Udk 94(4/9) suyunov furqat boyxo’rozovich tarix fani metodologiyasining dolzarb muammolari
Download 0.86 Mb. Pdf ko'rish
|
tarix fani metodologiyasining dolzarb muammolari m.blok va l.fevr tadqiqotlari misolida.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
- Tadqiqot natijalarini amalga tadbiq etish.
- Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi.
- 1 BOB. ZAMONAVIY TАRIX TA’LIMINING METODOLOGIK MUAMMOLARI 1.1. Tarix fani metodologiyasidagi ijobiy o’zgarishlarning tarix ta’limini
|
Rajabov R., Shirinovna F. “Tarix fani metodologiyasi nima u?”, Rahmonov T. “Tarix fani tadqiqot metodikasi ”, Esonov M.“Tarix darslarida yangi ilmiy g`oyalardan foydalanish”, Kamolov B. “Darsliklar va unda uchraydigan ayrim kamchiliklar”, M.Xaydarov “Halokatga sabab bo’lgan ta’limot”, B. Jumayev. Tarix, shaxs va tarixiy ong. I.G’afurov. Fridrix Nitsshe “Zardusht tavallosi”, Q. Shonazarov “Tarix kursini ongli va faol o’zlashtirish vositasi”, B. Jumayev “Tarix, shaxs va tarixiy ong”, B. Aminov “Tarix fanining dastyori”, B. Xo’jayeva “Tarix va shaxs: dialektik bog’liqlik”,
Qoraboyev T.“O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish”, G.Qobulniyozova “Nitsshe va hukmronlik g’oyasi” , T.Xamroyevning “Tarixiy taraqqiyot va ijtimoiy tasavvur” 6
va boshqa ilmiy maqolalarda tarixni o’rganish muammolariga malum darajada etibor qaratilgan. Tadqiqotning metodologik asosi:
O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston respublikasi prezidenti I.A.Karimovning tarixchi olimlar bilan 1998-yilda tarixchi tadqiqotchilar va tarixni o’qitishga qo’ygan metodologik talablari O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta’lim-tarbiya tizimini rivojlantirish, yoshlarning ma’naviy kamolotini ta’minlashga yo’naltirilgan qarorlari, mavzuga doir tarixiy, ilmiy-pedagogik manbalar.
6
Qarang. Rajabov R., Shirinovna F. “Tarix fani metodologiyasi nima u?”// Ta’lim tizimida ijtimoiy-gumanitar fanlar. –Toshkent, 2014 y.- №1. B.20-23. Rahmonov T. “Tarix fani tadqiqot metodikasi ”// Xalq ta`limi. 2003-yil. Esonov M. “Tarix darslarida yangi ilmiy g`oyalardan foydalanish” //Xalq ta`limi№6, 2006y. Kamolov B. Darsliklar va unda uchraydigan ayrim kamchiliklar// Xalq ta’limi.2015 y., №1., 10.Qoraboyev T.“O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish”//Tafakkur. 2011-yil. 3-son 114-bet. Xaydarov M. “Xalokatga sabab bo’lgan ta’limot” // Tafakkur. 2009-yil №2. 84-bet. Jumayev B. Tarix, shaxs va tarixiy ong. // Tafakkur.-Toshkent, 2014.- № 2.- B. 87- 88. G’afurov I. Fridrix Nitsshe “Zardusht tavallosi”. // Tafakkur.-Toshkent, 1995-y.- № 1.- B. 91. Aminov B. “Tarix fanining dastyori” // Tafakkur.-Toshkent, 2010.- № 4.- B. 69-71. Xo’jayeva B. “Tarix va shaxs: dialektik bog’liqlik” // Tafakkur.-Toshkent, 2012.- № 3.- B. 113-114. T.Xamroyev.“Tarixiy taraqqiyot va ijtimoiy tasavvur” // Tafakkur.-Toshkent, 2004.- № 1.- B. 112-113. Qoraboyev T.“O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish”//Tafakkur. 2011-yil. 3-son 114-bet. Qobulniyozova G. “Nitsshe va xukmronlik g’oyasi” // Tafakkur. 2010-yil №2. 92-bet. B.Xo’jayeva “Tarix va shaxs: dialektik bog’liqlik” // Tafakkur.-Toshkent, 2012.- № 3.- B. 113-114. Xamroyev T.“Tarixiy taraqqiyot va ijtimoiy tasavvur” // Tafakkur.-Toshkent, 2004.- № 1.-B. 112-113.
13
Tadqiqotning metodlari: Tarixiy, analiz, sintez, qiyosiy tahlil, qiyosiy- retrospektiv, diaxron metodlar. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tarix, fani metodologiyasini hozirgi kunda rivojlanishida ilmiy-nazariy jihatdan fan yangiliklarini tadbiq etish, milliy tarix fani metodologiyasining hozirgi jahon tarix metodologiyasini erishgan yutuqlarini o’zlashtirish uchun bu tadqiqot nazariy ahamiyat kasb etadi. Tarix fani metodologiyasida mavjud bo’lgan yutuqlarni, muammolarni bilish va tadqiq qilish muhim o’rin tutadi. Tarix fanini o’qitishda jahon fanida e’tirof etilgan zamonaviy o’qitish metodologiyasini tadbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Tarix fanini o’qitishda M.Blok va L.Fevr metodologiyasini tadbiq etish muhim o’rin tutadi. Tadqiqot natijasida olingan amaliy-nazariy natijalarni xolisona, tanqidiy o’rganish milliy tarix fanida olib borilayotgan keng ko’lamli tadqiqot ishlarini ilmiy-nazariy metodologik to’la qonli bo’lishini taminlaydi. L.Fevr va M.Bloklarning tarix fani metodologiyasi va metodi to’g’risida ilgari surgan g’oyalarni o’rganish va tahlil qilishdan olingan natijalarini o’quv jarayoniga tadbiq etish mumkin. Tadqiqot natijalarini amalga tadbiq etish. Ilmiy tadqiqot natijalaridan tarix o’qitish metodikasi ta’lim yo’nalishining (bakalavryat) ijtimoiy-gumanitar fanlarini o’qitishda, tarix o’qitish metodikasi mutaxassisligida o’rganiladigan “Tarix fani metodologiyasi” , “Tarix fanlarini o’qitish metodikasi: Tadqiq va tahlil usullari”, “Mutaxassislik fanlarini o’qitish metodikasi” kabi fanlarini o’qitishda foydalanish mumkin. Ijtimoiy-gumanitar fanlar yo’nalishida ilmiy izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar uchun zarur bo’lgan metodologik adabiyotlardan biri bo’ladi. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, 3 bob, 6 paragraf, ishning hajmi 84 sahifali matn, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
14
1 BOB. ZAMONAVIY TАRIX TA’LIMINING METODOLOGIK MUAMMOLARI 1.1. Tarix fani metodologiyasidagi ijobiy o’zgarishlarning tarix ta’limini samaradorligini taminlashdag o’rni. Mustaqillikga erishgandan so`ng tarixiy ong, tarixiy xotirani qayta tiklash va rivojlantirish asosida milliy o`zligimizni anglash, milliy ma`naviyatimizni o`sishi va rivojlanishi uchun chinakam sharoit va qulay imkoniyatlar vujudga keldi. Milliy uyg`onish, keng
qamrovli o`zgarishlar davri boshlandi. Prezidentimiz I.A.Karimovning “Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o’zlikni anglash mumkin emas” iborasidan, shu kunlarda yoshlarni milliy qadriyatlarni, milliy iftixorni va milliy o`zlikni anglashida ta’lim tizimida tarix darslarini vositachi sifatidagi o’rni naqadar muhimligini payqash mumkin. Ma`lumki, zamonlardan-zamonlarga, ajdodlardan avlodlarga moddiy, madaniy, ma`rifiy-ma`naviy boyliklar, ajoyib an`analar, meros bo`lib o`tadi. Shu bilan birga, sho’rolar davridan bizlarga o`z qadriga yeta bilmaslik, tarixiy gumrohlik, ruhiy tushkunlik, milliy parokandalik, ma`naviy qashshoqlik, ona tili bo`yicha chalasavodlik singari ijtimoiy illatlar meros bo`lib qoldi. Mustaqillik yillarida tarix ta’limidagi tub o’zgarishlar bu muammolarni hal qilishga imkoniyat tug’dirdi. Hozirgi kunda tarix fanini o’qitish metodologiyasida yangilanish jarayoni jadal bormoqda. Tarix fani metodologiyasining tubdan yangilanishi, tarixni qayta qurish ehtiyojini tug’dirdi. Shu o’rinda prezidentimiz ta’biri bilan aytganda ”Umuman, men fanni ilg’or, taraqqiyot, progress degan so’zlar bilan yonma-yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Fan jamiyat taraqqiyotini olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim” 7 O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridan tarix fani nazariyasini o’zgartirish sohasida qiyinchilik bilan ilk qadamlar tashlandi. Ayniqsa, vatan tarixini o’rganishda uni o’rganishni metod va
7 Karimov I. “Adolatli jamiyat sari” T.:, O’zbekiston.1998-y. 58-b. 15
metodologiyasini o’zgartirishda tub burilishlar yuz bermoqda. Tarixni o’rganish va bu fanni o’qitishning jamiyat taraqqiyoti va millatimizning o’zligini anglashdagi nufuzli o’rniga M. Behbudiy, A. Fitrat XX asr boshlarida o’z asarlarida atroflicha ahamiyat bergan edilar. Ular tarix fanini, ayniqsa, millatimiz tarixini o’rganishga da’vat qildilar. M. Behbudiy shunday yozgan edi: “Hozirgi dunyoda yashash, ziyoli, komil va odil bo’lish uchun o’z vatani va o’z tarixini o’rganish da’vati bilan chiqish lozim”. Jadidlar milliy o`zlikni anglashda tarix fanini, tarixiy ong, tarixiy xotirani muhim o`rin tutganligini tushungan edilar” 8 . Ular millatning o’tmish tarixini o’qitishga chaqirdilar. Tarix ta’limining metodik ta’minoti yuqori darajada shakillantirish zaruriyatini aniqladilar. Lekin ularning bu maqsadlari faqat mustaqillikka erishilgandan so’ng prezidentimiz tashabbusi va rahnamoligi asosida amalga oshdi. Hozirgi kunda tarix ta’limi davlat ta’lim standartlarida qo’yilgan talablar asosida amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda milliy tarix fanimizdagi ilmiy tadqiqotlar ta’limiga ham tadbiq etilmoqda. Jamiyatning barcha sohalarida jumladan ta’lim sohasida islohotlar tomon yo’l tutildi. Barcha fanlar kabi tarix fanini o’qitishda ham tub o’zgarishlar davri boshlandi. Yangi jamiyat qurishda tarix fani yoshlarni milliy mafkura g’oyalari ruhida tarbiyalashda, yoshlarda tarixiy bilim va tarixiy xotirani shakllantirishda tarix ta’limi yetakchi o’rinni egallaydi. Tarix ta’limining eng muhim vazifalaridan biri yoshlarda tarixiy xotirani shakillantirishdir. Chunki tarixiy xotirasi bo’lgan millat kuchli bo’ladi. Prezidentimiz shunday ta’kidlagan edi. “Tarixni unutgan xalq, jamiyat o’z yo’lini yo’qotadi. Bunday xalq va jamiyatning kelajagi yo’q” 9 . Haqiqatan ham, hozirgi XXI asr boshlarida globallashuv kuchaygan davrda millat va xalqlar uchun o’z tili, madaniyati, urf-odat, an’analarni yo’qotish xavfi tug’ildi. Bu xavfni oldini olishda millatni o’zligini muhim o’rin tutadi.
8 Rajabov R. Tarix fanining metodologik asoslari: T.:, Istiqlol. 2013. 24- b. 9 Karimov I. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish- eng oliy saodatdir. T.:, O’zbekiston. 2015. 109-b.
16
Sovet davri tarix darsliklari o’tmishdagi xunrezlik voqealari, urush va vayronagarchiliklar haqidagi voqealar bilan to’ldirib tashlashgan, bundan tashqari butun-butun millatlar tarixi umuman insoniyat tarixi urushlar, xunrezliklar, bir- birini mavh etish va qatl qilishdan iborat qilib ko’rsatildi. Shundan kelib chiqqan holda, darsliklarda o’quvchilarga soxta bilim berildi va o’qitildi. Tarixiy haqiqat va tarixiy voqeliklarni buzib ko’rsatishdi. Natijada o’quvchilar ongida o’tmish tarixi hukmron mafkura manfaatlariga mos gavdalantirildi. O’tmish milliy, madaniy-manaviy madaniyati yutuqlari tog’risida uzuq-yuluq malumot berildi.
O’zbekiston tarixini jahon tarixi bilan qiyosiy tahlil qilish asosida o’qitish bilan olib borish maqsadga muvofiq bo’ladi. Misol uchun o’rta maktab tarix ta’limida 6-sinf tarix o’quv darsligida O’zbekiston tarixi va jahon tarixi birgalikda yoritilgan. Lekin bizning fikrimizcha bu o’quv darsligida ayrim mavzular yoritilmagan. Misol uchun mill. Avv. IX-VII asrlarda Kavkazortida mavjud bo’lgan mitti Urartu davlati to’g’risida ma’lumot beriladi. Lekin insoniyat sivilizatsiyasida ulkan o’rin egallagan va bir necha ming yil davomida shimoliy Xitoydan shimoliy Qora dengiz bo’yigacha bepoyon cho’l va dashtliklarda mavjud bo’lgan, yuzlab davlat va jamiyatlarga o’z ta’sirini o’tkazgan sak-skif siviliztsiyasi to’g’risida biror bir ma’lumot berilmagan. Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta’kidlagan edi: “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko`p asrlar mobaynida yaratilgan g`oyat ulkan, bebaho ma`naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan, nihoyatda muhim vazifa bo`lib qoldi” 10 . Keyingi yigirma yil ichida “Jahon tarixi” fanida murakkab nazariy-ilmiy muammolar ko’tarila boshlandi. Ko’pgina sobiq sho’ro respublikalari jumladan, bizning respublikamizda ham tarix ta’limining yangi konsepsiya asoslari aniqlandi. Bu konsepsiya intensiv fundamental o’qitishni ko’zda tutadi. Tarix mantig’i o’quv predmeti tarix fani mantig’iga, ilmiy bilimlar harakati mantig’iga to’g’ri kelishi lozim. Shuningdek, tarixni o’z vataniga sodiq vatanparvar fuqaroni shakllantirishdek tarbiyaviy vazifasi
10 Rajabov R. Tarix fanining metodologik asoslari: T.:, Istiqlol. 2013. 25- b. 17
o’z ustuvor ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Shu bilan birga oliy o’quv yurtlarida tarix fanini o’qitishning asosiy maqsadi talabalarni bilim, ko’nikma va uni o’rab turgan dunyoga mos erkin yo’nalish qobiliyatini shakllantirishdir. Prezidentimiz Islom Karimov 1998-yil tarixchilar bilan uchrashuvida quyidagilarni ta’kidlagan edi: Ahvol shu darajaga borgan ediki, o’z tariximizni o’zimiz yozish huquqidan mahrum bo’lib, birovlar tomonidan yaratilgan tarix darsliklarini o’qir edik, «SSSR tarixi» deb atalgan darslikda O’zbekistondek mamlakatga bor yo’g’i uch-to’rt sahifa o’rin berilib, tarixiy voqealar va shaxslar haqida noxolis fikrlar aytilar yoki umuman lom-mim deyilmasdi. Fandagi bunday itoatkorlik, ko’zbo’yamachilikni bugun eng olis qishloqlarda yashayotgan oddiy fuqaro ham, maktab o’quvchisi ham yaxshi biladi. Endi mustaqillik tufayli yaqqol namoyon bo’layotgan tarixiy haqiqatni bilishga, o’zligini anglashga chanqoqlikning tub sabablari mana shunda-deb o’ylayman”. Hozirgi kunda tariximizni to’g’ri va batafsil yoritishimizda jahon tarixi fani yutuqlarini o’zlashtirishimiz zarur. Jahon tarixining milliy o’zlikni anglashdagi o’rni, ularning o’zaro uyg’unligi muammosini o’rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda millatimiz tarixiy ongini shakllantirishga katta e`tibor berilmoqda. O’zbekiston mustaqillikning birinchi kunlaridayoq o’tmish tarixiy taraqqiyotining haqiqatini tiklash boshlandi. O’quv soatlari qayta ko’rib chiqildi. Tarix o’qituvchisi tarixni o’qitishning yangi metodologiyasini o’zlashtira boshladi. Milliy tarixning yoritilmagan sahifalarini o’rganish tomon muhim qadam tashlandi. Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta’kidlagan edi: “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko`p asrlar mobaynida yaratilgan g`oyat ulkan, bebaho ma`naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan, nihoyatda muhim vazifa bo`lib qoldi” 11 .
muammolar ko’tarila boshlandi. Ko’pgina sobiq sho’ro respublikalari jumladan, bizning respublikamizda ham tarix ta’limining yangi konsepsiya asoslari aniqlandi.
11 Rajabov R. Tarix fanining metodologik asoslari: T.:, Istiqlol. 2013. 25- b. 18
Bu konsepsiya intensiv fundamental o’qitishni ko’zda tutadi. Tarix mantig’i o’quv predmeti tarix fani mantig’iga, ilmiy bilimlar harakati mantig’iga to’g’ri kelishi lozim. Shuningdek, tarixni o’z vataniga sodiq vatanparvar fuqaroni shakllantirishdek tarbiyaviy vazifasi o’z ustuvor ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Prezidentimiz Islom Karimov 1998-yil tarixchilar bilan uchrashuvida quyidagilarni ta’kidlagan edi: Ahvol shu darajaga borgan ediki, o’z tariximizni o’zimiz yozish huquqidan mahrum bo’lib, birovlar tomonidan yaratilgan tarix darsliklarini o’qir edik, «SSSR tarixi» deb atalgan darslikda O’zbekistondek mamlakatga bor yo’g’i uch-to’rt sahifa o’rin berilib, tarixiy voqealar va shaxslar haqida noxolis fikrlar aytilar yoki umuman lom-mim deyilmasdi. Fandagi bunday itoatkorlik, ko’zbo’yamachilikni bugun eng olis qishloqlarda yashayotgan oddiy fuqaro ham, maktab o’quvchisi ham yaxshi biladi. Endi mustaqillik tufayli yaqqol namoyon bo’layotgan tarixiy haqiqatni bilishga, o’zligini anglashga chanqoqlikning tub sabablari mana shunda-deb o’ylayman”. Mustaqillik yillarida o’zbek olimlari tariximizning muhim sahifalarini eng avvalo, davlatchiligimiz Temuriylar davri, XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi xalqimizning milliy ozodlik kurashi tarixini yangidan kashf etdilar. «Kishilik jamiyati tarixini, tarixiy voqea-hodisalarni, ma’naviy hayotni o’rganishning muhim nazariy metodologik asoslaridan biri jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib beruvchi dialektik metoddir.» 12 O’zbek xalqining ijtimoiy- siyosiy, ma’naviy- ma’rifiy hayoti, avvalo, Markaziy Osiyo xalqlari, qolaversa, bashariyat tarixi, ma’naviy- madaniy hayoti bilan chambarchas bog’langan. Qadim zamonlardan yaqin yillargacha Vatanimiz Afg’oniston, Eron, shimoliy Hindiston kabi mamlakatlar bilan yaqin iqtisodiy va madaniy aloqada bo’lib keldi. Bu katta hududda yashovchi urug’, qabila, qavm, elatlar etnik jihatidan doimo o’zaro ta’sir va aloqada bo’lganlar, qo’shilish jarayonini boshdan kechirganlar. Ularni ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayoti bir-birlari bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Shu sababli, Vatan tarixini o’rganishda ushbu qo’shni hududlar tarixi bilan
12 Rajabov R. Tarix fanining metodologik asoslari: T.:, Istiqlol. 2013. 279- b. 19
bog’liq holda o’rganish zarur. Shu boisdan qozoq, qirgiz, qoraqalpoq, turkman, tojik, fors, afg’on, hind, arab va boshqa xalqlar tarixini, ijtimoiy- siyosiy va ma’naviy hayotini qanchalik yaxshi bilsak, u O’zbekiston xalqlari tarixini shunchalik chuqur, har tomonlama o’rganishga imkon yaratadi va ko’maklashadi. O’zbekiston tarixi fanini o’rganish, tahlil etish va yoritishda xolisona, haqqoniy yondashuv muhim metodologik qoidadir. Tarix ta’limida tarixiy voqea-hodisalarni eski metodologiya asosida emas, balki dunyo tarixida e’tirof etilgan ta’limot va konsepsiyalar asosida yoritish vazifasi hal qilingan.
Tarix ta’limida hozirgacha qadimgi yunon-rim sivilizatsiyasiga berilgan soatlar sivilizatsiya beshigi bo’lgan besh ming yillik tarixga ega Sharq sivilizatsiyasidan ko’ra ko’proq. Endilikda bizning fikrimizcha bu farqni tuzatish vaqti keldi. Mustaqillik sharofati bilan tarixiy tadqiqotlarga metodologik yondashuv shu o’rinda Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “....fanni ilg`or, taraqqiyot, progress degan so`zlar bilan yonma-yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakli - shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo`nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo`lishini ko`rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo`lmagan millatning kelajagi yo`qligini, bu tabiiy bir qonuniyat ekanini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini olg`a siljituvchi kuch vosita bo`lmog`i lozim” 13 .- degan ko’rsatmalaridan kelib chiqadi. Bu ko’rsatmalar quyidagi vazifalarni belgilaydi: Tarix ta’limida hozirgi zamon voqeliklariga murojaat qilish asosida o’quvchi-talabalarning ijtimoiy tafakkuriga hayotni idrok etishning mavhum va aqidaparastlik qoliplarini yengib o’tishni, mustaqil fikr yuritish va ro’y berayotgan hodisalarni baholay olish qobiliyatini talab qiladi. Tarixiy ongning milliy o’zlikni anglashdagi ta’siri mafkuraga ham bog’liq. Zero tarixiy ong va mafkura bir-biridan ajralmasdir.
13 Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. T. “Sharq” 1998, 26-bet 20
Tarix fani metodologiyasidagi ilmiy tadqiqotlarni o’quv jarayonida tadbiq etish tarix ta’limini samaradorligini oshirishga yordam beradi. Tarix fani sohalaridagi ilmiy tadqiqotlarda mafkuradan xoli, ammo tadqiqotchilarni samarali olib borilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi ma`lum qoida, metod va tamoyillarga e`tibor berilsa yaxshi natijalarga erishish mumkin. Tarix fani ilmiy tadqiqotlarida quyidagi uslub va tamoyillar katta ahamiyat kasb etadi: Tadqiqotchi ilmiy ishini yozishda avvalo ilmiylik uslubi va qoidasiga amal qilmog’i kerak. Ilmiylik metodi dalil, voqea shaxslar yoki boshqa muhim ob`ektlar faqatgina ma`lumot uchun o’rganilmay, voqealarning natijasiga sabab bo’ltan jihatlariga, oqibati va umuman mavzuga ilmiy baho beriladi. Bugungi va kelajakda amaliy ahamiyat kasb eta oladigan saboqlar chiqariladi, voqealar chuqur mulohaza etiladi. Tarix fani ilmiy tadqiqotlarida hamda tarixni o’qitishda tarixiylik tamoyil muhim o’rin tutadi. Tadqiqotning aniq tarixiy dalillarga tayanib, o’tmish tarixini xolisona bilish mumkin. Buning uchun esa to’plangan dalillar boshqa shu mavzuga o’xshash va daxldor manba va tadqiqotlar bilan taqqoslanishi kerak. Bunda o’z- o’zidan taqoslash metodikasi kelib chiqadi. Ushbu qoida esa tadqiqotchidan ehtiyotkorlikni talab etadi. Tadqiqotchi biror dalil ortidan ergashib ketmasligi, o’zining aniq fikriga ega bo’lishi va salbiy va ijobiy jihatlarini hisobga olib mavzuga baho berishda har ikkisidan birini kuchaytirib yubormasligi, ya`ni voqeaning salbiy yoki ijobiy jihatini bo’rttirmasligi kerak. Tadqiqotchi va tarix o’qituvchisi o’tmishni yaratishda tarixiylik, xolisiylik va ilmiylik tamoyillaridan og’ishmasligi tarixiy haqiqatni yuzaga chiqarishda ustuvor o’ringa ega. Sohibqiron Amir Temurga sovet davrida «bosqinchi, qaroqchi, feodal» sifatida qaraldi. Bunga sabab shuki, buyuk Temur «chekka o’lka» ning hukmdori bo’lib, sobiq tuzumda hukmron mafkuraning maqsadlariga zid edi. Ibn Arabshoh unga salbiy faqat ayrim haqiqiy olimlar (akademik I.Mo’minov) tabuni buzishga jasorat topdilar va A.Temurning tarixdagi o’rni va rolini xolisona, ilmiy tadqiqotda korsatishga jurat qildilar. Ayrimlar esa mavjud tuzum orqasidan ergashdilar. 21
Sovet davrida tarixni o’qitishda milliy tarix milliy madaniyat, manaviyat va qadriyatlarga tabu qo’yildi. Bu esa tadqiqotlarning ilmiy qimmatiga salbiy ta`sir ko’rsatdi. Ilmiy fikrlarda ana shunday bir yoqlama yondashuvlar bo’lmasligi uchun taqqoslash bilan birga tanqidiy metod ham qo’l keladi. Yirik tarixchi olimlarning asarlari ham tadqiqotchilarga metodologik asos vazifasini o’taydi. Shuningdek davriylik va uzviylik qoidalari ham tarix fani tadqiqotlarida qo’l keladi. Tadqiqotchi voqealarni ketma-ket va uzviy, ya`ni bir-biriga bog’langan holda yoritilishida tadqiqotchining nuqtai nazari yaqqol sezilib turishi kerak. U voqealarni uzoqdan emas yaqindan, yonidan ko’rsata bilishi, o’sha davr ruhiyatini o’zida his qila bilmog’i lozim.
Har bir millat o’z turmush tarzi ma’naviy-madaniy borlig’iga ega. Milliy borliq ularning hayotini ajralmas qismini tashkil etadi. Ijtimoiy ongning milliy o`z-o`zini anglash deb ataladigan ijtimoiy ong sohasining paydo bo`lishi, rivojlanishini tashkil etadi. Yosh avlod o’z milliy turmush, ma’naviy-madaniy borlig’ida tarbiylanadi va ta’lim oladi. Ushbu tarbiyada tarix fanini ta’limning barcha bosqichlarida o’rgatish ustuvor o’rinni egallaydi. Tarix ta’limi milliy va umuminsoniy qadriyatlarni yoshlar ongiga singdirishda fanlar ichida yetakchi o’rinni egallaydi. Tarix ta’limida milliy qadriyatlar, o’tmish avlodlarning boy ma’naviy merosi, jumladan tasavvuf ta’limotlar tarixini o’qib o’rganish, natijasida o’quvchi diniy etiqoddan o’zining qora maqsadlarini amalga oshirishga urinayotgan diniy ekstremistik oqim va kuchlar to’g’risida ilmiy xolisiy tushunchaga ega bo’ladi. “Turli g’oyaviy xurujlar avj olayotgan, bizning eng muqaddas g’oya va maqsadlarimizga tahdid solayotgan bir paytda fojealar sodir bo’lmasdan ilgariroq uning oldini olishning eng to’g’ri va yagona yo’li ham begona va soxta g’oyalarga qarshi keng ijtimoiy makonda g’oyaviy immunitetni kuchaytirishdir” 14 . Tarixiy bilimga ega bo’lish vatan tarixini bilish o’quvchi talabani o’zligini anglashi, tarixiy xotira-tafakkurini shakllanishi va mustaqil fikrlashiga olib keladi. Tarixiy xotira, milliy o’zligini anglagan kishini chalg’itish, nodonlik va jaholatga yetaklash mumkin emas. Bilimli
14 Jo’rayev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. T.:, Ma’naviyat. 2008. 340-b. 22
o’zligini anglagan yigit-qizlar bunday yot g’oyalarni o’ziga yaqin yo’naltirmaydi. Milliy o`zligini anglagan kishi eng avvalo o`z millati o`tmishini yaxshi bilgan, uni qadrlay oladigan va ayni paytda uni yangicha sharoitlar va holatlarda boyitib boradigan bilimli, ma’naviy pok insondir. Bizning fikrimizcha tarix o’qituvchisi O’zbekiston tarixi va jahon tarixi dars mashg’ulotlarida tegishli mavzularni o’rganish jarayonida o’quvchilarda diniy ekstremizm va boshqa buzg’unchi g’oyalarga qarshi imunitetni shakllantirish uchun keng imkoniyatga ega. Tarix ta’limini olish jarayonida o’quvchi-talaba g’oyaviy tarbiyalanib boradi. Tarix darslari va darsdan tashqari o’tkaziladigan turli mashg’ulot va tadbirlarda o’quvchilar ma’lum bir tarixiy bilimlarga ega bo’ladi. O’quv yurtlarida tashkil etilgan o’lkashunoslik tarixi ilmiy to’garaklarida o’quvchi talabalar darsdan tashqari mustaqil bilim oladi. Ana shu mustaqil bilim olish davomida o’quvchi o’zining nimaga qodirligini his qiladi va o’z faoliyatini tanqidiy baholash ko’nikmasini o’zida shakllantiradi. Shu bilan birga o’quvchining mustaqil fikri shakllanadi. Bizning fikrimizcha tarix ta’limi o’quvchining ijtimoiylashuvi o’z hayotini jamiyat taraqqiyoti bilan uyg’un qurishiga yordam beradi. Ayniqsa o’rta maktabda o’quvchi yoshlarning shaxs sifatida shakillanish jarayoni jadal boradi. O’quvchi o’zini-o’zi o’rab turgan dunyoni bilish va o’zlashtirishga faol kirishadi. O’zini kelajakda jamiyatdagi o’rni va mavqeyini qanday bo’lishini tasavvur qilishga harakat qiladi. Tarix o’qituvchisi bu yo’nalishda tarix fanida o’tiladigan har bir mavzudan unumli foydalanish muhim ahamiyatga ega. O’qituvchi har bir mavzuda o’quvchining ijtimoiylashuvi imkoniyatlarini yaratishi va uni uzluksiz davom ettirishi yaxshi natijalarga olib keladi. O’quvchi har bir dars davomida inson va jamiyat to’g’risida o’zini qiziqtirgan savollarga atroflicha javob olishi shart. Tarix darsida uzoq-yaqin o’tmish va jamiyatning buguni bilan qiyoslash ham foydali bo’ladi. Xulosa qiladigan bo’lsak, tarix fani metodologiyasidagi ijobiy o’zgarishlar tarix ta’limi samaradorligini oshirishda juda katta imkoniyatga ega. Tarix ta’limi mazmun- mohiyati insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan bo’lib, yoshlar ongida milliy va 23
umuminsoniy qadriyatlarni singdirishga qaratilgan. Tarix o’qituvchisi tarix fanining ana shu boy mazmuniga suyangan holda yoshlarga tarix bilimlarini berish bilan birga ularni o’zligini anglash va shu asosda milliy o’zlikni anglashni shakllantiradi. Tarixni o’qitish metodologiyasi tarix metodologiyasidagi ijobiy siljishlarni o’zida his qilishi lozim. O’quvchi-talabalarga o’tmish tarixiy voqea-hodisalar to’g’risida ilmiy asoslangan, xolisiylik tamoyiliga asoslanib tegishli bilim berilishi zarur. Download 0.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|