Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

Eng katta chuqurlik (
max
h
) o‘lchash natijalari tahliliga asosan aniqlanadi. 
Ko‘ndalang qirqimning o‘rtacha chuqurligi esa (
rt
o
h
'
) quyidagi ifoda 
yordamida hisoblab topiladi: 
В
W
h
rt
o

'
. 
Ba’zan keng va chuqurligi uncha katta bo‘lmagan tekislik daryolari 
uchun R q h
o‘rt
deb qabul qilinadi. Aslida esa har doim h
o‘rt
> R, ya’ni 
o‘rtacha chuqurlik gidravlik radiusdan katta bo‘ladi. 
Daryo o‘zani ko‘ndalang qirqimining yuqorida qayd etib o‘tilgan 
barcha gidravlik kattaliklarining qiymatlari daryoda suvning oz yoki 
ko‘pligiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. 
 
7.3. Daryolar suv yuzasining ko‘ndalang qirqimi 
Daryolar suv yuzasi bo‘yicha o‘tkazilgan ko‘ndalang qirqimni 
ifodalaydigan chiziq hech qachon aniq gorizontal holatda bo‘lmaydi, 
qirg‘oqlar kichik bo‘lsa ham bir­biridan ma’lum balandlikka farq qiladi. 
Uning sabablarini quyidagi omillar ta’siri bilan tushuntirish mumkin. 
Ma’lumki, daryo o‘zani yer sirti relyefi va boshqa omillar ta’sirida 
egri­bugri shaklda bo‘ladi. O‘zan qancha egri bo‘lsa, unda 
harakatlanayotgan suv massasiga shuncha katta miqdorda markazdan 
qochma kuch ta’sir qiladi. Bu kuchning qiymati quyidagi ifoda bilan 
aniqlanadi (7.2­rasm, a): 


,
2
1
R
v
m
P


ifodada 
1
P
­ markazdan qochma kuch, m­ suv massasi, 
2
v
­ suvning 

---

87 
bo‘ylama oqish tezligi, R ­ egrilik radiusi. Shu kuch ta’sirida suv massalari 
qirg‘oqning qabariq tomoniga harakatlanadi. 
Bundan tashqari, har bir zarrachaga og‘irlik kuchi (
G
) ham ta’sir 
qiladi va uning qiymati quyidagiga teng: 
,
g
m
G


bu yerda: g ­ erkin tushish tezlanishi. 
Markazdan qochma kuch (P
1
) va og‘irlik kuchi (G) ning teng ta’sir 
etuvchisi (P) og‘irlik kuchi (G) bilan 

burchak hosil qiladi (7.2­rasm, b). 
Suv yuzasi esa barcha zarrachalarga ta’sir etayotgan kuchlarning teng ta’sir 
etuvchisi (P) ga perpendikulyar bo‘lgan DE holatni egallaydi. Mana shu 
teng ta’sir etuvchi kuch tufayli o‘ng qirg‘oqdagi ko‘tarilish balandligi 
(
h

)ni vEC uchburchakdan aniqlash mumkin: 
,
2
2
sin
2
2
1
Rg
v
В
G
P
В
В
tg
вС
h











ifodadagi B ­ daryoning kengligi.