Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»
Download 6.22 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 16.3. Suv eroziyasini jadalligi bo‘yicha tasniflash
|
Yer osti yuvilishi yer osti suvlari oqimining tuproq va jinslardagi bo‘shliqlarga, yoriqlarga ta’siri tufayli namoyon bo‘ladi. Suffoziyani grunt va yer osti suvlarining yer sirtiga chiqish joylarida (buloqlarda) kuzatish mumkin. Bunda yuvilish faqat vertikal yo‘nalishda emas, balki yer osti oqimi uzunligi bo‘yicha ham ro‘y beradi, lekin bu hodisa bizga ko‘rinmaydi. 16.3. Suv eroziyasini jadalligi bo‘yicha tasniflash Daryolar havzalarida suv eroziyasi tabiiy holda kechishi yoki inson omili ta’sirida jadallashishi mumkin. Shu holatni hisobga olib, S.S.Sobolev, M.N.Zaslavskiy va boshqa olimlar suv eroziyasi jarayonini uning jadalligiga bog‘liq holda quyidagicha tasniflashni taklif etadi: - me’yordagi eroziya yoki tabiiy geologik eroziya; - jadallashgan eroziya yoki antropogen eroziya. Me’yordagi eroziyada tuproq yuvilishi uning hosil bo‘lish sur’atidan katta bo‘lmaydi. Jadallashgan eroziyada esa uning aksi bo‘lib, tuproq unumdorligi pasayadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘rmonli va tekislikdan iborat bo‘lgan ko‘pgina hududlarda tuproq hosil bo‘lish jarayoni sur’ati 0,20,5 mm/yil ga teng. Lekin, yer sirtining turli tabiiy sharoitdagi turlicha hududlarida bu qiymat katta miqyosda o‘zgaradi. Masalan, AQShning turli hududlarida tuproq hosil bo‘lish jarayoni yiliga 2,2511,25 t/ga, ya’ni 0,31,2 mm ni tashkil etadi. Me’yordagi eroziyada tuproq yuvilishining yillik miqdori tuproq hosil bo‘lish jadalligidan katta bo‘lmasligi kerak. Ba’zan me’yordagi eroziyani tabiiy, tezlashgan eroziyani esa antropogen eroziya deb atashadi. Lekin bu har doim ham to‘g‘ri emas. Chunki ba’zi vaqtlarda tabiiy sharoitda ham tezlashgan eroziya kuzatilishi 152 mumkin. Ba’zan esa yuqoridagining aksi, ya’ni inson xo‘jalik faoliyati ta’siri natijasida eroziya jarayonining jadalligi susayishi ham mumkin. Ko‘pchilik hollarda yuza yuvilishning natijasi ko‘zga yaqqol tashlanmaydi. Lekin oddiy hisoblashlar uning naqadar katta ekanligini ko‘rsatadi. Masalan, 100 gektar yerdan 1 sm qalinlikdagi unumdor tuproq yuvilsa, bu 10000 m 3 ni tashkil etadi. Agar shu maydonda uzunligi 100 m, kengligi 5 m va chuqurligi 2 m bo‘lgan jarlik paydo bo‘lsa, u darhol ko‘zga tashlanadi. Lekin, bunda boryo‘g‘i 8001000 m 3 atrofida unumdor tuproq yo‘qotiladi. Yuqoridagi raqamlarni solishtirish yuza yuvilishining haqiqatan ham naqadar xavfli ekanidan dalolat beradi. Suv eroziyasining yuqorida qayd etilgan turlaridan bo‘lmish yer osti suv eroziyasi hamda daryo o‘zanidagi suv eroziyasi masalalari "Gidrogeologiya", "O‘zan jarayonlari va o‘zan oqimi dinamikasi", "Daryolar gidravlikasi" kabi maxsus kurslarning tadqiqot obyekti hisoblanadi. Quyida asosiy e’tibor suv eroziyasi mahsuli daryolarning loyqa oqiziqlarini o‘rganishga qaratiladi. Download 6.22 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|