Учебное пособие подготовлено на государственном языке на основе образовательных стандартов и учебного плана предмета «Общая психология и педагогика»

Психик тараадиёт ва таълимнинг ўзаро муносабати

Психология фани замонавий таълимотга асосланган ҳолда инсон псикасининг таркиб топиигини асосан учта омилнинг таъсирига боглиқлигини далиллар асосида изоҳлаб беради. Улардан, биринчиси инсон туғилиб вояга етадиган ташқи ижтимоий муҳитнинг таьсири; иккинчиси - одамга узоқ муддат давомида мунтазам тарзда бериладиган таълим-тарбиянинг таъсири; учинчиси - одамга тугма равишда, тайёр ҳолда бериладиган наслий хусусиятларнинг таъсиридир.

Маълумки, ҳар бир одам ўзига хос, бошқаларда айнан такрорланмайдиган ижгимоий муҳитда, аниқ ижтимоий муносабатларда, яъни оила, жамоа ва жамиятда, одамлар орасида туғилиб улғаяди, шаклланади. Шахснинг моҳияти ўз табиати жиҳатидан фаоллигининг ривожланиш манбалари унинг теварак-атрофидаги ижтимоий муҳитида, жамиятдадир. Инсон шахси сабабий боғлиқликда бўлиб, унинг ижтимоий турмуши билан белгиланади. Мана шу маънода шахснинг тараққиёти одамлар билан муносабатда юзага келадиган ижтимоий тажрибани эгаллаш жараёнидан иборатдир. Бунинг натижасида инсоннинг психик хусусиятлари, ахлоқий фазилатлари, характери, иродавий сифатлари, қизиқишлари, эътиқод ва дунёқараши таркиб топади. Муҳит, маълум мақсадга қаратилган таълим ва тарбия, азалдан берилган, генетик жиҳатдан қатъий белгиланган ниманидир намоён қилиш учун шароит бўлиб қолмай, балки инсон психик хусусиятларини таркиб топтиради. Бу борада, биринчидан, одам муҳит таъсири остидаги пассив объект булмай, балки фаол мавжудотдир Шу боис ташқи ҳаёт шароити ташқи таъсир инсон психикасини белгиламайди, балки одамнинг муҳит билан бўлган ўзаро таъсири орқали, унинг муҳитдаги фаолияти орқали белгиланади. Шу сабабли муҳитнинг таъсири ҳақида эмас, балки одамнинг теварак-атрофдаги муҳит билан фаол ўзаро таъсири ҳақида гапириш мақсадга мувофикдир. Иккинчидан, психиканинг ривожланиши пировард натижада ташқи шароитларга, гашқи таъсиротларга боғлик. Лекин бу ривожланишини бевосита ташқи шароитдан ва ташқи вазиятдан келтириб чиқариб бўлмайди. Бу шароитлар ҳaмдa вазиятлар ҳамиша одамнинг ҳаётий тажрибаси, унинг шахси, индивидуал психологик хусусиятлари ва психик қиёфаси орқали таъсир қилади. Учинчидан, одам фаол мавжудот сифатида ўзи ҳам онгли равишда ўз шахсини ўзгартириши, яъни ўзи-ўзини тарбиялаш билан шуғулланиши мумкин. Лекин, бу жараён атроф-муҳитдан ажралган ҳолда эмас, балки муҳит билан мослашган ҳолда ва муҳит билан ўзаро муносабатда содир бўлади. Юқоридагилардан хулоса чиқариб шуни айтиш мумкинки, одамнинг (боланинг, уқувчининг) ижтимоий ташкил топган ва фаол фаолияти унинг психик ривожланишининг асоси, воситаси ҳамда шартидир) Ўз-ўзидан маълумки, одамнинг психик ривожланиши учун табиий, биологик имкониятлар ниҳоятда зарурдир. Инсон психик хусусиятлари меъёрида таркиб топиши учун муайян даражадаги' биологик тузилиш, инсон мияси ва нерв системаси булиши шарт. Бу табиий хусусиятлар психик ривожланишни ҳаракатга келтирувчи кучлар, омиллар эмас, балки фақат дастлабки шароитлардир, холос. Табиий хусусиятлар тараққиётни ҳаракатга келтирувчи куч эмаслигига қарамай, инсон психик тараққиётига таъсир курсатади. Биринчидан, табиий хусусиятлар психик хусусиятла тараққиётининг турли йулларинҳ ва усулларини белгилаб беради Инсон нерв системасининг хусусиятлари ўз-ўзига шахснинг ҳе' қандай психик хусусиятларини белгиламайди, Хеч бир меъёрдаги бола дадил ёки қурқоқ, иродали ёки иродасиз, мез<;натсевар ёки ЯЛК.0В, интизомли ёки интизомсиз булиб гугилмайди. Агарда тарбия тугри ташкил қи.\инса, нерв системасининг иста,м-ан типи асосидахарактернинг барча ижтимоий қимматли хислатларини пшку\лаигириш мумкин. Масалан, сабот^матонат ва ўз-ўзини тута 6илиш хислатини нерв системасининг типи шиддатли булган бо.\аларда ҳам, ёки нерв системасининг типи вазмин булган болаларда ҳам тарбиялаш мумкин ва тарбияласа булади. Бироқ биринчи холдаги болаларни тарбиялаш иккинчи ҳолдагиларни гарбиялашга қараганда кийинро»; булади. Хар иккала ҳолда керакли сифатларни тарбиялаш йуллари ва усуллари ҳам турлича булади. Иккиичидан, табиий хусусиятлар одамнинг бирор соҳада эришган ют>'қлари даражасига х,ам таъсир қилиши мумкин Масалан, қобилият куртакларида тугма индивидуал фарқлар мавжуд. Шу сабабли баъзи одамлар бошқа одамлардан маълум бир фаолиятни эгаллаш имконияти жиҳатидан устун туришади. Баъзида эса аксинча, бирор>-бир фаолият турини эгаллаш имконияти жиҳагидан эса улардан ортда қолишлари мумкин. Мана шу маънода олганда одамлар ўз қобилиятларини баравар ривожлантириш имкониятига эга эмаслар. Гарчи табиий куртаклар уқувчиларнинг психик ривожлаииши учун маълум аҳамиятга эга булса з<;ам (шу сабабли, масалан, таълим жараёнида айрим уқувчилардан бошқа уқувчиларга нисбатан купроқ зур бериш талаб қилинади, айрим уцувчига уқитувчи купроқ куч сарфлайди, эътибор беради ва купроқ вақт ажратади), бу куртакларнинг ўзи психик тараққиётда з<;ал қилувчи ^рол уйнамайди. Турли йуналишга эга булган психологлар, бир томондан таълим ва гарбия, иккинчи томондан эса ривожланиш уртасидаги ўзаро муноссчбати муаммосини кенг доирада мўҳокама қилмоклалар. Ривожланип! деганда, одатда ҳодисаларнинг ҳар икки тури •гушуни.лади ва бу т^таунча-адр бир-бири билан чамбарчас богли1у\ир: 1) миянинг биологиқ органик етилиши, унинг анатомик-физиологик тўзилиши жиҳатидан етилиши; 2) психик (ақшй) ривожланишнинг маълум усиш даражалари сифатидаги, ўзига хос акулий етилиш сифатидаги психик ривожланиши. ўз-ўзидан маълумки. ак^'^ий ривожланиш мия тўзилишининг биологик ечилиши билан богликдир ва бу хусусия! таълим^арбия ишларида, албаата, ҳисобга олиниши лозим, чунки таълим миянинг органик жиҳатдан егилишини инкор эта олмайди. Бироқ мия тўзилишининг органик жиз;атдан етилишини муҳитга. таълим-тарбияга мутлақо богланмаган ҳолда ўзининг қатъий биологик қоиунлари асосида содир булади, деб булмайди. Мўз(,ит, таълим-тарбия ва тегишли MamKi, мия тўзилишининг органик жиҳатдан етилишига ёрдам беради. Бу жараёнда таълим қандай мавқега эга? Татлим ривожланишга нисбатан етакчи ва.зифани бажарадими ёки аксинча? Бу муаммонинг ҳал қилиииши таълим жараёнининг мазмуни ва методикасини, у*;ув дас1урлари ва дарсликларнинг мазмунини белг’илаб беради. Бу борада немис психологи В.Штерн: таълим психик ривожлднишнипг орқа( идан боради ва унга мослашс-ууи. деган шунингдеқ ўзининг жамоадаги реал мавқеи тугрисидаги ички кечинмаси у'ртасида; катта одамлар З{аётила гула х,уқуқли аъзо сифатида қатнашиши эҳгиёжи билан бунга ўз имкониятларинипг мос келмаслиги уртасида пайдо булади. Курсатилган барча зида,иятлар бирмунча юқори даражадаги психиқ фаолиятларни таркиб топтириш ор1\али баргараф қилинади. Натижада бола психик ривожланишнинг янада юксакро!^ босқичига кутарилади. Эҳтиёж қондирилади - зиддият йуцолади. Бироқ қондирил!-ан эҳтиёж, янги эхггиёжни тугдиради. Бу зиддият бошқа бир зимият билан алмашинади, тараедиёт давом этади. Ривожланиш фақат соф миқдор ўзгариихлари жараёнидан, яъни қандайдир психик ҳодисаларнинг, хусусият ва сифатларнинг купайиши ёки камайишидан иборат булиб »;олмай, балки сифат жихатдан янги хусусиятларнинг, яъни янгидан хосил қилинган сифатларнинг пайдо булиши билаи богликдир. Психологлар психик ривожланишнинг умумий г^онуниятлари борлигини қайд этиб курсатмоклалар. Бироқ .муҳит таъсирига нисбатан бу қонуниятлар иккиламчидир, чунки бу қонуниятларнинг ўзига хос хусусиятлари х,аёт шароитига, фаолиятга ва тарбияга боглиқдир. Мана шундай умумий қонуниятларга биринчи навбатда психик ривожланипшинг вотекислиги киради. Бунинг моцияти шундан ибораттси, з!;ар қандай шароитда, ҳатто таълим ва тарбиянинг энг қудай ш:ароитларида ҳам шахснинг турли психик белгилари, функциялари ва хусусиятлари ривожланишининг бигга даражасида тухтаб турмайди. Боланинг айрим ёш даврларида психиканинг у ёки бу йуналишларида ривожланиш учун ниҳоятда қулай шароитлар пайдо булади ва бу шароитларнинг баъзилари ваг^тинчалиқ угкинчи характерда булади. У ёки бу психик хусусиятлар ва сифатларнинг ривожлаииши учун энг цулай шароитлар булган ана шундай ёш даврлари сензитив даврлар деб аталади. (Л.С.Виттский, А.Н.Леонтьев). Бундай сензитивлик даврининг мавжудлигига миянинг органик жиҳатдан етилиш г^онунияти з<;ам, айрим психик жараёнлар ва хусусиятлар >;ам, ҳаётий тажриба ҳам сабаб бу.\ади. Шундай қилиб, боланинг, мактаб уқувчисининг психик ривожланиши - мураккаб тараққиёт жараёнидир.