib oladi: to‘qson – to‘xson, taqsim – taxsim, maqsad – maxsad
kabi. 

---

77 
Gaplologiya hodisasi. Gaplologiya hodisasi ko‘ra so‘z tarkibidagi 
ma’lum bir bo‘g‘inning to‘liq tushib qolishi nazarda tutiladi: qayin og‘a – 
qaynog‘a, qayin ona – qaynona kabi. 
Diareza hodisasi. Diareza hodisasida so‘z talaffuzi paytida biror 
tovushning tushirilib qoldirilishi nazarda tutiladi. Bu hodisa faqat talaffuz 
shakliga xos. Yozma shaklida asliga muvofiq to‘g‘rilab yoziladi. Masalan: 
Samarqand – Samarqan, go‘sht –go‘sh, past – pas kabi. 
Epenteza hodisasi. Epenteza hodisasida so‘z o‘zagiga qo‘shimcha 
qo‘shilganda yangi tovush qo‘shilishi kuzatiladi. Masalan: bu + ga – bunga, 
u+da – unda, shu+ dan – shundan kabi . 
Tilning morfologik qurilishi. O‘zak va negiz. Sintaktik munosabat 
orqali nutqda qo‘shimchalar asosida so‘zlarni shakllantiramiz. Shunday 
ekan o‘z-o‘zidan ularni tahlil qilishda qismlarga bo‘lib o‘rganamiz. 
Masalan: gul-chi, o‘qi-t-uvchi-lik, ish-chi-lar-i-miz. Bu erda sanalgan 
misollardagi qismlardan faqat uchtasigina ya’ni gul, o‘qi, ish mustaqil 
holda leksik ma’no ifodalaydi. Qolganlari mana shu uchta so‘zni 
shakllantirishga hissa qo‘shadi, xolos. Ammo, o‘zicha leksik ma’no 
anglatmaydi. So‘zning o‘zicha leksik ma’no ifodalab boshqa lug‘aviy 
qismlarga ajratilmaydigan shakli o‘zak deyiladi. Masalan: gul, suv, ish, 
o‘qi kabi.
O‘zakka so‘z yasovchi qo‘shimchalarning qo‘shilishi natijasida 
negiz hosil qilinadi. Demak, negiz faqat yasama so‘zlardagina mavjud 
bo‘ladi. Barcha so‘zlarda negiz bo‘lavermaydi, ba’zan bir so‘zda birdan 
ortiq yasovchi qo‘shimcha bo‘lsa, birdan ortiq negiz bo‘laveradi. 
Masalan: temir+chi+lik, chorva+chi+lik kabi. Negizga ham o‘z 
navbatida shakl yasovchi va so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shiladi. 
Masalan: gul+chi+ga, kitob+xon+lar va hakozo. Bundan ko‘rinadiki, 
negiz turli xil tarkibiy qismlarga bo‘linadi. Bu tarkibiy qismlar ma’no 
bildiruvchi o‘zak va leksik ma’no anglatmovchi qo‘shimchalardan iborat 
bo‘ladi. Morf va morfemalar ham bir – birdan farqlanadi. Bularni 
bo‘g‘inlar bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Masalan: suv+chi so‘zi ikki 
bo‘g‘indan tashkil topgan. Bu so‘zning bo‘g‘inga va morfemalarga 
bo‘linishi mos keladi. Ammo, u+kam so‘zi ikki bo‘g‘inga shu tarzda 
bo‘linadi. Morfemaga esa u+kam tarzida emas uka+m tarzida ajratiladi.

---

78 
Ba’zan bir morfemani 2 ta 3 ta morf bilan ifodalash mumkin. Bunda 
bu morflarni allamorf deb ataymiz. Bir qo‘shimchaning turli xil yozilishi 
allamorfdir. Masalan: kelguncha, chiqquncha so‘zlaridagi –guncha, -
quncha yoki uyga, boqqa so‘zlaridagi -ga va –qa lar allamorflardir.