Udk 94(4/9) suyunov furqat boyxo’rozovich tarix fani metodologiyasining dolzarb muammolari
Download 0.86 Mb. Pdf ko'rish
|
tarix fani metodologiyasining dolzarb muammolari m.blok va l.fevr tadqiqotlari misolida.
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3 BOB. L.FEVRNING ILMIY TADQIQOTLARIDA TARIX FANINING METODOLOGIK MUAMMOLARI 3.1. L. Fevrning tarixiy metodologik qarashlari.
|
53
3 BOB. L.FEVRNING ILMIY TADQIQOTLARIDA TARIX FANINING METODOLOGIK MUAMMOLARI 3.1. L. Fevrning tarixiy metodologik qarashlari.
L. Fevr XX asrning metodologik olimlaridan biri. U kishining metodologik tadqiqotlari XX asr tarix metodologiyasining eng dolzarb muammolarini qamrab olgan. U tarix va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlari foydalanadigan “sivilizatsiya” iborasiga keng qamrovli tushuncha beradi. Bu ibora bir so’zdan boshlanib uning butun bir g’oyalar guruhi sifatida evolyutsiyasini ko’rsatadi. Lyusen Febr Mark Blok bilan hamkorlikda 1929-yilda Fransiyada mashhur bo’lgan ,,Annal’’ deb nomlangan jurnal asoschilaridan biri edi. Ular Annallar maktabi asoschisi. Lyusen Febr 1878-yilda 22-iyulda Fransiyaning Nansi shahrida tug’ilib, 1956-yil 11-sentabrda Sent-Amur shahrida vafot etgan. Lyusen Febr – Strasburg uneversititida, De Frans kollejida o’z faoliyatini olib borgan, ya’ni tarixiy voqealarini o’rganish bilan shug’ullangan. Asarning boshlanishida yozuvchi maqolasida Lyusen Febr o’z fikrini bayon qiligan. U ,,Tarix men uchun bir shunchaki qiziqish edi 41 “ -deb yozadi. Lyusen Febr o’z asarida ko’plab mashhur kishilar haqida o’z fikrini yozib qoldiradi. O’tmish tarix sarhadlarida qo’shgan hissalari, kimlar uni tarix deb atalmish go’zal dunyoga olib kelgani sayohatda o’z hissalarini qo’shgani, 1895- 1902-yillar oralig’idagi ma’lum va mashhur voqealar haqida maqolalar yozadi. U o’zi haqida shunday deya fikr bildiradi: “Men o’zimning dunyoyimda yolg’izman, lekin men harakat qildim, vaziyatdan kelib chiqqan holatda men asrlar davomida qilingan ishlarga nazar tashladim , ularni birinchi marta o’rganayotgan paytlarim xuddi ular menga hayotimga raxna soluvchidek tuyulardi. Bu maqolalar mening yuragimdagi qog’ozlar hisoblanadi. Men ko’plab maqolalar yozdim. Bulardan hayotimda o’chmas iz qoldirgan ,,Annani “ maqolasi edi. Men buni
41 Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 57. 54
1929-yil Anri Kerinna ko’magida dunyo yuziga olib chiqdim. Anri Prenna mehnatlari tufayli 1910-yilda ,,Nederlandiya demokratik ko’rinishlari’’, Flamiona, ,,Belgiya tarixi’’ asarlarini yozishda Lyusen Fevrning asaridan foydalanilgan. Bundan tashqari 1914-yilda chiqqan ,,Sotsial kapitalizm tarixiy tarjimasi’’, 1922-yil ,,Magomet va Buyuk Karl’’, 1923-yil ,,Merovinglar va Karolinglar’’, ,,O’rta asrlar shahari’’-1927-yil javohir asarlardan biridir. Fransiya va Ispaniya, Fransiya va Reyn viloyati , Fransiya va Angliya, Fransiya va Italiya, hamda Fransiya va Italiya – kabi hududlar o’rtasidagi munosabatlar o’z aksini topgan. Lyusen Fevr o’z asarida Sezarning asarlaridan , Reyn hukmdorlaridan, ,,Galliya va Germaniya urushlari’’ asarlaridan ham foydalangan. Barcha tarixchilar tarixning kelib chiqish shaklini, uning bosib o’tgan yo’lini tahlil qilishar ekan, uning qadimgi davri xastalik, og’riqli tarix ekanligini aytib o’tishadi. Olim boshida atamalarga etibor qaratdi. “…….madaniyatning leksikasida qator atamalarni sanash mumkin, qaysiki ularni erudit olim emas balki tarixchi – bu so’zlarni to’la ma’nosida tarixchi o’rganishi lozim” 42 . Chunki bu atamalar o’tmish tarixini o’zida aks ettiradi, tarixchi bu atamalarni o’rganish uchun yetarli darajada ilmiy saviyaga ega bo’lish lozim. Bir atama bir-biriga qarama-qarshi ikki xil ma’nodagi tushunchalarni ifodalashda foydalanishga salbiy qaraydi. Yevropaliklardan farq qiladigan boshqacha turmush tarzida yashaydigan xalqlar (misol uchun Amerika aborigenlari, xunnlar, yovvoyilar) deb hisoblangani, xunnlar sivilizatsiya qamchisi, Amerika aborigenlari yovvoyilar, davriy matbuot sivilizatsiyaning yutuqlari, erishgan yutuqlari to’g’risida so’zlaydi. XVI asr oralig’idagi Fransiya voqealarining qay tariqa borishini o’rganib, o’z izlanishlarini yozib qoldirgan shaxs. Bundan tashqari 1914-yilda chiqqan ,,Sotsial kapitalizm tarixiy tarjimasi’’, 1922-yil ,,Magomet va Buyuk Karl’’, 1923- yil ,,Merovinglar va Karolinglar’’, ,,O’rta asrlar shahri’’-1927-yil javohir
42 Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 239. 55
asarlardan biridir” 43 . Fransiya va Ispaniya, Fransiya va Reyn viloyati va Fransiya va Angliya, Fransiya va Italiya – kabi hududlar o’rtasidagi munosabatlar o’z aksini topgan. Lyusen Fevr o’z asarida Sezarning asarlaridan , ,,Galliya va Germaniya urushlari’’ asarlaridan ham foydalangan. Barcha tarixchilar tarixning kelib chiqish shaklini, uning bosib o’tgan yo’lini tahlil qilishar ekan, uning qadimgi davri xastalik,og’riqli tarix ekanligini aytib o’tishadi. L.Fevr o’sha davrda tarixiy tadqiqotlarni amalga oshirishda turli fan olimlarini hamkorlikka chaqirdi. Chunki tarixiy tadqiqotlarda haqiqatni ochishda faqatgina birgina tarixchi-tadqiqotchining kuchi yetmaydi. XX asrga kelib fanlarda juda katta manballar, dalillar to’plandi. Ularni qayta ishlash tahlil qilish va fanlar kesimida amaliyotga kiritish dolzarb muammo bo’lib qoldi. Olim geografiya, matematika mutaxassislarini tarixchilar bilan hamkorlikka chaqirdi. Bu fanlarning juda qimmatli yutuqlarini tarixiy tadqiqotlarga olib kirish muhim o’rin egallashini tushuntirdi. L.Fevr XX asr tarixchisi qanchalik darajada bilim, tarixiy tafakkurga ega bo’lmasin tarixiy tadqiqotlarda o’tmish tarixini qandaydir bir lahzasinigina yorita olish mumkinligi, chunki u shu lahzani ham qamrab olish qobiliyatiga ega emasligini ta’kidladi. Bunday xulosaga kelishning ikkita sababi bor: birinchisi, o’tmish tarixini hech qachon qayta tiklash mumkin emas, chunki o’tmishga vaqt bo’yicha qayta tiklab bo’lmaydi. U o’tib ketdi. Ikkinchidan, o’tmish to’g’risidagi malumotlar xilma-xil va turli fan sohalari bo’yicha to’planib qoldi. Ularni mutaxassis qayta ishlash qobiliyatiga ega emas. Olim tarix fanining tadqiqot maqsad va vazifalari to’g’risida atroflicha ilmiy tushuncha berdi. “Tarixiy tadqiqot bu so’zning keng ma’nosida begona xalqlarning davrlari va yurish-turishlarining ruhiy tahlilining barcha turlarini o’z ichiga olgan tushuncha bo’lib, alohida kishi uchun kundaliklar, tarjimayi hollar va tavba- tazarrular qanday ahamiyatli bo’lsa, shunday ahamiyatli bo’ladi. Lekin, antik
43
Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 45
56
madaniyat o’ziga xos ma’noda tarixiy organdan mahrum edi” 44 . Lyusen Fevr Osvald Shpenglerni tarixiy tadqiqotga bergan tushunchasiga ishonchsizlik bilan qaraydi. U bilan munozaraga kirishadi. “Antik odamning xotirasi bizning ruhiy qurilishimizdan o’zlashtirilgan tushunchani hech qanday qo’shimchasiz begona ruhga berkitamiz biznikidan keskin farq qiladi; bu yerda o’tmish va sof “hozirgi zamon” tartibga solingan istiqbol sifatida kelajak bo’lmaydi. Bu Gyotening antik hayotning barcha ko’rnishlarida bizga qandaydir ko’rinmas kuch bilan ongni to’ldiradigan plastinada tez-tez ajablantirdi. Gerodot va Sofokl uchun shuningdek, Femistokl uchun va har qanday Rim konsuli uchun o’tmish bir lahzada vaqtdan tashqari yotgan davriy tuzilma emas tabiiy tassurotga aylanadi. Sug’orilgan mif yaratuvchanlikning haqiqiy mazmuni shunday. Shu bilan birga bizning dunyoqarshimiz va o’tmishga ichki qarash organlarimiz yuz yilliklar va ming yilliklarga maqsadli yo’naltirilgan davrlarga aniq bo’lingan holda aks etadi. Biroq bu qarash antik va g’arb hayotiga ularga xos salobat bag’ishlaydi. Yunon kosmos deb shakllanadigan emas, mavjud dunyo obrazini aytdi, natijada yunon hech qachon shakllanmagan, lekin doim bo’lgan edi”
45 . Olim Shpenglerni bu fikriga qarshi chiqib antik tarixni Yevropa jamiyatini poydevori deb hisoblaydi va uning fikriga qo’shilmaydi. “Shu sababli antik odam ichki biror narsani o’zlashtirmadi. Xronologiya, kalendar va abadiylikning uzluksizligi tuyg’usi hozirda hech nimaga arzimasligi misrlik va bobilliklarda aks etadigan jismlarni ulkan kuzatish va vaqtning ulkan davrlarini aniq o’lchashda ko’rinadigan Bobil va Misr madaniyatlarini o’zlashtirmadi. Barida antik faylasuflar eslatadigan narsalarni ular faqat eshitgan edilar, lekin tajribada tekshirmadilar. Platon va Aristotel observatoriyalarga ega emas edi. Periklning xalq yaqinida hukmronligining so’ngi yillarida astronomik nazariyalarning har qanday
44 Люсьен Февр. Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -13 с . 45 Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -13 с.
57
tarqatuvchilariga tahdid soladigan og’ir ayblov qarori chiqarildi. Bu o’zining dunyo qarashidan uzoq kelajakni chiqarib tashlashni chuqur ramziy akti edi” 46 .
fikriga keskin qarshi chiqadi. Demak, L.Fevr Shpenglerni yevrosentirizm g’oyasiga etiroz bildiradi uning asarini tarixiy tadqiq qilganda olimning fikriga qo’shilmaydi. “Shu sababli yunonlar Fukidid misolida o’z tarixlari ustida faqat u deyarli ichki tugallangan lahzada jiddiy fikrlay boshladilar, lekin Fukidid ham tarixni o’zi lozim topgan holda voqealar batafsilligini, agar kerak bo’lsa, to’qish mumkin deb hisoblaydi. Bu uning uchun badiiy usul bo’ladi, biz aynan shuni mif yodgorligi deb hisoblaymiz. Xronologik sonlarning mazmunini haqiqiy tushunish to’g’risida bu yerda so’zning o’zi yo’q” 47 . L.Fevr Shpenglerning asarini metodologik nuqtai nazardan atroflicha tahlil qiladi va uning bir qancha fikrlariga nisbatan o’z fikrini bildiradi. “III-asrda Manifon va Boroyes ular yunon bo’lmaganlar ikki mamlakat astronomiya va to’g’risida tushunchaga ega bo’lmagan Misr va Bobil to’g’risidagi manbalarni asosli asarlarini yozdilar. Lekin ma’lumotli yunon va rimliklar bu materiallar bilan kam qiziqdilar va avvalgidek Gekatey va Ktesiyning ajoyib fantastikasini afzal ko’rdi” 48 . O.Shpengler haqiqatda yunon va rimliklarda tarixiy ongning mavjud bo’lmaganligini buning asosida o’z fikrini asosida qadimgi sharq astronomiyasini rivojlanishi va uning natijalari bilan asoslaydi. L.Fevr olimning bu fikriga qo’shilmagan holda o’zining bir necha asarlarida antik davr tarixiy ongi to’g’risida ijobiy fikr bildiradi. “Buning oqibatida antik tarix fors urushlarigacha mohiyatan yanada keyingi davrlargacha mifologik mushohadani mahsuli hisoblanadi. Spartaning davlatchilik
46 Люсьен Февр. Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -14 с. 47 Люсьен Февр. Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -14 с. 48
Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -14 с. 58
tuzumi ellin davrining to’qima uydurmasi bo’ladi. Tarjimai holi barcha batafsilliklarida hikoya qilinadigan Lekurg ko’rnishidan Taygetning ahamiyatsiz ilohi bo’lgan; Gannibalgacha bo’lgan o’sha Rim tarixi uydirmasi ham Sezar vaqtigacha davom etadi” 49 . “ Istoriya” so’zining antik mazmunini tushunish uchun Aleksandriya romanlarining o’z mazmuni bilan jiddiy, siyosiy va diniy tarixshunoslikka kuchli ta’sir o’tkazgani ko’rinadi. Uydurmani hujjatli sanalardan qatiy ajratish uchun umuman o’ylamadilar.
“Mommzen Rim tarixchilarini u eng avvalo Tatsitni nazarda tutdi- “nimadir to’g’risida jim bo’lish o’rniga gapiradigan nimadir to’g’risida gapirishi lozim bo’lgan, jim bo’ladigan odamlar” 50 deb, Ga’rbiy Yevropa nuqtai nazarini ochiq shakllantirdi. “ Hind madaniyati qaysiki unda (Brahman) nirvana g’oyasi mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan notarixiy ruhning o’zini yorqin ifodasi, har qanday ma’noda bo’lmasin hech qachon “qachon” ning hatto eng zaif tuyg’usiga ega bo’lmadi. Hind astronomiyasi ham, Hind kalendari ham, demak Hind tarixi ham mavjud emas, chunki bu tushunchalar ostida jonli rivojlanishning ongi tushuniladi. Bu madaniyatning tashqi borishi uning organik jismi buddaviylik paydo bo’lishigacha tugallangan shubhasiz boy buyuk voqealar yuz bergan XII va VIII yuz yilliklar oralig’i bo’lgan antik tarixga ko’ra yanada ozroq bilamiz ularning ikkalasi ham noaniq mifik obrazda saqlanib qolgan faqat Buddadan keying ming yillikda Iso ta’limotidan keyin 500 yil atrofida Seylonda “Moxovansa” da tarixshunoslikni nihoyatda oz eslatadigan nimadir paydo bo’ldi” 51 . Hind odami ongi shunday darajada notarixiy ediki, unga qandaydir muallifning asarini paydo bo’lish vaqti mutlaqo ahamiyatli emas edi. Alohida kishilar asarlarini organik qatorlari o’rniga asta-sekin matnning noaniq massasi paydo bo’ldi, qaysiki unga har kim nimani istasa shuni yozdi,
49 Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -14 с. 50
Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -15 с.
51
Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -15 с. 59
individual ma’naviy boylik, tafakkur rivojlanishi, madaniy davr hech qanday rol o’ynamadi. Umuman, Hind tarixiga mos bo’lgan shunday “anonim” shaklda bo’lgan Hind falsafasi bizning oldimizda gavdalanadi. G’arb falsafasi tarixiga o’xshamaydi. Hindlar barcha narsani unutadilar, misrliklar hech narsani unutmaydilar” 52 . Tarixiy o’tmishga va olamni tushunish munosabati o’rtasida chuqur aloqa mavjud, u dafn shaklida qanday ifodalanadi. Misrlik olimni inkor qiladi, antik odam o’z madaniyatining barcha shakllarida uni inkor qiladi. Misrliklar go’yoki o’z tarixlari mo’myosini saqladilar- xronologik sanalar va raqamlar. Solongacha bo’lgan yunon tarixidan bitta ham yodgorlik, biror bir yil, biror bir shubhasiz ism, biror bir yorqin voqea saqlanib qolmadi. Ana shu asosida bizgacha yetib kelgan o’sha yodgorliklarni judayam ko’pirtiramiz, - shu vaqtda biz deyarli uch ming yillikdagi Misr firavnlarini barchasini nomlarini va hukmronlik yillarini bilamiz, keying davrdagi misrliklar ularni bilar edilar. Albatta bitta qolmay barchasini abadiylik tomon qudratli irodaning vahimali ramzlari sifatida bizning muzeylarda buyuk fravnlarning yuz belgilari sezilarli saqlangan jasadlari yotibdi. Amenemxet III ning piramidasini yarqirab turgan selgillangan granit tepasida “Amenemxet quyoshining go’zalligini ifodalaydi” – va boshqa tomonda “Amenemxet ruhi Orion cho’qqisidan baland u yer osti bilan birlashadi” so’zlarini hozir ham o’qish mumkin” 53 . Shpengler Misr tarixiy ongi to’g’risida so’zlaganda Misr tarixining mill.avv II ming yillik davriga murojaat qiladi. L.Fevr esa Shpenglerning Misr tarixi bo’yicha aytgan fikrlariga nisbatano’z fikrini bildirishni lozim topmaydi. Bizning fikrimizcha L.Fevr “Yevropani halokati” asarini tadqiq qilgan vaqtda uning ko’pchilik fikrlariga qo’shilmaydi. Bunday tanqidiy munosabat
52 Люсьен Февр. Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -16 с. 53
Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -17 с. 60
L.Fevrning dunyoqarashi Shpenglerning dunyoaqarashiga nisbatan mafkuraviy nuqtai-nazardan to’g’ri kelmaganligi uchundir. “Antik madaniyat arafasida misrliklarning hayot ramzlariga qarama-qarshi o’liklarni yoqish – unutish ramzi – paydo bo’ladi – bu o’tmishning barcha tashqi va ichki mazmuniga tarqaladi. Podsholarning sag’analari pastrog’iga dafn qilish afzal ko’riladi, lekin Gomer davrida shuningdek Veda davrida tashqi tushuntirib bo’lmaydigan dafn qilishdan to’satdan tashqi tushuntirib bo’lmaydigan kuydirishga o’tish yuz beradi. Elidada bu tarixiy davomiylikni inkor qilish tantanali yo’q qilish ramziy akti bor ko’tarinkiligi bilan yuz berdi” 54 . Shu lahzadan individual ruhiy rivojlanishning nafisligi yo’q bo’ladi. Antik dramma haqiqiy tarixiy motivlardan qochib, hamda ichki rivojlanish mavzulariga ham yo’l qo’ymaydi va biz bilamiz ellin instinkti tasviriy san’atda portretga qarshi qo’zg’aladi. Imperator davrigacha faqat bitta, uning uchun tabiiy material mifni biladi. Yunon haykaltaroshligini mukammal obrazlari Plutarxning didiga ko’ra tarjimai hollar xayoliy. Birorta ham yunon ko’z oldida mavjud bo’lgan davrni tasvirlaydigan xotiralarini yozmadilar. “Hatto Suqrot o’zining ichki hayoti to’g’risida bizning nazarimizda biror narsani aytmadi. Qadimgi yunon tarixi vaqtni bilmaydi uning uchun o’tmish hayol (mif) . Yunonlar uchun boshdan kechgan barchasi o’tmish” 55 . Begona xalqlar, davrlar va yurish-turishlar psixologik tahlilining barcha turlarini o’z ichiga oladigan tarixiy tadqiqotlar, alohida odam uchun kundaliklar tarjimai hollar va tavba-tazarrular qanday ahamiyatga ega bo’lsa butun bir madaniyatlar uchun shunday ahamiyatga ega. Lekin antik madaniyat bunday xususiy ma’noda xotiraga ega emas, degan xulosaga keladi olim. L.Fevr bu yerda antik iborasi bilan qadimgi g’arb davrini ko’zda tutadi. Antik odamning xotirasi biznikidan keskin farq qiladi. Biz o’zimizning ruhiy
54 Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -17 с. 55 Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -17 с. 61
tuzulmalarimizdan o’zlashtirgan tushunchalarni begona ruhga so’zsiz taqaymiz. Bu yerda ongda o’tmish va kelajakni “sof” “hozirgi kun” sifatida tartibga soladigan istiqbollar mavjud emas. Bu ko’pincha Gyotening antik hayotning barcha ko’rinishlarida ayniqsa qandaydir ko’rinmas kuch bilan ongni to’ldiradigan haykaltaroshlikda ajablantirdi. Bu “sof” “bugungi kun” ning ramzi bo’lgan doriy ustuni haqiqatda vaqtni inkor qilish. Gerodot va Sofokl uchun Femistokl uchun ham va har qanday Rim konsuli uchun o’tmish shu vaqtni o’zida davriy tuzilma emas, vaqtdan tashqari yotadigan qutbiy hol bo’ladi. Shu bilan birga bizning dunyoni his qilishimiz va o’tmishga maqsadli yo’naltirilgan ichki qarash davrlariga yuz ming yilliklar va ming yilliklarga aniq bo’lingan singdirilgan mif ijodiyotdir” 56 . L.Fevr qadimgi davrda g’arb kishisining tarixiy xotiraga ega bo’lmagani tushunchasini quydagicha tavsiflaydi. “Forslar Afinani vayron qilganlaridan keyin uning vayronalari ostida ilk san’atning namunalari dafn qilindi, endi biz uni yana hayotga qaytaryapmiz. Yunonlardan kimdir Miken yoki Festning xarobalari bilan qiziqqani noma’lum. Gomerni o’qidilar, lekin Shlimanga o’xshab Troya tepaliklari qazilmallari to’g’risida o’ylamadilar. Tarixni emas mifni istadilar. Ellin davridayoq Esxill va Suqrotgacha bo’lgan faylasuflarning asarlarini bir qismi yo’qotilgan edi. Faqat bizning madaniyatimizga xos ehtirom va sevinch bilan Petrarka qadimiyat yodgorliklarini to’pladi. Mohiyatan, Petrarka o’z vaqtiga begona edi. Faqat vaqt muammosi bilan bog’liq holda kolleksioner psixologiyasi rivojlanadi. Tushunarli nima uchun bu unga yo’qolib ketmaslikni xabar berishga urunayotgan antik odamga mutlaqo notanish o’tmishga e’tiqod bo’lib qoldi, bu vaqtda Misr buyuk Tutmos davridayoq an’analar va me’morchilikning ulkan muzeyiga aylandi” 57 . G’arbiy Yevropa madaniyati uchun aytaylik Napoleondan dunyoga hech bo’lmaganda tashqi tasavvurda o’z shakllarini muhrini bosadi, Afina, Florensiya va
56
Люсьен Февр.Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -13 с. 57
Шпенглер О. Ш. Закат Европы / Пер. с нем. под ред. А. А. Франковского. –Москва: Искусство, 1993. -16 с. 62
Parij o’z aksini topadi deb, uqtiradi olim. Yevropa XV asrdan boshlab butun dunyoga o’z taziyqini o’tkaza boshladi va o’tmish tarixiga murojaat qilishga ham shu davrda o’tdi. “Bu holni biz faqat G’arbiy Yevropa madaniyati yo’nalishida yashaganligimiz uchun umumjahon tarixini qurish tamoyiliga aylantirish – demak, o’z dunyoqarashini torligini ko’rsatishdir. Shunday huquq bilan Xitoy tarixchisi ham umumjahon tarixini qurishi mumkin, qachonki unda salib yurushlari va uyg’onish davri, Sezar va Buyuk Karl ahamiyatsiz voqea sifatida chetlab o’tilishi mumkin edi”. Nima uchun morfologiya nuqtai-nazaridan 18 yuz yillik o’tgan o’tmishdan muhimroq deb hisoblashi lozim. Kulguli emasmi, “yangi davr” yoki bir necha yuz yillikni buning ustiga ko’proq G’arbiy Yevropada lokallashgan “qadimgi davr” ga arama-qarshi qo’yish, qaysiki u qancha ming yilliklarni o’z ichiga oladi”. Lyusen Fevr Osvald Shpenglerning asarini tarix fani va metodolgiyasi asosida atroflicha ilmiy tahlil qildi. U nafaqat Shpenglerni balki, Toynbining lokal sivilzatsiyalar nazariyasini tahlil qildi. Bu nazariyalarni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va manaviy nuqtai-nazardan ko’zdan kechirib bu nazariyalarni ilmiy amaliylik jihatlari sifat ko’rsatgichlarini etiborga olib metodologik nuqtai-nazardan tavsif berdi. Olim tarix metodologiyasini Shpenglerdan Toynbiga qadar tahlil qildi. U bu asarlarni mazmun mohiyatini tadqiq qildi. Olim L.Fevr o’z xotiralardan birida shunday deydi: “Mening ish stolimda – 3 ta qalin tomli kitob bor. 1- sahifada kitobning muallifi: Arnold Dj. Toynbi. U Angliyada juda mashhur(hattoki undan tashqarida ham) o’zining izlanishlari va tadqiqotlari o’laroq. Kirish: (A study of History, “Tarixning o’rganilishi”) o’zimizni bu tadqiqot egasi sifatida tutmaylik bu asar o’zining doirasiga ko’ra ser Djems Freyzerning tadqiqot kitobiga tengdir. Agar avtor “Oltin shox” asarining til hukmdori bo’lsa, uning olib borayotgan birinchi ishi islom dini instituti bo’lsa o’zining ustiga juda kata masalalardan birini yuklagan edi, Arnold Toynbi. “Keng va ko’p va’dali o’ylov. Bizni boshdan ishontirish, hayajonlantirishini biz hammasini o’lchab ko’rib fikr va usulidan yiroq bo’lishga majbur bo’lamiz. Bu
63
kitoblarni ayirib olib, biz tarixchining kitoblari uchun yonmaymiz, lekin u shovqinlilik va yengillik bilan hammani lol qoldiradi” 58 . Arnold Toynbining mehnati qiyin. Unda qoniqarli va yaxshi tomonlari bor, yana unda inson aloqalari ham katta o’rin olgan edi.
Tarixchilar shuni bilishdiki, til buyukligi—shoirlarda, romanistlarda, jurnalistlarda yaxshi rivojlangan. Til rivojlanmagan paytda qanday fransuz, ingliz, nemis tillari sistemasini o’rganish mumkin. Bunday paytlarda biz nima qilishimiz kerak? Hech qanday uyalishsiz to’kilib ketishimiz kerakmi? Hech qanday so’zsiz ularning kritikasiga kirishish kerakmi? Urushsiz taslim bo’lish kerakmi? Qarshilikni davom ettiraymi? Xuddi shu sharoitdagi urushlar Toynbining mehnatini keltirib chiqaradi. 1922- yilda Germaniyada Shpenglerning hech kimga notanish kitobi chiqdi. Muqaddima boshlanishida: “Yevropaning so’nishi” yozilgan. Esimda Reyn kitob do’konlarida to’dalangan o’qib bo’lingan kitoblari quyoshda qorday erib ketar edi. Bir necha haftada Shpengler Germaniyada mashhur bo’ldi, uni kitoblari shu darajada mashhur bo’ldiki, filosofiya tarixida chuqur iz qoldirdi. Kitob nafaqat mashhurlik balki boshlanishdir.
Arnold Toynbining qarashlari amaliy jihatdan Shpenglerning aytishicha, uning fikrlari fan odaminiki emas” 59 . Nemis publisistining bu asari qanchalik mustaqil va farqli bo’lmasin u konstruktiv va tanqidiy yozilgan. Shpengler uchun yopiq doiralarda “A study of history” asari juda kata qiziqish va hayratga sabab bo’ldi. Oradan bir oy o’tmasdanoq asr ingliz etnograf, tarixchilaridan iborat doiralarda to’liq ko’rib chiqildi va o’rganildi, keyinchalik La-Mansh tomonining narigi tomonida ham yuqori baholandi. Tarixchi bu uch tomdan o’ziga qanday xulosa chiqarishi va ma’lumot olishi mumkin. Shunday qilib Toynbining tarix sohasida Sivilizatsiya va Xalqlar tarixi haqidagi teoriyalari muhim.
58
59 Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, с-79
64
L.Fevr bizning fikrimizcha bu ikki olimning nazariyalarini tahlil qilgandan keyin o’zining sivilizatsiya tushunchasi tadqiqotini amalga oshirgan bo’lishi mumkin u insoniyat o’tmish taraqqiyotini tahlil qilgan holda o’zining sivilizatsiya nuqtai nazaridan yozgan asarlarida O.Shpengler va A.Toybining qarashlariga yaqin bo’lgan fikrlarini aytdi. Jumladan u jahon sivilizatsiyasini alohida sivilizatsiya sifatida hamda har bir davr sivilizatsiyasiga ajratib tadqiq qilishni taklif qildi. U o’rta asr Fransiya sivilizatsiyasini shu yo’nalishda tahlil qildi. Biz har uchchala olimning sivilizatsiya konsepsiyalarini qiyoslab tahlil qilganimizda ularning orasida o’xshashlik va farqlarni ko’ramiz. Lekin, Lyusen Fevrning sivilizatsiya iborasi ikkala olimni sivilizatsiya iborasidan tahlil bo’yicha farq qiladi. Eng avvalo L.Fevr sivilizatsiya iborasini o’zini atroflicha ilmiy tahlil qildi. Bu tahlil uchun u juda ko’p tarixiy manbalarga murojaat qildi.
“Tarix fanining asosiy obyekti bo’lib jamiyat sivilizatsiya hisoblanadi. Bizning davrimizgacha beshta sivilizatsiya mavjud: G’arbiy sivilizatsiya, pravoslav sivilizatsiyasi, Bolqon, Yaqin Sharq va Rossiya uzoq tarqalgan musulmon sivilizatsiyasi, hind sivilizatsiyasi va Uzoq Sharq monofizik kichik guruhlarni ham aytib o’tish lozim. Misol uchun birgina G’arb sivilizatsiyani olaylik pastdan balandga qadar bo’lgan yo’lni bosib o’tgach bir “no man’s land” (hech kimniki bo’lmagan yer) qayerdaki bu narsalar o’z izini yo’qotadi 60 .
xoslik. G’oya yangi emas. Masalan, Bag’dod xalifaligini olaylik uning yaratilishi unchalik ham sekin bo’lmagan. Uning yaratilishi Damashq zarbasi bilan boshlangan. Bu jang Misr va Suriya bilan aloqalarni tikladi. Shuningdek Rim provinsiyalari, Arabiston, Sosoniylar, Ahamoniylar bilan ham Abbosiylar sulolasi shunday yo’l tutdi. Abbosiylar va Ahamoniylar o’rtasida biroz oraliq vaqt mavjud bo’lgan.
60 Л.Февр. Бои за истории. Москва. 1994 г. 80 c. 65
Kolleanoning g’oyalaridan foydalanish siyosiy formatsiyalar biror bir davlatning paydo bo’lishi haqida o’ylab ko’rish mumkin. Biz tarixchilar aynan shu ish bilan shug’ullanamiz. Toynbining sivilizatsiya qonunlari leksik jihatdan jamoatchilik sivilizatsiyalari haqida. L.Fevr boshqa tarixchilarning davlat va jamiyatning genezisi insoniyat taraqqiyoti to’g’risidagi fikrlariga nisbatan o’z mulohazasini bildiradi. L.Fevr sivilizatsiya atamasi yoki iborasidan foydalanish uchun bu so’zni ilmiy nazariy izohlaydi. “Sivilizatsiya” so’zi xossa va xususiyatlarning oddiygina to’plami, u kuzatuvchining ko’z oldida bazi odamlar guruhining jamoaviy hayotini namoyon qiladi: moddiy, intelektual, axloqiy, siyosiy va (bu noqulay iborani nima bilan almashtirish mumkin) –ijtimoiy hayot” 61 . L.Fevrning fikricha buni “sivilizatsiya etnografik konsepsiyasi” deb atashni taklif qilinishi bir tomondan o’zida hech qanday baholovchi tushunchani saqlamaydi, alohida bir dalil hatto o’rganilgan ma’lumotlarni mosligi bilan ham ishi bo’lmaydi. Yevropa o’zining sivilizatsiyaviy nuqtai nazardan fikr yuritib, sivilizatsiyaning yutug’i yoki tushkunligi yoki zaifligi to’g’risida so’zlaydi. Yevropaliklar fikricha Yevropa sivilizatsiyasi mukammal, axloqiy va moddiy jihatdan juda qulay va ajoyib. Olim bu qarashni bir tomonlama, subyektivligi fikrini ilgari suradi. Haqiqatdan ham Yevropa XV asrdan boshlab hozirgi kungacha Osiyo, Afrika, Amerika va Avstraliyaga tazyiq o’tkazib kelmoqda. Yevropa boshqa xalqlarga o’zining dunyoqarashi, qadriyatlari, turmush-tarzini tarqatish va singdirishga harakat qilib kelmoqda. Bunday jarayonning bir necha sabablari bor, ma’lumki Yevropa azaldan individuallikka asoslangan turmush-tarzida yashab, bu jamiyatning qadriyatlarini boshqa sivilizatsiyaga zo’ravonlik va boshqa yo’llar bilan singdirishga harakat qilib keladi. L.Fevr shunday ta’kidlaydi “Biz albatta ishonchimiz komil ifodachisi biz bo’lgan bu sivilizatsiya ishtirokchisi tekinxo’rlar va targ’ibotchilar bo’lgan
61 Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 240. 66
bizlarga qadriyat, obro’, oliy g’urur beradi” 62 . Sivilizatsiya tushunchasini ikki ma’noda bir-biriga qarama-qarshi talqin qilinishi sabablarini L.Fevr tarix vositasi bilan tushuntirdi. Sivilizatsiya so’zi paydo bo’lishidan boshlab, bu so’zning tushunchaga aylanishini izchil tarixiylik tamoyili bilan izohlaydi. Sivilizatsiya so’zi yangi davrda fransuz va ingiliz ijtimoiy fikrida paydo bo’ldi. Bu so’z ijtimoiy-siyosiy va adabiyotlarda turlicha ishlatila boshlandi. Fransuz yozuvchilari XVIII asrda sivilizatsiya, polis so’zlaridan hamohang foydalandilar. L.Fevr bu asrda nashr etilgan ijtimoiy-siyosiy adabiyotda bu so’zlarni qanday ma’noda foydalanilganini atroflicha ilmiy tahlil qildi. L.Fevr sivilizatsiya so’zini tatqiqotining asosiy maqsadini o’z tadqiqoti so’ngida quyidagi xulosalar bilan yakunlaydi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib sivilizatsiya to’g’risida bir-biridan farq qiladigan ikki qarash ilmiy va pragmatik tushuncha ijtimoiy fikrda paydo bo’ldi; odamlarning har qanday guruh uning moddiy va intlektual qurshab turgan dunyoga ta’siri qanday vosita bilan bo’lishiga qaramay o’z sivilizatsiyasiga ega bo’ladi, ikkinchi qarash oliy sivilizatsiya konsepsiyasini G’arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikaning oq xalqlari olib boradi va tarqatadi. L.Fevr yana shunday xulosaga keladi: dunyoda qancha xalq bo’lsa shuncha sivilizatsiya mavjud. Shu bilan birga odamlar ongida eskidan umuminsoniyat sivilizatsiyasi konsepsiyasi mavjud. Ularni qanday murosaga keltirish mumkin? Ularning nisbatini qanday tushunish mumkin savolini qo’yadi 63 . Bizning fikrimizcha, olim tarix fanida so’ngi bir yuz ellik yil davomida mavjud bo’lgan sivilizatsiya so’zi evolyutsiyasi mazmun-mohiyatini ilmiy-nazariy tahlil qilishda fanda e’tirof etilgan ilmiy tushunchani shakllantirdi. Bu so’zni mazmuniga nisbatan mavjud ilmiy munozaraga aniqlik kiritdi.
62
Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, сc. 280.
63 Люсьен Февр. Бои за историю. М.: Наука, 1991, с. 265.
67
Muammoni muallifni o’zi aytganidek chegaralar va umumiy manzarasini chizib berdi. Bizning fikrimizcha L.Fevr bu masalada munozara qilayotgan tomonlarni qarashlarini aniqlashtirdi va bu masalani yechimini yo’nalishlarini chizib berdi. Turli xil ikkilanishlar chalkashlik va qarashlarni har xilligi sabablarini oydinlashtirdi deb o’ylaymiz. Bu o’z navbatida insoniyatning o’tmish tarixi tadqiqotlarini tarixiylik tamoyili asosida o’tmish tarixiy jarayoni tarixiy voqea hodisalarni tadqiqotida sivilizatsiya yondashuvini tadbiq etishga yo’l ochdi. L. Fevr “Sivilizatsiya” so’zini ikki yuz yillik evolyutsiyasi tarixini ilmiy nazariy tahlil qildi. Shundan so’ng olim har bir xalq, etnos, makon va zamonda o’ziga xos svilizatsiyaga ega bo’lishi mumkinligi tushunchasini ilgari suradi. Shu tushunchaga asoslanib Fransiyaning XVI asr sivilizatsiyasiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. L. Fevr asarida fransuz sivilzatsiyasi tarixini ilmiy tahlil qiladi. “Bir sivilizatsiyaning asosiy jihatlari ilk fransuz uyg’onishi: to’rt ko’rinishi ” 64 . Muallif bu hajmi jihatidan kichik bir asarda ming betga teng bo’lgan Fransiya tarixining asosiy va o’ziga xos jihatlarini tarixiylik metodi asosida ochib berdi. Bu kichik asarni bir necha o’nlab asarlarga tenglashtirish mumkin. Muallif XVI asr fransuz tarixini sivilizatsiya tushunchasi asosida yangidan kashf qildi. Olim o’z tadqiqotining so’z boshisida sivilizatsiya tushunchasini e’tiborga molik bo’lgan Littre va Mishlening tariflarini keltiradi: sivilizatsiya sivilizatsiyalashgan holat – ya’ni ishlab chiqarish faoliyati, din, san’at va fanlarni o’zaro ta’siri va o’zaro faoliyati natijasida quriladigan qarashlar va axloqning jamlanmasidir deb yozadi 65 . Sivilizatsiya bu bir teksda harakat qiladigan ma’lum vaqt oralig’ida ma’lum bir mamlakatda odamlarning ongiga ta’sir qiladigan moddiy va manaviy intelektual va diniy bir teksda harakat qiladigan kuchlar” deb Littrening tarifini L.Fevr yanada aniqlashtiradi va Littre juda silliq ifodalamadi,
64 Л.Февр. Бои за истории. Москва. 1994 г. 112 c. 65 Л.Февр. Бои за истории. Москва. 1994 г. 110 c. 68
lekin yaxshi ko’rdi deb ta’kidlaydi 66 . L. Fevr uchun sivilizatsiyani yuqorida ko’rsatilgan tushunchalarni tahlil qilish muhim emas, balki “ilk fransuz uyg’onishi sivilizatsiyasi uchun xos bo’lgan xususiyat uning eng oliy va o’ziga xos ko’rinishi bilan shug’ullanish. Bilimga intilish; go’zallikga intilish; ilohiylikga intilish; L.Fevr o’sha vaqt odamlarining jo’shqin faoliyati uyg’onish, gumanizm reformatsiya davrida odamlar yashadi va bu davrni yaratdi xulosasiga keladi 67 . L.Fevr o’rta asrlar uyg’onish davri madaniayatini tahlil qilib, bu davrning noyob sa’nat asarlarini yaratgan ijodkorlarni ongi, dunyoqarashini o’rganishi zaruriyati mavjudligini aytadi: U shunday savollarni qo’yadi: Ularning ongi bizning ongimizga o’xshash bo’lganmi? Insoniylik mohiyati hamma vaqt bir xil bo’lib qolaveradi: Tarixchi uchun inson umuman yo’q, odamlar bor bu odamlarni o’ziga xos tomonlarini ayniqsa bor kuchi bilan bilishga urinadi. O’tmishda yashagan odamlar zamonaviy odamdan nimasi bilan farq qiladi? Ularning turmush-tarzi qanday bo’lgan? Ular bizdek faoliyat ko’rsatganlarmi? Ushbu savollarni qo’ygan holda olim o’tmish odamlari bilan zamonaviy odamlarni qiyoslash orqali tadqiq qiladi. Tarixchi o’tmish tarixda insoniyatning umumiy tarixini emas har bir davr, bosqichlari, jamiyatlarida yashagan odamlarni hayoti va faoliyatini o’rganishi kerak. Olimning bu yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlari ko’pchilik tarxichilarning diqqatini tortdi. Natijada ushbu tadqiqot boshqa tarixiy tadqiqotlar uchun metodologik yo’l ko’rsatgich vazifasini o’tadi. L.Fevr o’tmish tarixini o’rganishning mutlaqo yangi metodini ochdi. Bu tarix fani uchun keying taraqqiyoti uchun mustahkam metodologiya mavjudligi va undan unumli foydalanish mumkinligini yaqqol ko’rsatdi.
Download 0.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|