Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»
“Daryolar gidrologiyasi” fanining predmeti
Download 6.22 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Daryolar gidrologiyasi
1.2. “Daryolar gidrologiyasi” fanining predmeti, bo‘linishi, vazifalari Sayyoramizdagi okeanlar, dengizlar, daryolar, ko‘llar, muzliklar, qor qoplami, botqoqliklar va yer osti suvlari Yerning suv qobig‘i - gidrosferani tashkil etadi. Gidrologiya, yuqorida qayd etilganidek, gidrosferada kechadigan jarayonlarni biosfera, atmosfera va litosferadagi hodisalar bilan bog‘liq holda o‘rganadi. O‘z navbatida, gidrologiya “Quruqlik gidrologiyasi” va “Okeanalogiya” ga bo‘linadi. Daryolar gidrologiyasi, ya’ni potamologiya Yer sharining quruqlik qismidagi suvlarni o‘rganadigan quruqlik gidrologiyasining eng muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Daryolar gidrologiyasi fanining tadqiqot obyekti - yer sirtidagi oqar suvlar, jumladan, jilg‘alar, soylar va ularning qo‘shilishidan hosil bo‘ladigan daryolardir. Fanning tadqiqot predmeti esa daryolar, ularning hosil bo‘lishi, suv rejimi, ularda kechadigan gidrologik jarayonlar qonuniyatlarini tabiiy geografik sharoit va inson hayot faoliyati bilan bog‘liq holda o‘rganishdan iborat. Daryolar gidrologiyasining asosiy bo‘limlari sifatida: daryolar gidrografiyasi, daryo oqimi haqidagi ta’limot va o‘zan jarayonlari haqidagi ta’limotni qayd etish mumkin. Ma’lumki, daryolarni o‘rganishda foydalaniladigan eng muhim gidrologik kattaliklar va atamalarga daryolarning suv sathi, ulardagi suv, loyqa oqiziqlar va erigan moddalar oqimi miqdori, suvning oqish tezligi, 9 muzlash hodisalari, o‘zan jarayonlari va boshqalar kiradi. Mana shu kattaliklarning vaqt bo‘yicha o‘zgarishi nafaqat har bir daryo, balki birgina daryoning ayrim qismlari uchun ham o‘ziga xos bo‘lib, uning gidrologik rejimini ifodalaydi. Daryolar gidrologik rejimining shakllanishiga ta’sir etadigan asosiy tabiiy omillar orasida iqlim muhim ahamiyat kasb etadit. Shu o‘rinda iqlimshunos olim A.I.Voeykovning: “Daryolar - iqlimning mahsulidir”, (1884-yil) degan fikrini eslatib o‘tish o‘rinlidir. Daryolarning suv rejimiga, iqlimdan tashqari, ular suv to‘playdigan havzaning geologik tuzilishi, tuproq va o‘simlik qoplami, relyefi, o‘zan tarmoqlari, ularning shakli va boshqa omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham daryolarni o‘rganishda o‘zanda harakatlanayotgan suv oqimining holati bilan bir qatorda, uning havzasida kechadigan gidrometeorologik hodisalar va jarayonlarni ham tadqiq etish lozim. Ularga atmosfera yog‘inlari, ularning turlari, yer sirtiga tushish jadalligi, bir qismining tuproqqa shimilishi, bug‘lanishi, qolgan qismidangina yuza oqim hosil bo‘lishi va boshqa ko‘plab murakkab jarayonlar kiradi. Ko‘rinib turibdiki, “Daryolar gidrologiyasi” fanining vazifasi daryo havzasida uning iqlim sharoiti va boshqa tabiiy geografik omillar ta’sirida shakllangan oqimning daryo o‘zaniga quyilishi, o‘zanda suvning harakatlanishi va daryoning gidrologik rejimi qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Mana shu qonuniyatlarni bilish daryolar va ularning suv resurslaridan inson manfaatlari yo‘lida yanada samarali foydalanishga imkon beradi. Daryolar – Yer sayyorasidagidagi hayotning manbaidir. Daryolar va ularning suvidan, avvalo, barcha tirik jonzotlarning, shu jumladan, insoniyatning ichimlik suviga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda, ekin maydonlarini sug‘orishda, gidroenergetika, suv transporti va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Shu jihatdan qaraganda, daryolar – bebaho boylik manbaidir. Lekin daryolar ayrim hollarda ularda kuzatiladigan sel oqimlari va toshqinlar oqibatida, insoniyatga, uning hayot tarziga o‘ta salbiy ta’sir ko‘rsatadigan juda katta ofatlar, falokatlarga ham sabab bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi holatlarni hisobga olsak, insoniyat daryolarni asrashi, tabiat in’om etgan ushbu boylikdan oqilona foydalanishi va, ayni paytda, ular keltirishi mumkin bo‘lgan turli xil ofat va falokatlardan o‘zini muhofaza qila bilishi ham zarur. Hozirgi kunda insoniyat daryolar suv resurslaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish bilangina cheklanib qolmayapti. Daryolar yer sirtida notekis taqsimlanganligi sababli mavjud bo‘lgan muammolarni suv omborlari 10 qurish, daryo oqimini boshqarish va uni hududlar bo‘yicha qayta taqsimlash kabi tadbirlar buning yorqin misolidir. Bunday tadbirlar, ayniqsa, sobiq Ittifoq davrida keng tus olgan edi. Oqibati hisobga olinmay amalga oshirilgan ana shunday tadbirlar natijasida Amudaryo va Sirdaryoning gidrologik rejimi keskin o‘zgardi. Orol va Orolbo‘yi ekologik inqirozi yuza keldi. Bunday misollarni dunyo miqyosida ham ko‘plab keltirish mumkin. Kelajakda insonning daryolarda kechadigan gidrologik jarayonlarga ta’siri yanada kuchayib borishi aniq. Shu masalalar bilan bog‘liq holda, inson xo‘jalik faoliyatining daryolar gidrologik rejimiga, ularning suv va loyqa oqiziqlari oqimi miqdoriga, daryolar suvining tabiiy, kimyoviy va biologik xususiyatlariga ta’sirini o‘rganish “Daryolar gidrologiyasi” fanining hozirgi kundagi muhim vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Shuningdek, daryolar suv resurslarining uzoq va o‘ta uzoq muddatli prognozlash usullarining nazariy asoslarini yanada takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Albatta, bunday prognozlar daryolar suv resurslarining kelajakda tabiiy (iqlim o‘zgarishi, asrlar davomida va asrlararo siklli tebranish) hamda antropogen omillar ta’sirida mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarini hisobga olishga asoslanmog‘i lozim. Download 6.22 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling