Учебное пособие по курсу «Основы менеджмента». Гулистан, 2006. 170 с. Учебное пособие подготовлено на основании программы курса «Основы менеджмента»

Nazorat savollari:

1. 
   Boshqaruv qarori nima?
   
2. 
   Qarorlar kimlar tomonidan qabul qilinadi va amalga oshiriladi?
   
3. 
   Тashkiliy qaror nima?
   
4. 
   Programmalashtirilgan qarorlar qay hollarda talab etiladi?
   

2-savol bo`yicha dars maqsadi:
2.1.Boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilish bosqichlarini tushuntirib berish.
2.2. Menejmentda qarorlarni optimallashtirish zarurligini yoritib berish.
Identiv o`quv maqsadi:
2.1. Boshqaruv qarorlarini tayyorlash to`g`risida tushunchaga ega bo`ladi.
2.2. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonini izohlay oladi.
2-savol bayoni:

Yuqorida ta’kidlangan qarorlardan tashqari, boshqaruvda kompromiss, rasmiy va norasmiy qarorlar mavjud. qarorlarni qabul qilish jarayonini ko`rib chiqishda ikki momentni hisobga olish zarur. Birinchidan, qarorlar qabul qilish nisbatan oson, bunday holda harakat yo`nalishi tanlanadi, xolos. Ammo, yaxshi qaror qabul qilish qiyin. Ikkinchidan, qaror qabul qilish bu ruhiy (psixologik) jarayondir. Inson harakatlari esa har doim ham mantiqqa to`g`ri kelmaydi. qarorlar qabul qilish jarayoni intuitiv, mulohaza va fikrlarga asoslangan yoki ratsional xarakterda bo`lishi mumkin.

Intuitiv qaror ko`pincha ushbu qaror to`g`ri ekanligini his qilish asosidagina qabul qilinadi. Bunday qaror qabul qiluvchi shaxs ongli ravishda ijobiy va salbiy tomonlarni baholash bilan shug`ullanmaydi, vaziyatni tushunib yetishga ham intilmaydi. Faqat intuitsiyaga ishonadigan menejerlar kutilmagan hodisalarga ro`baro` bo`lib qoladi. Mulohaza va fikrlarga asoslangan qarorlar ko`pincha bilimlar va to`plangan tajriba asosida yuzaga chiqadi. Rahbar ilgari shunga o`xshash vaziyatlarda qabul qilingan qarorlarning natijalaridan kelib chiqadi hamda alternativalar taxmin qilib olinadi. Тeran fikrga asoslanib, rahbar ilgari muvaffaqiyat keltirgan alternativani tanlashga harakat qiladi. Bunday qaror qabul qilish odatda tashkilotda takrorlanib turadigan vaziyatlar yuzasidan bo`ladi, ammo yangi biror vaziyatda u pand berib qolishi mumkin.
Ratsional qaror qabul qilish deganda esa ob’ektiv analitik jarayon yordamida asoslanadigan qaror tushuniladi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni va bosqichlarini ko`rib chiqishda, aynan ratsional qarorlar asos qilib olinadi. qarorlar qabul qilish jarayoni shartli ravishda uch ko`lamdagi harakatlarni bajarishni nazarda tutadi. Bular:
1. Qarorning zarurligini tan olishdan boshlanadi, u:
-muammoni tasavvur etish va tan olish;
-muammoni ko`rib chiqib tavsiflash;
-muvaffaqiyatli hal qilish mezonlarini aniqlashdan iborat.
2. Qarorni ishlab chiqish, u:
-alternativalarni ishlab chiqish;
-alternativalarni baholash;
-alternativa tanlashdan iborat.
3. Qarorni bajarish, u:
-qarorni bajarishni tashkil qilish;
-qarorni bajarilishini tahlil qilish va nazorat qilish;
-aks aloqa va unga tuzatishlar kiritishdan iborat.
Ko`pchilik alternativ qarorlarni aniqlash oson. Ular, odatda, avvalgi tajribadan ma’lum, standart ko`rinishga ega yoki eng yaxshi qaror mezon-chegaralariga o`zi mos keladi. Yangi muammolar yuzaga chiqqan holda ijodiy yondashish zarur. Alternativalarni izlashga ijodiy yondashishni juda ko`p usullari mavjud bo`lib, bular: ”miya atakasi”, takliflarni ilgari surish usuli, vaziyatni guruhiy tahlil qilish, sabab oqibatli diagramma, fikrlash kartasi va hakozalar. Bunday ijodiy yondashuvning siri boshqaruv qobiliyatidir. har qanday alternativani qabul qilishdan avval uni baholash, ya’ni ijobiy va salbiy tomonlarini va ular orasidagi muvozanatni kuzatish, avvalgi shu hollardagi standartlar bilan solishtirish zarur.
Ratsional qarorlarni qabul qilinishiga relevant, ya’ni ishga daxldor ma’lumotlarni yetarli bo`lishi, vaziyatni tahlil qila bilishi talab etiladi. Muammolarni ratsional hal qilinish bosqichlarini sodda ko`rinishi quyidagicha:
-muammoni tashhis qilish (diagnoz);
-qaror qabul qilish uchun cheklanishlar va mezonlarni tavsiflash;
-alternativalarni izlash va yuzaga chiqarish;
-alternativalarni baholash;
-yakunlovchi tanlovni amalga oshirish.
Har qanday muhim qarorni qabul qilishdan so`ng uning ortidan yuzaga chiqadigan juda ko`p qarorlarni qabul qilish zarur. Samarali ishlovchi menejer bular ichida eng uzviy o`rinni egallagan va bir yo`la bir necha qarorning asosi bo`la oladigan qarorlarni ko`ra bilishi va ularga alohida ma’suliyat bilan yondashishi zarur.
Qarorlar qabul qilinishi jihatidan, natijasini har xil bo`lishi, qanday bosqichlarda qabul qilinishiga qarab (individual yoki tashkiliy bosqichlarda) ularning uch turini ajratish mumkin, bular: ratsional shakldagi qaror qabul qilish modeli, cheklangan ratsionallik modeli va siyosiy modeldir. Ratsional modelda qaror qabul qilish-tashkilot uchun maksimum foyda keltiradigan alternativani tanlanishi demakdir. Bunday yondashuv doirasida muammoni har tomonlama chuqur aniqlanishi, alternativalarni birma-bir o`rganish va ma’lumotlarni tanlab, chuqur tahlil qilish taqozo etiladi. Bu holda baholash mezonlari jarayon boshida aniqlanadi. Cheklangan ratsionallik modeli: shaxsiyatli cheklangan ratsionallik va tashkiliy cheklangan ratsionallikka bo`linadi. Bu yondashuvga ko`ra, qaror qabul qilish soddalashtirilgan tarzda ro`y beradi, ya’ni ma’lumotlarni qayta ishlashga uncha e’tibor qaratilmaydi. Alternativalar ichida avvalo samara berishi mumkin bo`lgan alternativaga e’tibor qaratiladi va bunda qarorlar sonini maksimumga yetkazish emas, balki qoniqish hissini beradigan darajada maqsad qo`yiladi. Siyosiy yondashuv shaklida esa, birinchi galda tashkilot a’zolarining o`z individual manfaatlarini aks ettiradigan qarorlar turkumi tushuniladi. Bu holda ma’lumotlar to`plash, alternativalar izlash, muammoni aniqlash, qarorlarni biron kimsa foydasiga og`dirish vositasi kabi vositalar asosiy deb qaraladi. qaror hokimlikni taqsimlash funktsiyasi bo`lib qoladi, har xil qatnashchilarning siyosatini ustunligi va samarasining belgisi bo`lib qoladi.
Boshqaruv tajribasida bir qator modellar va usullar qo`llaniladi: bular mezoniy taqqoslash usuli, to`lov matritsasi, maqsadlar daraxti, ehtimollar nazariyasi va hakoza.
Menejment qarorlarini optimallashtirish ularni yanada maqsadga va haqiqatga yaqinlashtirishni nazarda tutadi. Qarorlar qabul qilinib, shu bosqichda qolib ketsa, ular unumli deb sanalmaydi, chunki amalda o`z ifodasini topmagan qaror-bu to`la ma’noda qaror emas. Faqatgina o`zining to`la amaliy ifodasini topgan qaror to`g`ri qaror deb hisoblanadi. Vaziyatni to`la hisobga olib, uning har tomonini qamrab olgan va tez muddat ichida qabul qilingan qaror optimal qaror deb hisoblanadi. qarorlarni optimallashtirishda avtomatlashgan tizimlar (EHM)dan foydalanish ham qo`l keladi. U qisqa vaqt ichida juda katta ko`lamdagi ma’lumotlarni qayta ishlash, tahlil qilish, avvalgi tajribadagi shunga o`xshash qarorlarning natijalari bilan solishtirish hamda ko`proq alternativalarni ko`rib chiqib, ular ichidan eng mosini tanlash imkonini beradi. Menejment nafaqat qarorlarni to`g`ri qabul qilish, ularni amaliy ijrosini ta’minlashni, balki ularning bajarilishini nazorat qilishni ham taqozo etadi. Chunki, nazorat aks aloqani ro`y berishini ta’minlaydi va ushbu qarordan ko`zlangan maqsadga erishilish darajasini aniqlab beradi.