Udk 94(4/9) suyunov furqat boyxo’rozovich tarix fani metodologiyasining dolzarb muammolari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24

 

 

1. 2. Mustaqillik yillarida tarix ta’limi metodologiyasidagi ijobiiy siljishlar. 

Tarix fani o’qituvchisiga qo’yiladigan metodologik talablar. 

Yurtboshimiz  Islom  Karimov  1999  –  yil  14  –  aprel  kuni  birinchi  chaqiriq 

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o’n to’rtinchi sessiyasida “O’zbekiston 

XXI  asrga  intilmoqda”  mavzusida    qilgan  ma’ruzasida  quyidagilarni  alohida 

ta’kidlagan edi: “Biz XXI asr bo’sag’asida turibmiz, biz yangi buyuk ishlar oldida 

turibmiz.  Siz  bilan  bizning  vazifamiz  davr  oldimizga  qo’yayotgan  barcha 

talablarga  munosib  javob  qaytarishdir.  Istiqbolimizni  aniq  va  ravshan  ta’savvur 

etib,  xalqimizga  tinch  va  farovon  turmushni  ta’minlashdir,  jahon  maydonida 

o’zimizga  munosib  o’rin  egallashdir”

15

.  Yuqorida  aytib  o’tganimizdek,  “Ta’lim 

to’g’risida”gi  Qonun  va  “Kadrlar  tayyorlash  miliy  Dasturi”ning  qabul  qilinishi 

mamlakatimiz  salohiyatining  beqiyos  rivojlanishi,  mustaqil  respublikamizning 

jahonga keng qamrov bilan chiqishi uchun ulkan omildir.  

Bugun zamon talabi, ertaga bajarilishi kerak bo’lgan dolzarb  vazifalar xalq 

ta’limi  tizimini  tubdan  isloh  qilish  zarurligini  taqozo  etayotganini  ko’rsatdi. 

Davlatimiz  rahbari  uzluksiz  ta’limni  tashkil  etishda  unning  jahon  talablari 

darajasida bo’lishi hamda u yuksak ma’naviyat zaminida qurishiga katta ahamiyat 

berish  kerakligini  ta’kidlar  ekan,  davlat  ta’limi  standartlarini  joriy  etish  va  uning 

mexanizmini ishlab chiqish naqadar muhumligiga e’tibor qaratdi.  

“Mustaqillik 

natijasida 

tarixiy 

matrealizimga 

asoslangan 

tarix 

metodologiyasidan  va  metodidan  voz  kechildi.  Vatan  tarixini  o’rganiosh  uchun 

yangi metodologiya va metodlar shakllantirildi. Tarix faniga tub o’zgarishlar davri 

boshlandi. Tarix fanini tub nazariy metodologik qayta qurollantirish boshlandi”

16

.  

Mustaqillikning  dastlabki  kunlaridan  tarix  fanining  eskirgan  metodlari  va 

metodologiyasi  o’rniga  tarixni  tadqiq  qilishda  jahon  tajribasidan  foydalanish, 

hamda  tarixiy  tadqiqotlarni  amalga  oshirishga  kirishildi.  Tarix  fani  va  uning 

metodologik  muammolari,  xalqlar  va  davlatlar  o’rtasidagi  ijtimoiy-siyosiy 

                                                             

15

KarimovI.A.O’zbekiston XXI asrga intilmoqda – Toshkent: O’zbekiston 1999 – y 48 – bet

 

16

 Rajabov R., Shirinovna F. “Tarix fani metodologiyasi nima u?”// Ta’lim tizimida ijtimoiy-gumanitar fanlar. –

Toshkent, 2014 y.- №1. B.20 

25

 

 

munosabatlarni  manbalarga  tayangan  holda  xolisona  yoritish  uchun  tarixiy 

taraqqiyot  jarayonida  sivilizatsiya  yondashuv  zaruriyati  tug’ildi.  Hech  qaysi  fan 

tarix fanining vazifasini bajara olmaydi.  

Prezidentimiz 

shunday 

takidlagan 

edi. 

“Axborot-kommunikatsiya 

texnologiyalari, matematika, fizika, kimyo, sanoat, menejment- bularning hammasi 

kerak,  albatta.  Lekin,  avvalambor  tarixni  bilish-  bu  hayotiy  zarurat”.

17

 Haqiqatan 

ham, hozirgi XXI asr boshlarida  globallashuv kuchaygan davrda millat va xalqlar 

uchun  o’z  tili,  madaniyati,  urf-odat,  an’analarni  yo’qotish  xavfi  tug’ildi.  

Shuningdek,  hozirgi  kunda  tarix  fani  nazariyasi  va  metodologiyasini  tubdan 

o’zgartirish, tarixiy manbalar tahlili tizimini qayta qurish, tarix fani tushunchalari 

apparatini  o’zgartirish,  jahon  tarixi  fani  metodologiyasining  e’tirof  etilgan 

yutuqlarini o’zlashtirib amalga tadbiq qilish vazifasi turadi.  

Tarix  o`qitish  metodikasi  huquqiy  davlat,  o`zlikni  anglash  didaktikasining 

asosiy prinsiplari tarix o`qitish jarayoniga tatbiq etishda uning mazmunidagi o`ziga 

xos  xususiyatlarini  ham  e‘tiborga  oladi,  tarix  o`qitish  jarayonining  tarkibiy 

qismlari  o`rtasidagi  qonuniy  bog`lanishi  va  munosabatlarni  aniqlashtiradi  va  shu 

asosda  o`qitish  maqsadi,  mazmuni,  metod  va  usullari  hamda  o`qitish  jarayonini 

jihozlashga  doir  talablarini  belgilab  beradi.  Shunday  qilib,  tarix  o`qitish 

pedagogika  fanining  mustaqil  bir  tarmog`i  bo`lib,  u  o`zining  mustaqil  tekshirish 

predmetiga  ega.  Ta’lim  tizimida  tarix  fanini  o’qitishning  asosiy  vazifasi  – 

o’quvchilarga  tarix  fanidan  puxta  bilim  berish,  shu  bilimlarni  amaliyotda 

qo’llanish ko’nikmalari va mahoratni hosil qilishdan iboratdir.  

Tarixni  o’rgatish  yoshlarni  milliy  g’oyani  singdirish  va  ularda  ilmiy 

dunyoqarashni  shakllantirish,  hozirgi  zamon  taraqqiyotining  asosiy  tendensiyalari 

va  ziddiyatli  mohiyatni  to’g’ri    tushunishga  tayyorlashning  muhim  vositasidir. 

Negaki,  O’zbekiston  Respublikasi  milliy    mustaqilligini  qo’lga  kiritgandan  so’ng 

sovet  davrida  tarixga  nisbatan  bo’lgan  biryoqlama  yondashuvga  barham  berish 

                                                             

17

 Karimov I. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish- eng oliy saodatdir. T.:, 

O’zbekiston. 2015. 109-b 

26

 

 

hamda milliy taruxni obyektiv tarzda o’rganish muammosini hal qilishga kirishildi. 

Bu sohadagi vazifalarni amalga oshirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi.  

Xususan,  prezidentimiz  Islom  Karimov  ta’kidlaganlaridek,    “Davlatimiz, 

millatimizning  haqqoniy  ilmiy  tarixini  yaratish  keng  jamoatchiligimiz  uchun 

g’oyat  muhim  va  metodik  masalalaga  aylanishi  lozim”

18

.  Tarixni  o’rganishning 

nazariy  amaliy  ahamiyati  haqidagi  nazariyalarning  birida  u  millatning  haqiqiy 

tarbiyachisi  ekanligi  ta’kidlab  o’tiladi.  Tarix  millatning  haqiqiy  tarbiyachisiga 

aylanishi uchun eng birinchi navbatda hal qilinishi lozim bo’lgan vazifalaridan biri 

bu  –  uni  tadqiq  etishning  metodik  asoslarni  to’g’ri  tanlanishidir.  Bu  sohada  tarix 

fanida  bir  qancha  nazariyalar  mavjud  bo’lib,  ularning  orasidan  milliy  tariximizni 

o’rganishda eng keraklilarni tanlash va tadbiq etish bugungi tarix fani oldida turgan 

asosiy vazifalaridan biridir.  

O’tgan  yigirma  yillik  davrda  bu  sohada  bir  qancha  nazariy  va  amaliy 

vazifalar amalga oshirildi. Biroq, tarix bu jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liq. Tarixiy 

taraqqiyotning  har  bir  yangi  bosqichi  unga  nisbatan  yangicha  yondashuvni  talab 

etadi.  Shu  bois  tarix  fanini  o’qitishda  tub  o’zgarishlar  yuz  berdi.  Jumladan,  eski 

umrni  o’tab  bo’lgan  marksistik  metodologiyadan  voz  kechildi.  Yangi  darslik  va 

o’quv  qo’llanmalari  chop  etilib,  tarix  ta’limi  tizimiga  joriy  qilindi,  chop  etilgan 

ushbu qo’llanmalari xolisiylik, tarixiylik tamoyillari asosida yaratildi. Shuningdek 

tarix  fani  mazmun  mohiyati  umumjahon  miqyosida  e’tirof  etilgan  tarixiy 

konsepsiyalar,  ta’limotlar  bilan  boyitildi.  O’tmish  tarixni  o’rganishda  tarixiy 

haqiqatni izlash va uni yuzaga chiqarish tarixiy tadqiqotlarning mezoniga aylandi. 

Hozirgi kunda tarix o’qitish metodologiyasi o’quvchida tarixiy bilimni hosil 

qilishda qator ilmiy metodologik vazifalarni bajaradi. “Tarixni fan sifatida jamiyat 

to’g’risidagi  fanlar  tizimi  va  jamiyat  hayotidagi  o’rni  yanada  aniqroq  tushunildi. 

Tarixiy  bilim  sohasida  haqiqiy  inqilob  yuz  berdi  deb  aytish  mumkin.  Chunki  bu 

inqilob  natijasida    tarixiy  materializm    bilan  bog’langan  tarix  fani  taraqqiyoti 

                                                             

18

 Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.: Sharq. 1998 y. 

 

27

 

 

bosqichiga  yakun  yasaldi”

19

. 

Vatan  tarixini  yaratishda  nazariy-metodologik 

asoslarni bilish katta ahamiyatga ega. Ilmiylik, xolislik, tarixiylik metodlari tarixni 

yaratishning  asosiy  kaliti  hisoblanadi. 

O’zbekiston  mustaqilligining  dastlabki 

kunlaridan  tarix  fani  nazariyasini  o’zgartirish  sohasida  qiyinchilik  bilan  ilk 

qadamlar  tashlandi.  Ayniqsa,  vatan  tarixini  o’rganishda  uni  o’rganishni  metod  va 

metodologiyasini o’zgartirishda tub burilishlar yuz bermoqda. 

 

 

O`zbekiston  tarixini  o’qitishning  konseptsiyasini  yaratildi,  buni  bir  butun 

tarixiy jarayonni nisbatan mustaqil bo`lgan qismlarga, ya`ni davrlarga bo`lib ularni 

chuqur  tahlil  qilish  boshlandi.  Vazifalardan  yana  biri-yangi  ezilgan  tarixni 

o`rganishni  tashkil  qilishdir.  Mustaqillik  yillarida  to`plangan  bir  qancha  tarixiy 

hujjatlarni ilmiy asosda umumlashtirish boshlandi. 

 

Tarix  o’qituvchisi  tarixni  o’qitishda  xolisiylik  turadi.  Bunda  har  bir  tarixiy 

voqea-hodisalarni  tahlil  qilayotgandi  xolos,  haqqoniy  ravishda  o`rganish  yoki 

tarixnavisning xohish irodasidan tashqarida, voqea xodisalar qanday sodir bo`lgan 

bo`lsa,  shundayligicha  eritish  ko`zda  tutiladi.  Xar  bir  tarix  yozuvchi  kishi  shaxs 

sifatida  o`zining  mulohazalari,  idroki  va  boshqa  his-tuyg’ulari  bilan  atrofni  o`rab 

turuvchi muhit bilan uzviy ravishda bog`liq. 

 

Xolislik  talab  etadigan  qoyidalar  shundan  iboratki,  ushbu  yo`nalishda 

tarixiy-madaniy taraqqiyotni (tarixning turli davrlarida) o`rganish jarayonida bo`lib 

o`tgan  yoki  shu  taraqqiyot  bilan  bog`liq  bo`lgan  jamiyki  voqea-hodisalarni  hech 

bir o`zgarishlarsiz, qanday bo`lib o`tgan bo`lsa o`sha holotda talqin va tahlil etish, 

tekshirish  va  xulosolar  chiqarib  yaxlit  holga  keltirish  o`ta  muhimdir.  Bu  holotda 

aniq  manbaviy  asoslarga  tayanish,  tarixiy  jarayonlarning  o`zaro  chambarchas 

bog`liqligini asoslash lozim bo`ladi. Bu jarayonda hududlar o`rtasidagi rivojlanish 

jarayonlarini  o`zaro  solishtirish,  qiyoslash  va  taqqoslash  faqat  ijobiy  natijalar 

berishi tabiiy holdir. 

                                                             

19

 Rajabov R. Tarix fanining metodologik asoslari. T.: ,Istiqlol. 2013-y. 18-b. 

28

 

 

 

O`zbekiston  tarixini  o`rganishning  metodologik  asoslaridan  yana  biri  bu 

voqea va hodisalarni dialektik tarzda o`rganishdir. 

 

Diolektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo`ladigan hodislara, voqealar 

umumiy  va  o`zaro  bog`lanishda,  uzluksiz  harakatda,  ziddiyatli  taraqqiyotida 

bo`ladi deb, ta`lim beradi. 

 

Bu metod O`zbekiston tarixini o`rganishda uni to`laligicha, voqea-hodislarni 

bir-biri  bilan  bog`liklikda,  ayrim  tarixiy  voqelikni  o`rgatuvchi  fanlarni  ham  bir 

butunlikda,  uning  bo`laklarini  ajratib  olmaslik  va  voqea-hodisalarni  doimo 

o`zgarishda,  rivojlanishda  o`rganishni  taqozo  qiladi.  Bugungi  kunda  jahon  tarixi 

tajribasidan  ham  foydalanish  va  ularni  milliy  tarixshunosligimizga  keng  tadbiq 

etish  kuchayganligini  hisobga  olgan  holda  tarix  ta’lim  jarayonida  o’qitishning 

zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda.   

     “Ta`limning  asosiy  vazifasi  shaxsni  ilmiy  bilimlar,  ko`nikma  va 

malakalar  bilan  qurollantirish  demakdir.”

20

.  Tarixchilar  o’rtasida  zamonaviy  tarix 

fanida  voqeaviy  tarix  ustuvor  bo’lishi  kerakmi,  yoki  qonuniyatlar  va  sintezni 

izlashmi  degan  masalada  qizg’in  munozara  bordi.    Jahon  tarixi  fani  tarixni  yangi 

nazariyasi  va  metodologiyasi  izlash,  yangi  tarixiy  sintez  aniq  tarixiy  materialni 

falsafiy-nazariy  umumlashtirish  jarayonini  boshdan  kechirmoqda.  Shuningdek, 

tarix  fanida  yaqin  kunlargacha  Markistik  konsepsiyani  tarixiy  bilishda  yagona  va 

universal tushunchasi sifatidagi qarashdan voz kechish ijobiy hol bo’ldi.  

Hozirgi  kunda  tarix  fanini  o’qitish  metodologiyasida  ham  yangilanish 

dolzarb ahamiyat kasb etadi. XX asrning 50-yillaridan yangi ilmiy texnika inqilobi 

yangi  texnologiyalar  erasini  boshlab  berdi.  90-yillarda  esa  kommunistik 

mafkuraning  inqirozi  natijasida  dunyo  siyosiy  xaritasida  ko’plab  o’zgarishlarning 

yuz  berishiga  sabab  bo’ldi.  Yuz  bergan  bu  o’zgarishlar  tarixga  va  tarixiy 

taraqqiyotga  yangicha  qarashlar,  konsepsiyalarni  shakllantirishni  taqozo  qildi.  Bu 

tarix metodologiyasining oldiga metodologiyani yangilashdek o’ta muhim vazifani 

                                                             

20

 Ibragimov X., Abdullayeva Sh. Pedagogika. T., 2007y. 109-b.

 

29

 

 

qo’ydi. Ayrim metodologik muammolarni yechishni talab qildi.  

“Zamonaviy  o’qituvchi  tarixning  barcha  qismlarini  yaxshi  bilishi  va  ularni 

metodik  jihatdan  puxta  o’quvchiga  yetkazishi  shart,  zamonaviy  o`qituvchi 

faoliyatini  bilimlarni  uzatuvchi  oddiy  metodist  sifatida  emas,  balki  “o`qituvchi 

texnolog”  nuqtai  nazaridan  baholanishi  kerak”

21

O`qitish  metodlari  - 

o`qituvchilarning  faol  fikrlash  asosida  o`quvchilarni  o`qitishga,  o`qituvchi 

rahbarligida  o`quvchilarning  ilmiy  bilimlarini  maktab  ta`limi  metodlari  tizimidan 

to`g`ri foydalanilgan taqdirdagina ta`lim-tarbiya ishlari sohasida yaxshi natijalarga 

erishish  mumkin.  Maktab  ta`limi  metodlari  tizimi,  deb  eng  muhim  umumiy 

belgilari bilan  o`qitish  va  o`rganish usullari, hamda  o`qituvchi va o`quvchilarning 

tafakkur  faoliyatidan  iboratdir.  Bir-biri  bilan  bog`langan  o`qitish  metodlarini 

quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 

 

og`zaki ta`lim metodi. 

 

bosma matnlar yordamida o`qitish metodi. 

 

ko`rgazmali ta`lim. 

 

ta`limning amaliy metodi. 

Mazkur  metodlar  tizimi  maktabdagi  barcha  o`quv  predmetlarini  o`qitishda 

qo`llanishi  mumkin.  O`qitish  usullari  va  o`quvchilarning  o`rganish  usullari  turli 

shakllar  bir-biri  bilan  qo`shilib  o`qituvchi  va  o`quvchilar  faol  ishtirok  etadigan 

ta`lim jarayonlar metodini tashkil etadi. 

Tarix  o`qituvchisi  tarixiy  tushunchalarni  mantiqiy  izchil    shakllanib 

borishini  taminlash  uchun  tarixiy  tushunchalar  sinf-yosh  kesmida  o’tiladigan 

mavzuning  har  birida  amalga  oshiriladi.  Tarix  darsda  o`rganiladigan  mavzuning 

mazmuniga qarab tushunchalar bir-biridan   farq   qiladi va   ular quyidagi turlarga   

bo`linadi: 

-Sotsial-siyosiy  tushunchalar  Davlatlar  o`rtasidagi  sotsial  munosabatlar  va  siyosiy 

tuzilishi. 

                                                             

21

Nazarova T.Pedagogik texnologiya: taraqqiyotning yangi bosqichi. T., 1999. 16-bet. 

 

30

 

 

O’rta asr jamiyatining asosiy sinflari, imperiya, respublika, burjua davlati va uning 

burjua demokratiyasi, xuquqiy demokratik davlat va boshqalarga doir. 

-tarixiy  madaniy  tushunchalar  (uyg`onish  davrining  gumanistik  madaniyati,   

moddiy va ma‘naviy   madaniyat va boshqalar); 

-  ma’naviy-mafkuraviy,  siyosiy,  din,  tushunchalar.  Metodik  adabiyotlarda  tarixiy 

tushunchalar  umumlashganlik  darajasiga  qarab  quyidagi  uchguruhga:  xususiy, 

tarixiy  (sfinks,  smerdlar,  boyarlar),  umumtarixiy  va  sotsiologik  tushunchalarga 

ham bo`linadi. 

Jahon  fanida  e’tirof  etilgan  ijtimoiy-gumanitar  yo’nalishda  mavjud  bo’lgan  va 

ilmiy adabiyotlarda ishlatiladigan nazariya, konsepsiya, ta’limot va tushunchalar tarix 

o’qituvchisi,  tadqiqotchi  bilishi  zarur.  “Binobarin  biz  davlatimiz  kelajagini  o’z 

qolbimizda  o’ralib  qolgan  holda  emas,  balki  umumbashariy  va  demokratik 

qadriyatlarni chuqur  o’zlashtirgan  holda tasavvur  etamiz. Biz istiqbolimizni  taraqqiy 

topgan  mamlakatlar  tajribasidan  foydalanib,  davlat  va  jamiyat  boshqaruvini 

erkinlashtirish inson huquq va erkinliklarini, fikrlar rang-barangligini o’z hayotimizda 

yanada  kengroq  joriy  qilishda  ko’ramiz.  Biz  butun  ma’rifatli  dunyo  bilan  tinch-

totuv,erkin  va  farofon  hayot  kechirish,  o’zaro  manfaatli  hamkorlik  qilish 

tarafdorimiz”

22

. Demakki,  hamkorlik  tushunchasini  keng  ma’noda  tarix  fan  sohasida 

jahon  tajribasidan  foydalangan  holda  va  tadqiq  qilish  yordamida  tarix  fani 

metodologiyasini  qurilishi,  tarixiy  bilim,  tarixiy  nazariyani  muammolarini  ko`rib- 

chiqish,  tarix  o`rganish  metodlari,  metodologiyasini  genezisi    muammolarini  tahlil 

qilish muhim hisoblanadi.  

Bizning  fikrimizcha  tarix  ta’limining  barcha  bosqichlarida  faoliyat 

ko’rsatadigan tarix o’qituvchilari, tarix fanidan ilmiy izlanuvchilar eng avvalo tarix 

metodologiyasi bo’yicha atroflicha nazariy bilimlarga ega bo’lishi lozim. Shu bilan 

birga  ular  o’z  metodologik  bilimlarini  tarixni  o’qitish  va  tarix  sohasidagi  ilmiy 

tadqiqotlarda  foydalanish  ko’nikmasiga  ega  bo’lishlari  lozim.  Tarix  o’qituvchisi 

                                                             

22

 Kаrimоv.I.А.Yukcak ma’naviyat-engilmas kuch.T.:,2008,114-bet. 

31

 

 

tarix  fani  va  metodologiyasining  e’tirof  etilgan  konsepsiyalari,  talimotlari  va 

qarashlarini  bilishlari  lozim.  Tarix  metodologiyasining  hozirgi  dolzarb 

muammolarini bilishlari uchun tadqiq va tahlil qilishlari shart. 

 Bunda birinchidan, hozirgi kunda tarix fani nazariyasi  va metodologiyasini 

tubdan  o’zgartirish,  tarixiy  manbalar  tahlili  tizimini  qayta  qurish,  tarix  fani 

tushunchalari  apparatini  qayta  tuzib,  shakillantirsih,  jahon  tarixi  fani 

metodologiyasining  asosiy  yo’nalishlari  mazmun  -  mohiyatini  tushunish  va  uni 

yutuqlarini o’zlashtirib amalga tadbiq qilish vazifasi turadi. Tarix fanini o’qitishda 

o’quvchi-talabani  tarixiy  tafakkurini  shakllantirish  asosida  ilmiy  dunyoqarashini 

rivojlantirish,  ilmiy  izlanuvchi  shaxsni  shakllantirish  o’qituvchining  asosiy 

vazifalaridan biri bo’ladi. 

Ikkinchidan,  bugungi  kunda  tarixni  o’rganishning  maqsadlaridan  biri 

o’quvchi-talabani  madaniy-tarixiy  muhitga  kirishi,  vaqt-makonda  o’zini  erkin  his 

qila olishini shakllantirishdir.  

Uchinchidan,  talab  tafakkurining  mustaqilligini  shakllantirishga  yordam 

beradi, insoniyat jamiyati taraqqiyotining asosiy yo’llarini tavsiflab, dunyoqarashni 

kengaytiradi, ancha darajada real tarixiy kenglikni tartibga soladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

32

 

 

2 BOB.

 

XX АSRNING BIRINCHI YARMIDA TARIX FANI. 

2.1. XX asrning birinchi yarmida tarix fanining metodologik muammolari. 

XX asr boshlarida tarix fani metodologiyasida tushkunlik   alomatlari  paydo 

bo’ladi.  Qator  olimlar  tarix  fani  erishgan  yutuqlarni  kamsitish,  metodologiyasini 

maqsad va vazifalarini buzib tadqiq qilish boshlandi. Tarix fanida XIX asrdan XX 

asrga o’tishda metod va metodologiya muammolari paydo bo’ldi.  

Hozirgi  zamon  tarix  fani  va  uning  metodologik  muammolarini,  xalqlar  va 

davlatlar  o’rtasidagi  ijtimoiy-siyosiy  munosabatlarni  manbalarga  tayangan  holda 

xolisona  yoritish  tarixiy  taraqqiyot  jarayoniga  sivilizatsiya  nuqtai  nazaridan 

yondashish zaruriyati tug’ildi.  

Tarixni  yoritishda  tarixiy  shaxslarning  o’rni,  davlatchilikning  tashkil 

topishi  va  inqirozi,  tarix  fanidagi  bir  yoqlamalik,  tarixiy  taraqqiyot  jarayoniga 

sinfiylik nuqtai nazaridan yondashuvdan voz kechish boshlandi. Tarix fani, tarixiy 

bilim mohiyat- mazmuni muammolarini ilmiy nazariy jihatdan tahlil qilish asosida 

tarixchi  va  faylasuflar  tarix  fani  metodologiyasi  asosi  bo`lgan  turli  konsepsiya  va 

ta`limotlarni  yaratdilar.    Ma’lumki,  sobiq  sho’ro  tuzumi  davrida  olimlarimiz  har 

bir 

fikr-mulohazasini 

marksizim-leninizim 

klassikalari 

uydirmalaridan 

ko’chirmalar olib asoslab berishardi.  

Tarix  fani  metodologiyasining  tubdan  yangilanishi,  tarixga  yangicha 

shakllantirish  ehtiyojini  tug’dirdi.      “Tarixiy  taraqqiyot  qonuniyatlari  ijtimoiy 

hayotdagi  murakkab,  bir-birini  rad  etuvchi  kuch,  manfaat  va  oqimlarning 

fundamental  xususiyatlarini  ifodalaydi.  Ular  jamiyat  hayotining  tub  ildizlarini, 

barcha  guruh  va  ijtimoiy  qatlamlar  o’rtasidagi  munosabatlarni,  nemis  faylasufi 

Karl  Yaspers  iborasi  bilan  aytganda  “davr  mag’zini  qamrab  oladi”

23

.    Tarix 

fanining  nazariy  va  amaliy  jihatdan  rivojlanishi  asosida  jamiyatning  tarixiy 

madaniyati yuzaga keladi. Tarixiy tafakkurning shakllanishi tarixni o’quv predmeti 

sifatida  o’qitilish  samaradorligiga  bog’liq  bo’ladi.  Tarix  o’qitish  metodikasi  bu 

                                                             

23

 Xamroyev T.“Tarixiy taraqqiyot va ijtimoiy tasavvur” // Tafakkur.-Toshkent, 2004.- № 1.- B. 112-113.   

33

 

 

vazifani bajaradi.  

 XX  asr  oxirida  G’arbiy  Yevropa  va  AQSH  da  tilshunoslik  va 

adabiyotshunoslik  ta’siri  ostida  tarix  fanida  yangi  oqim  postmodernizm 

(“poststrukturalizm”  yoki  “lingvistik  burilish”)  keng  tarqaldi.    Bu  tarixshunoslik 

yo’nalishi uchun tarix faniga, tarixchi kasbiga, “paradigmalar” almashuviga an’anaviy 

qarashlarni  reviziya  qilish  zarurligini  tasdiqlaydi.    Bu  ilmiy  yo’nalish  vakillari  tarix 

fani  uchun  odatdagi,  an’anaviy  hol  bo’lgan  tarixiy  haqiqatni  bilish  maqsadi  sifatida 

tushunishni  shubha  ostiga  oldilar.  Bu  yo’nalishning    ba’zi    tarafdorlari  bunday 

masalani  muhokoma  qilish  imkoniyatini  umuman  inkor  qiladilar.  Ularning  fikricha, 

tarixiy va adabiy asarlar o’rtasida jiddiy farqlar yo’q. Shoir yoki yozuvchi o’z asarini 

yaratgandek  tarixchi  ham  tarixiy  matnni  erkin  ijod  qiladi.  Postmodernistlar  fikricha, 

ular badiiy adabiyotda mavjud bo’lgan ritorika qoidalariga bo’ysunadigan tarixchining 

matni,  bu  hikoya  qiluvchi  narrativdir.  Bu  yo’nalish  mantig’iga  ko’ra  tarixni  har 

qanday  talqini  yashash  huquqiga  ega  va  tarixchini  o’zini  sub’yektiv  qarashini 

ifodalaydi.  Bu  yo’nalishni  g’oyalari  va  metodologiyasini  tizimli  amalga  oshishi 

mumtoz tarix fanini metodologik asoslarini buzilishiga olib keladi.  

Tafakkurning  tarixiyligi-madaniyatning,  o’qimishli  zamonaviy  odamning 

qobiliyatlarini,  voqealarning  nihoyasiz  dalillar  qatorida  mos  baholash  qobiliyatini 

tavsiflaydigan  eng  muhim  madaniy  ko’rsatkichlaridan  biridir.  Metodologik 

muammolarni  yechish  uchun  qator  asarlar  yaratildi.  XIX  asr  oxirida  metodolgik 

muammolar  tarix  fanining  tushkunligiga  olib  keldi.  Shubha  bilan  qarash  kuchaydi. 

Ayrim tadqiqotchilar tarixga shubha bilan qaradi.  

XX  asrda  dunyo  miqyosidagi  tub  burilishlar  tarixni  jamiyatdagi  o`rnini 

o`zgartirdi. Qachonlardir  hayot o`qituvchisi bo`lgan  fan jamiyatdan begonalashdi. 

Natijada,  jamiyatni ishonchini yo`qotdi va o`zini ijtimoiy mavqeyini pasaytirdi. XX 

asrning  halokatli  yo`qotishlari  odamlarda  tarixni  bashoratchilik  roliga  shubha 

uyg’otdi,  natijada  klassik  tarixshunoslikning  an`anaviy  asoslari  yemirildi.  Tarixiy 

taraqqiyotning  progressiga  ishonish  esa  uni  qonuniyatlarini  tarix  fani  tomonidan 

tushunishi  nafaqat  hozirni  tushunish,  balki  kelajakni  ham  oldindan  aytish  tarix  

34

 

 

metodologiyasining asosi bo’lib qoldi.  

“Hozirgi  kunda  jahon  tarixi  metodologiyasi  sohasidagi  e’tirof  etilgan 

mumtoz  asarlarni  atroflicha  tahlil  qilish  va  o’zlashtirish  dolzarb  vaifa  bo’lib 

qolmoqda.  Bunda  eng  asosiysi  tarix  tafakkuri  taraqqiyotidagi  yangi  an’analarni 

tadqiqotlarda  qo’llash  yangi  yondashuvlar  asosida  tarixiy  tahlil,  insoniyat  tarixiy 

taraqqiyoti  amaliyotini  chuqur  va  boshqacha  ko’rishiga  imkon  beradigan  yangi 

metodlarni  aniqlash  dolzarb  vazifadir”

24

.  Shu  vaqtgacha  mavjud  tarix 

metodologiyasining  tushkunligi bilan bir vaqtda eski dunyoni o`rniga  qurilayotgan 

yangi  inshootga  mos  ravishda  yangi  tarixni  shakllanish  jarayoni  bormoqda.  Uning 

asosida  tarixni  yangi  ijtimoiy  mavqeyini  izlash  bilan  bog`langan  tarix  fanining  tub 

nazariy-metodologik  qayta  qurollantirish  yotadi.    U  hamma  narsani  biladigan 

siyosiy 

faoliyatga 

nuqsonsiz 

rahbarlikdan 

keng 

ijtimoiy-madaniy 

fanga  

aylanmoqda.  Shu  jihatdan,  o`tmishni  bugun  bilan  bog`lab,  ijtimoiy  ong 

uyg`unlashtiriladi.  

Yangi  tarix  fani  tez  o`zgarib  borayotgan    dunyoda  insonga    uni  ijtimoiy 

ahamiyatli  ekanligini  yaqqol    ko’rsatadi.  Shartlanadigan  ba’zi  mustahkam  tayanch 

nuqtalarini  namoyon  qiladi.  Uning  maqsadi  tadqiqotchilarni  tarix  fani  va  uning 

metodologiya  tafakkurining  hozirgi  holati  bilan  tanishtirish,  tarix  fanining  tabiati 

to`g`risidagi va uning jamiyat hayotidagi o`rnini ochib beradi.  

XX  asrning  90-yillarida  tarix  fanining  ko’pgina  da’volaridan  voz  kechildi. 

Jumladan,  tarixiy  jarayonning  xolisiyligi,    tarix  qonunlarini  ochish  qobiliyati, 

kelajakni  aytib  berish    va  hokazo.    Natijada  tarix  metodologiyasida  ham 

o`zgarishlar  ehtiyoji  paydo  bo`ldi.  Shu  bilan  birga  ilmiy  bilish  jarayonida 

tarixchining 

roli 

tushunarli 

bo’ldi. 

Asr 

oxirida 

ilmiy-metodologik 

yondashuvlarning  ko’pligi  plyuralizmni  bilish  strategiyasini  aniqlash  vazifasi 

birinchi  o’ringa  chiqdi.  Shunga  tegishli  ravishda  tarix  bilish  nazariyasi  alohida 

ahamiyat kasb etdi. Qator olimlarni fikriga ko’ra u ilgarigi tarix falsafasida tegishli 

                                                             

24

 Rajabov R., Shirinovna F. “Tarix fani metodologiyasi nima u?”// Ta’lim tizimida ijtimoiy-gumanitar fanlar. –

Toshkent, 2014 y.- №1. B.21 

 

35

 

 

o’rinni  egalladi.  Tarixni  bilish  nazariyasi  sohasida  hozir  olib  borilayotgan 

tadqiqotlar  tarix  fani  asoslariga  tegishli  masalalarni  fundamental  kategoriyalari: 

tarixiy  dalil,  tarixiy  vaqt  va  kenglik,  tarixiy  qonuniyatlarni  ochdi.      Bizning  tarix 

fanimiz keyingi 20-30 yil ichida jahon tarixi fani metodologiyasi to’plagan nazariy 

va amaliy tajribadan xabarsiz qoldi.  

Tarix  fani  ilmiy  tadqiqotlarida  quyidagi  uslub  va  tamoyillar  katta  ahamiyat 

kasb  etadi:    Tadqiqotchi  ilmiy  ishini  yozishda  avvalo  ilmiylik  uslubi  va  qoidasiga 

amal  qilmog’i  kerak.  Ilmiylik  metodi  dalil,  voqea  shaxslar  yoki  boshqa  muhim 

ob`ektlar  faqatgina  ma`lumot  uchun  o’rganilmay,  voqealarning  natijasiga  sabab 

bo’ltan  jihatlariga,  oqibati  va  umuman  mavzuga  ilmiy  baho  beriladi.  Bugungi  va 

kelajakda  amaliy  ahamiyat  kasb  eta  oladigan  saboqlar  chiqariladi,  voqealar  chuqur 

mulohaza etiladi. 

XX  asrda  G’arb  tarix  fani  olimlari  va  faylasuflari  tarix  metodologiyasi 

muammolarini falsafa, sotsiologiya nuqtai-nazaridan tahlil qilina boshlandi.  Nemis 

olimi  Vilgelim  Diltey  hozirgi  falsafaning  germenevtika,  fenomenologiya  va 

ekzistensealizim oqimlarini asoslashga tashkiliy qaytdi.  O’zining “Ruh to’g’risidagi 

fanda kirish” asarida tushuntirish va tushunish to’g’risida izoh beradi. Tushuntirish 

o’z  tabiiy  o’byektini  bo’lib  yuboradigan  va  sindiradigan  tabiatshunoslikka  xos 

xususiyat.  Ma’naviy  hayotni  tushuntirish  mumkin  emas,  uni  faqat  tushunish 

mumkin. Tarixchi yakkalik va aniqlik bilan ish ko’rgani uchun u yaxlitlik va birlikka 

intiladi. Tarix hayotga mos: “Tajriba fanlari tashqi dunyoni o’zgartiradilar, endi esa 

jahon  davri  boshlanadi,  qaysiki  unda  jamiyat  to’g’risidagi  fanlar  o’sib  boradigan 

ta’sirga  ega  bo’ladi.  Ularning  asosida  hayotni  o’zi  yotadi,  u  esa  hayotni  ifodasini 

talqin qilish va tushunishdagi kechinmalar bilan bog’liq bo’ladi.  

Tarixning  vazifasi  davrlar  va  madaniyatlarning  yashiringan  mazmunini 

tushunishdir deb, o’z fikrini bildiradi Diltey”

25

. U Rankening davlat tarix fanining 

asosiy  o’byekti  bo’ladi  degan  g’oyasini  inkor  qilib,  insoniyat  tarixi  daholarning 

                                                             

25

 Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т.  

Пермь, 2006. –97 с. 

36

 

 

adabiy,  falsafiy,  diniy  g’oyalarida  singdirilgan  psixologik  dunyoqarashlarining 

izchiligi  ko’rinishida  tasavvur  qilish  mumkin  deb  hisoblaydi.  Uning  uchun  ijodiy 

shaxslarda turli davr oqimlari kesishdi, natijada ular tahlil qilish mumkin bo’lgan 

dunyoqarash  va  hayotiy  kechinmalarni  to’la  o’z  ichiga  jamlaydigan  tuzilmani 

oladilar. Diltey “Hayot falsafasi” deb nomlangan oqimning asoschisi bo’ldi. 

 “None  of  the  three  version  of  social  history  produced  a  specialized 

academic  field  of  social  history  until  the  1950’s,  though  at  one  time  the  famous 

Annales  of  Lucien  Febvre  and  Marc  Bloch  dropped  the  economic  half  of  its 

subtitle  and  proclaimed  itself  purely  social.  However,  this  was  a  temporary 

diversion of the war  years, and the  title by which this great journal has now been 

known for a quarter of a century – Annales: economies, societies, sivilisations- as 

well  as  the  nature  of  its  contents,  reflect  the  original  and  essentially  global  and 

comprehensive aims of its problems, developed seriously before 1950”. 

“Ijtimoiy tarixning hech bir uch variantida ixtsoslashgan akademik yo’nalish 

yaratildi, 1950-yillarda “Annales” ning taniqli vakillridan bo’lgan Lyusen  Fevr  va 

Mark  Bloklar  o’zlarining  tarixiy  tadqiqotlarida  ijtimoiy  yo’nalishni  olib  kirdilar. 

Garchi  bu  urush  yillaridagi  vaqtinchalik  o’zgarish  bo’lsa  ham  bu  yo’nalish  bilan 

chorak asr ma’lum bo’lgan buyuk Annallar jurnali: iqtisodiy, jamiyat, sivilizatsiya 

shuningdek u o’z satrlarida o’z asoschilarining mufassal faoliyat maqsadlarini aks 

ettirdi”

26

. Annallar maktabi tarix fani va metodologiyasini tushkunlikdan chiqarish 

va  XX  asrning  taraqqiyotiga  mos  holda  rivojlantirishda  jiddiy  ilmiy  tadqiqotlarni 

o’z  faoliyatida  aks  ettirdi.    G’arb  olimlari  annallar  maktabining  tarix  fanini 

yangilashga qaratilgan ilmiy faoliyatiga munosib baho berdilar. 

Tarixni  fan  sifatida  himoya  qilishda  Mark  Blok  va  Lyusen  Fevrlarning 

faoliyati  muhim  o’rin  tutadi.  Taniqli  tarixchi  Gurevich  shunday  takidlaydi: 

M.Blokni  tarixni  genetik  tushuntirish  qoniqtirmadi.  Qaysiki  ko’pgina  olimlar 

ma’lum  bir  muassasaning  mavjud  sabablarini  manbalar  bilan  aralashtirgan  holda 

                                                             

26

  From Social History to the History of Society Author(s): E. J. Hobsbawm 

Source: Daedalus, Vol. 100, No. 1, Historical Studies Today (Winter, 1971), p. 22. 

37

 

 

tushunishdan  oldin  uning  shart-sharoitini  o’rganishni  ma’qul  ko’radi”

27

.  

Haqiqatdan ham M.Blok tarixiy muammoni genezisini har taraflama tadqiq qilgan 

holda tarixni o’rganish metodini amalda isbot qildi. Ko’p qirrali o’rganish deganda 

u tarixiy jarayonni uning barcha unsurlarida aks ettirdi.   

M.Blok  tarixiy  tadqiqotda  metodlar  muammosiga  alohida  e’tibor  berdi. 

Metodlardan  foydalanishda  tadqiqot  mazmuni-mohiyati,  maqsad  va  vazifalarini 

mos  bo’lishiga  chaqirdi.  M.Blokning  metodologiyasida  qiyosiy  tahlil  yetakchi 

o’rin tutadi.  Blok tarixchini sud tergovchisi bilan qiyoslaydi. Tergovchiga o’xshab 

u  ayblanuvchini  farazi  bilan  qanoatlanmaydi,  ishda  barcha  dalillarini  yoritishga 

harakat  qildi.    Tarixda  tadqiqotchi  ham  bevosita  manbalar  yuzasidan  yoxud 

ko’rinib  turgan  ma’lumotlarga  suyanmay  yanada  yangi  savollar  berish  va 

savolnomalar tuzish zarur hisoblanadi. 

Mark  Blok  tarix  fanini  o’rganishda  insonlarning  homo  religious,  homo 

economicus  va  homo  politicus  toifalariga  ajratmaslik  kerak  ekanini  aytadi. 

“Annallar  maktabi”  tarixshunoslikda  yangi  davrni  boshlab  berdi.  Bu  davrda 

tarixshunoslik fanida juda katta ishlar qilindi. “Annallar maktabi”da Mark Blok va 

Lusun  Fevrlarning  tarixiy  tadqiqotlari  o’z  aksini  topdi. 

M.Blok  va  L.Fevr 

tashabbusi bilan “Annallar maktabi”ning tarixshunoslik yo’nalishida yangi  tarixiy-

iqtisodiy yo’nalish yuzaga keladi. 

XX  asrning  30-yillarida  pozitiv  metodologiya        amalda    ko`pchilik  tarixchilar 

uchun    faoliyat  quroli  bo`lib  qolaverdi.  Ammo  u  o`z  umrini  yashab  bo`lgan  edi. 

Metodologiyada  manbalar  tanqidi  texnikasida  va  dalillar  tahlilida  u  yuqori  darajada 

formal  kuliminatsiya  cho`qqisiga  chiqdi  va    yanada  rivojlanish  zahirasini  tugalladi. 

Pozitiv tarixshunoslik  yangi davr ruhi va talablariga javob bermaydigan tasvirlovchi, 

muammosiz  fan  bo`lib  qolaverdi.  Klassik  pozitivizm  o`rniga  neopozitivizm  keldi. 

Pozitivizm  atamasini  ilk  bor  O.  Kont  fanga  olib  kirdi.  Pozitivizm  (lot.  positivus-

                                                             

27

 Гуревич А. 

Марк Блок и «Апология истории»

. 

РГГУ

.  2010 г. c 16. 

 

 

38

 

 

ijobiy)  ijobiy  dalillarga  suyanib,  o`zini  materializm  va  idealizm  qarashlaridan  yuqori 

qo`yadi.  Jamiyatga  materialistik  qarashni  rad  qiladi,  ob`yektiv    jamiyat 

qonuniyatlarini  inkor  qilib,  tarixni  borishini    inson  irodasiga  taqaydi.  Uning 

go`yalarini Vena  universitetining  fizik va faylasuflarini  birlashtirgan Vena to`garagi 

shakllantirdi.  To`garak    tashkilotchisi  Morts  Shlek  (1882-1936),  faol  a`zolari  Otto 

Neyrat  (1882-1945),  Rudolf  Karnap(1891-1970)  va  ayniqsa,  Lyudvig  Vitgenshteyn 

(1889-1951)  mashhur  “Mantiqiy-falsafiy  traktat”  (1921)  asarining  muallifi  edi.  Vena 

to`garagi  neopozitivizmning    qator  asosiy  tamoyillarini  shakllantirdi.    Bu  tamoyillar 

bir necha qoidalarni ilmiy-nazariy etirof etishga asoslandi. 

XX  asrning  ikkinchi  yarmida  tarix  fani  metodologiyasining  rivojlanishida  ikki 

bosqichni  40-50-yillarni  va  60-80-yillarni  ko`rsatish  mumkin.  Birinchi  bosqichda 

metodologik  yondashuvlar    va  tadqiqot  metodlari,    yo`nalish  va  maktablar  ko`p 

bo`lsada,  metodologiyada  tarixni  yagona,  noyob  hodisalar  to`g`risidagi  fan  deb  

tushuntiradigan  ideografik    yo`nalish  salmoqli  o`rinni  egalladi.  Bu  metodologiyani 

milliy tarix maktablariga  ta`siri bir xil bo`lmadi. 

XX  asrning  50-yillaridan  yangi  ilmiy  texnika  inqilobi  yangi  texnologiyalar 

erasini  boshlab  berdi.  90-yillarda  esa  kommunistik  mafkuraning  inqirozi  natijasida 

dunyo  siyosiy  xaritasida  ko’plab  o’zgarishlarning  yuz  berishiga  sabab  bo’ldi.  Yuz 

bergan  bu  o’zgarishlar  tarixga  va  tarixiy  taraqqiyotga  yangicha  qarashlar, 

konsepsiyalarni  shakllantirishni  taqozo  qildi.  Bu  tarix  metodologiyasining  oldiga 

metodologiyani  yangilashdek  o’ta  muhim  vazifani  qo’ydi.  Ayrim  metodologik 

muammolarni yechishni talab qildi.  

Neokantchilik  XIX  asrning  ikkinchi  yarmida  Germaniyada  vujudga  kelgan 

(vakillari  Libman,  Lange,  Renuve,  Avlen).  Neokantchilik  Marburg  (Kogen,  Natorp, 

Kassirer) va Baden (Vindelband, Rikkert) maktablarida to`la shakllandi.  Bu yo`nalish 

tabiiy  va  ijtimoiy  fanlarni  I.  Kantning  amaliy  va  nazariy  tafakkur  to`g`risidagi  

ta`limoti  asosida    qarama-qarshi  qo`yish,  ijtimoiy  voqelikni    ilmiy  bilish  mumkin 

emasligi    va  faqat  normativ-teleologik  asosda  qarash  mumkin  degan  fikrni  ilgari 

suradi.  Tarixiy  bilishning    yangi  metodologiyasini  izlashda  neokantchilik 

39

 

 

dunyoqarashining    raqiblari  lingvistikada   ishlab-chiqilgan    strukturalizmga  murojaat 

qildilar.  Strukturalistlar  masalani  yechimini    bilish  jarayonidan    sub`yektivlikni  iloji 

boricha    yo`qotishni  birinchidan    tadqiqot  ob`yektini  tegishli    tanlovida,  ikkinchidan 

bilish  jarayonida    yangi  metodlarni  tadbiq  etishda  ko`rdilar.  Ular  sub`yektiv 

holatlardan  xoli  “ongsiz  tuzilmalar”  deb  nomlanadigan    kategoriyani  ajratdilar.  Bu 

yo’nalish iqtisodiy munosabatlar, urf-odat va an`analar, miflar, e`tiqodlar va tadqiqot 

jarayonini    o`zidan  sub`yektiv  unsurni  bartaraf    qilishni  boshqa  usuli  sifatida  tarix 

faniga tabiiy  fanlar metodlarini  tadbiq qilishni  taklif qildilar.  

Ijtimoiy tuzilmalarni tadqiq qilishning  bosh ob`yekt sifatida  ilgari surib, yangi 

metodologiya    ijtimoiy-iqtisodiy    muammolarni,    ijtimoiy  hayot  hodisalarini  

o`rganish  imkoniyatini  yaratdi.  Ushbu  yangi  g’oyalar  tarixiy  tadqiqotlar  hajmini  

kengaytirdi,  yangi tarixiy fanlarni  paydo bo`lishiga olib keldi.  “Yangi tarix fanini” 

yangi  mavzularga  chiqishi    tarixiy  tadqiqot  metodologiyasini  ham  o`zgartirdi. 

Miqdoriy tahlil va  fanlararo yondashuv uning sezilarli unsurlariga  aylandi. Bu metod 

va yondashuvlarni asosiy qo`llash sohalari iqtisodiy, siyosiy va  ijtimoiy tarix bo`ldi.   

Yangi  tarix  fani  40-50-yillarda  ideografiyaga    xos  bo`lgan  sub`yektivlik  va 

irratsionallikni    ko`rinishlarini  bartaraf    qilishga  erishdi  v  tadqiqotning  miqdoriy 

metodlarga tayanib ommaviy  manbalar, statistik seriyadagi  minglab bir xil dalillarni 

tahlil qildi.   

XX asrning 60-yillarigacha g’arbiy Germaniya tarixiy geografiyasida aksariyati 

individual uslub bo’lgan.  Keyin holat  o’zgardi, ilg’or tarixchilar  yangi g’oyalarni  va 

tushunchalarni  qo’llashda  boshladi  chunki  bu  fikrlar  tarix  fani  murakkablashgan 

holatida  paydo  bo’ldi.  T.Shider  30-yil  davomida  asosiy  tarixiy  jurnalni  muharrir 

bo’lganida  yozgan  edi.  “Tarixiy  qiyoslash  uslubi  insoniyatga  yaqinlashish  imkonini 

beradi  va  shu  yerda  milliy  g’ururni  yo’qotmasligiga  imkon  beradi”

28

 

 

Tarixni 

yoritishda tarixiy shaxslarning o’rni, davlatchilikning tashkil topishi va inqirozi, tarix 

                                                             

28

 Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т.  

Пермь, 2006. –93 с. 

 

40

 

 

fanidagi  bir  yoqlamalik,  tarixiy  taraqqiyot  jarayoniga  sinfiylik  nuqtai  nazaridan 

yondashuvdan  voz  kechish  boshlandi.  Tarix  fani,  tarixiy  bilim  mohiyat-  mazmuni 

muammolarini ilmiy nazariy jihatdan tahlil qilish asosida tarixchi  va faylasuflar tarix 

fani  metodologiyasi  asosi  bo`lgan  turli  konsepsiya  va  ta`limotlarini  ijobiy  o`qib- 

o`zlashtirish  va  tarixiy  tadqiqotlarda  foydalanish  muhim  ahamiyatga  ega. 

M.Blok  va 

L.Fevrning  tarix  metodologiyasini  rivojlantirish  faoliyati  natijalari  tarix  fani,  zamon 

tarixi  fani  va  uning  metodologik  muammolarini  yechish  uchun  asos  bo’lib  qoldi. 

O’tmish tarixiy, ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni manbalarga tayangan holda xolisona 

yoritish,  tarixiy  taraqqiyot  jarayoniga  sivilizatsiya  nuqtai  nazaridan  yondashish 

(ijtimoiy yondashuv) g’oyasi ustuvor o’rinni egalladi.