Uchun qulay investitsiya muhitining yaratilgani asosiy omil bo’lib kelmoqda
-rasm 2000-2012 yillarda Farg’ona mintaqasi viloyatlarining
Download 1.21 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtissodiyotga xorijiy in vestitsiyalar jalb qilishning mintaqaviy xusuiyatlari
|
2.3-rasm
2000-2012 yillarda Farg’ona mintaqasi viloyatlarining YaIMdagi ulushi, jamiga nisbatan foizda 7,4
7,8 7,3
6,9 6,6
7 7,2
7 5,7
5,7 5,5
6,1 6,3
5,3 5 4,9 4,8 4,6
4,5 4,5
4,3 4 4,1 4,1 3,8
3,9 11,5
10,1 9,8
9,1 8,9
8,9 8,9
9,4 8,3
7,6 7,1
7 6,8
0 2 4 6 8 10 12 14 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Andijon Namangan
Farg'ona Rasm O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida dissertant tomonidan tuzildi. Mintaqa viloyatlarida YaHM ishlab chiqarish hajmi o’sish davrlarini quyidagilar bilan bog’lash mumkin. CHunonchi, Namangan viloyatida bu davr 1998-2000 yillar oralig’iga to’g’ri kelib, bunda 1998 yilda Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan “1998-2000 yillarda Namangan viloyatini ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturi” asosida viloyat iqtisodiyotiga yo’naltirilgan investitsiya pirovardda YaHM hajmining sezilarli darajada oshishiga sabab bo’ldi. Andijon viloyatining respublika YaIMdagi ulushining o’sish davri 1995- 2001 yillar oralig’ini o’z ichiga oladi. Bu davrda viloyatning YaIMdagi ulushi 34,4 foizga oshgan bo’lib, asosan, katta hajmdagi investitsiya oqimi (avtomobilsozlik majmuasining barpo etilishi bilan bog’liq), respublika hukumatining mahalliy xom ashyo asosida eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni rag’batlantirishga qaratilgan “mahalliylashtirish” dasturi, amalga oshirilgan chuqur tarkibiy o’zgarishlar hamda innovatsion yutuqlar asosida qishloq xo’jaligida intensiv rivojlanish ko’rsatkichlariga erishilganligi bilan bog’liq. Farg’ona viloyatining YaIMdagi ulushi 1999 yilda eng yuqori darajada kuzatilgan bo’lsada, umumiy holda o’sish davri 1997-2001 yillarga to’g’ri kelib, an’anaviy sanoat ishlab chiqarishining modernizatsiyalashuvi hamda tarmoqqa xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishi bilan bog’liq. Birgina, 2000-2001 yillarda viloyatda natural ko’rsatkichlarda paxta gazlamalari ishlab chiqarish hajmi 4,5, poyafzal ishlab chiqarish 1,4, oziq-ovqat sanoatida un 10,6 va etil spirt ishlab chiqarish 12 martaga oshgan 7 .
mavjud bo’lgan resurs va infratuzilmalar tizimi bilan nisbatan yuqori darajada «jihozlanganligi» uning tez rivojlanishiga muhim sharoit yaratadi. Farg’ona vodiysining potentsial imkoniyatlari eng avvalo mehnat resurslarining soni, ishlov beriladigan yer maydoni, asosiy ishlab chiqarish fondlari quvvatining bir muncha yuqoriligida va avtomobil yo’llarining zichligida namoyon bo’ladi. Respublikada ishlov beriladigan yer maydonining 20%i, asosiy fondlarning 25%ga yaqini mintaqa hissasiga to’g’ri keladi. Respublikada avtomobil yo’llarining zichligi jihatidan Farg’ona vodiysi yetakchi o’rinni egallaydi. Respublikamizda avtomobil yo’llarining zichligi har bir km. kv.ga 100 m.dan to’g’ri kelsa, vodiyda bu o’rtacha 500 m.ni tashkil etadi. Mazkur ijobiy ko’rsatkich bir qarashda ijobiy baholansada, aholining zichligiga nisbatan taqqoslaganda buni ko’p, deb ayta olmaymiz. CHunki Farg’ona vodiysi aholi zichligi bo’yicha respublika o’rtacha ko’rsatkichidan 7-8 marta ko’pdir. SHuning uchun ham infrastruktura tizimini yaxshilashda yo’l qurilishiga e’tibor qaratish mintaqa salohiyatidan samarali foydalanish imkoniyatini oshiradi. 7 G’ofurov A. Mintaqa iqtisodiyoti asoslari. /O’quv qo’llanma. – Farg’ona, “Farg’ona” nashriyoti, 2006 y. 61-bet Farg’ona vodiysi iqtisodiy salohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarining hududiy tarkibini tahlili quyidagi holatlarni aniqladi: · mintaqa jami milliy boylik ko’rsatkichining qariyb 39,9 %i Andijon viloyati, 33,3 %i Farg’ona viloyati va 27,4 %i Namangan viloyati hissasiga to’g’ri keladi. Mintaqa zahiraviy salohiyatining esa 40 %i Andijon viloyati, 31,7 %i Farg’ona viloyati va 28,3 %i Namangan viloyati hissasiga to’g’ri keladi; · mintaqadagi uchta viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanish darajalari va sur’atlarining tahlili nomo’tanosibliklar mavjudligini ko’rsatdi. 2004 yilda mintaqa jami yalpi ichki mahsulotining 42,9 %i Farg’ona viloyati, 35,0 %i Andijon viloyati va 22,1 %i Namangan viloyati hissasiga to’g’ri kelgan, ayni vaqtda tadrijiy o’sish sur’tlariga nazar solsak, umuman boshqacha holatni ko’rishimiz mumkin. Jumladan, Farg’ona viloyati yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish ko’lami jihatidan mintaqada peshdaqamlik qilgani bilan, lekin o’sish sur’atlari jihatidan orqada qolmoqda; · YaIM ishlab chiqarishning so’nggi besh yilda o’rtacha yillik o’sish sura’ti Andijon viloyatida 104,1 %ni, Namangan viloyatida 105,2 %ni, Farg’ona viloyatida 103,2 %ni tashkil etmoqda. Aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM indekslari respublika ko’rsatkichidan past bo’lib, 2004 yilda Andijon viloyatida 0,572ni va Farg’ona viloyatida 0,759 ni tashkil etgan. Viloyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati va rivojlanish darajalarining uzviy tahlili viloyatlar miqiyosida quyidagi muammolarning mavjudligini aniqlash imkoniyatini berdi. CHunonchi, Andijon viloyatida aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM indeksi zahira potentsiali indeksidan biroz pastroq (1,06<1,086). Bu esa mavjud tabiiyg’iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanishni intensivlashtirish zaruriyatini ko’rsatadi. Farg’ona viloyatida aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YaIM indeksi hudud zahira potentsiali indenksidan ancha baland (1,08>0,70). Demak, bu hududda mavjud tabiiy-iqtisodiy potentsialdan foydalanish samaradorligi ancha yuqori. CHunki sanoat ishlab chiqarishining va ishlab chiqarish infrastrukturasi ob’ektlarining asosiy qismi shu yerda joylashgan. Iqtisodiy salohiyatdan foydalanish samaradorligi yuqori bo’lishiga qaramay bu hududda ham muammolar yetarli darajada. Jumladan, asosiy fondlarning aksariyat qismi ancha eskirganligi bir muncha murakkab vaziyatlarni yuzaga keltirmoqda. Aynan mana asosiy fondlar hisobiga ham viloyatning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi zahiraviy potentsiali ko’rsatkichi nisbatan kam bo’lmoqda. Boz ustiga egologik vaziyat ham bir qancha yirik korxonalarni modernizatsiya qilish zaruriyatini qo’ymoqda 8 .
o’rinlarining yaratilishi mehnat resurslarining o’sish sur’atlaridan orqada qolayotganligi, hududlarning bozor iqtisodiyoti elementlarini qabul qilish darajasi va xo’jalik yuritishning bozor mexanizmlariga moslashuvi darajasining pastligini, mamlakat va xorijiy investitsiyalar joylashtirilishining hududlararo nomutanosibliklarini, turli boshqaruv organlarida (tuman, shahar va qishloqlarda) tashabbuskorlik darajasining pastligi va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Umuman olganda, mintaqaning iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda kapital mablag’larni oqilona joylashtirish muhim masaladir. CHunki mintaqa moliya vositalaridan yuqori darajada foyda keltirish imkoniyati mavjud bo’lgan hududlardan hisoblanadi. SHuni aytish mumkinki, Farg’ona vodiysida ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot salohiyatini yanada oshirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Mana shu mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanilsa mintaqa kelajakda mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishda lakomativ funktsiyasini bajarishi mumkin. Hududning ijtimoiy-iqtisodiy potentsialidan foydalanishni hamda uning rivojlanishini tahlil va tadqiq etishda statistik ma’lumotlar bilan bir qatorda aholi, uning turli xil guruhlari va ekspertlar o’rtasida o’tkaziladigan ijtimoiy so’rovnomalarning ham ahamiyati kattadir. Ushbu usul orqali aholining yashash sharoiti, turmush tarzi va unga turli xil xizmat ko’rsatishning real holati, ijtimoiy va ekologik muammolar hmda birong’bir korxona yoki oliy o’quv yurtining ijtimoiy demografik xususiyatlarini aniqlash, mehnat resurslari tarkibini tahlil qilishda xodimlar bo’limidagi ma’lumotnomalar o’rganilganligi diqqatga 8 R.Rayimjanov. “Farg’ona vodiysi iqtisodiy salohiyatini baholash” Geog. fan. nom. ilmiy dar. olish uchun diss. aftoref. -T., 2006. 20 b. sazovordir (Soliev, Mirzaahmedov, Jumaxanov 2006). O’rni kelganda shuni ham aytish joizki, qator statistik tahlillar va amaliy kuzatuvlar natijalaridan ko`rinadiki, Farg’ona vodiysi bo’yicha bozor iqtisodiyoti elementlarining yuqori darajada qabul qilinmayotganligi va tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatli olib borilishi uchun xalal berayotgan asosiy sabablar moliyaviy resurslarning yetishmayotganligi hamda ulardan oqilona foydalanilmayotganligi, banklarning fermer va dehqon xo’jaliklari, kichik va o’rta tadbirkorlar bilan hamkorlikda ish qilish tashabbuskorligining yo’qligida namoyon bo’lmoqda (X.Ibraximov, 2011). Tadbirkorlar uchun eng dolzarb muammolardan biri kredit olish masalasi bo’lib qolmoqda. Demak nafaqat aholi, balki tadbirkorlarda ham bank bilan muomala qilish madaniyati endi shakllanayapti desak mubolag’a bo’lmaydi degan fikrlarni o’rgandik. Fikrimizcha, ko’rsatilgan sabablar ma’lum o’rin egallasada, ularning tub ildizi ko’p jihatdan hozirgi vaqtdagi qonunchilikni yaxshi bilmaslik yoki undagi talab va manfaatlarni yaxshi tushunmaslik, bozor iqtisodiyoti talabiga adekvat bo’lgan tadbirkorlik malakasi shakllanmaganligi kabi omillar bilan bog’liq. Natijada Farg’ona mintaqasi aholisi va iqtisodiyoti asosiy ko’rsatkichlarining kompleks tahlili qator ijobiy natijalar bilan bir qatorda, mazkur hududning iqtisodiy-demografik vaziyatidagi murakkablik birmuncha ortayotganligini ko’rsatmoqda. Ushbu tarmoq iqtisodiyot tarmoqlarining joylashtirish va rivojlantirishda mintaqa aholisining soniga nisbatan birmuncha tez o’sayotganligi, hududning cheklanganligi, xususan kishi boshiga to’g’ri keladigan ekin maydonining nisbatan past darajaga egaligi hamda ayni vaqtda investitsiya resurslaridan foydalanishdagi qulay imkoniyatlarga yetarli darajada ahamiyat berilmaganligidan ko’rinadi. Mintaqa aholisining soni va uning zichligi jihatidan boshqa mintaqalar orasida birinchi o’rinni egallagan holda aholining o’rtacha o’sish sur’atining yuqori darajadaligi hisobiga uning mamlakatimizdagi ulushi birmuncha oshdi. Mintaqa o’zining respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy salmog’iga ko’ra Toshkent mintaqasidan keyin ikkinchi o’rinni egallasada, lekin tadqiqotlarning
ko’rsatishicha so’nggi yillarda mintaqani mazkur ko’rsatkichining respublikadagi ulushi tobora kamayib borayotganligini ko’rishimiz mumkin (2.4-rasm). Download 1.21 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|