Қуёш тизими ва унинг сайёралари ҳақида умумий маълумотлар

15-расм. Плутон карлик планета. www.galspace.spb.ru.

П лутон жуда кичиклиги туфайли замонавий телескопларда ҳам кучсиз ёритилган нуқтадай бўлиб кўринади (2,15-расмлар). Плутон-нинг айланиш ўқи орбитасининг текисли-гига 12,5° қияланган.
Плутон сийрак атмосферага эга бўлиб, унинг зичлиги ва қалин-лиги Қуёшгача бўлган масофага боғлиқ ҳолда кучли ўзгаради. Атмосферасининг таркиби углерод ва метан қўшимчаларига эга бўлган азотдан иборат.
Плутон Ерга нисбатан 1600 марта кам қуёш нурини олади. Плутон юзасидаги ҳарорат 37 дан 63 К гача ўзгаради.
Плутоннинг учта: Харон, Гидра ва Никта йўлдошлари бор.
Харон 1978 йили кашф этилган бўлиб, Плутоннинг энг йирик ва яқин йўлдоши ҳисобланади. Унинг диаметри 1205 км бўлиб, Плутон диаметрининг ярмидан кўпроқ, массаларининг нисбати эса 1:8 (таққослаш учун: Ой ва Ер массаларининг нисбати 1:81).

Қуёш тизимининг келиб чиқиши

Икки аср давомида Қуёш тизимининг келиб чиқиши муаммоси сайёрамизнинг таниқли мутафаккирларини ташвишга солмоқда. Бу муаммо ХИХ ва ХХ аср астрономлари ва физиклари галактикаси файласуф Кант ва математик Лапласдан бошлаб ҳал қилинди.

Ва шунга қарамай, биз ҳали ҳам бу муаммони ҳал қилишдан анча йироқмиз. Аммо сўнгги ўттиз йил ичида юлдузлар еволюцияси йўллари ҳақидаги савол янада аниқроқ бўлди. Ва газ-chang туманлигидан юлдуз туғилиши тафсилотлари ҳали ҳам аниқ бўлмаса-да, енди биз миллиардлаб йиллик еволюция давомида у билан нима содир бўлиши ҳақида аниқ тасаввурга егамиз.

Сўнгги икки аср давомида бир-бирини алмаштирган турли хил космогоник фаразларнинг тақдимотига мурожаат қилиб, буюк немис файласуфи Кантнинг гипотезаси ва бир неча ўн йиллар ўтгач, француз математикаси Лаплас томонидан мустақил равишда таклиф қилинган назариядан бошлайлик. Ушбу назарияларни яратиш учун зарур шартлар вақт синовидан ўтди.

Кант назарияси

Кўп асрлар давомида Ернинг келиб чиқиши ҳақидаги савол файласуфларнинг монополияси бўлиб қолди, чунки бу соҳадаги фактик материаллар деярли йўқ еди. Астрономик кузатувларга асосланган ер ва қуёш тизимининг келиб чиқиши ҳақидаги биринчи илмий фаразлар фақат XVIII асрда илгари сурилган. Ўшандан бери бизнинг космогоник ғояларимизнинг ўсишига кўра, тобора кўпроқ янги назариялар пайдо бўлишни тўхтатмади. Ушбу сериядаги биринчиси 1755 йилда немис файласуфи Иммануил Кант томонидан ишлаб чиқилган машҳур назария еди. Кант қуёш тизими илгари космосда еркин тарқалган баъзи бир ибтидоий материядан келиб чиққан деб ишонган. Бу модданинг зарралари турли йўналишларда ҳаракатланиб, бир-бири билан тўқнашиб, тезликни йўқотди. Уларнинг енг оғир ва зичлиги, тортишиш кучи таъсирида, бир - бири билан боғланиб, Марказий лахтани ҳосил қилади-Қуёш, бу еса ўз навбатида узоқроқ, кичик ва енгил зарраларни ўзига тортди. Шундай қилиб, траекториялари бир-бирини кесиб ўтган маълум бир айланадиган жисмлар пайдо бўлди. Дастлаб қарама-қарши йўналишда ҳаракатланадиган бу жисмларнинг баъзилари охир-оқибат битта оқимга тортилиб, тахминан бир текисликда жойлашган ва Қуёш атрофида бир хил йўналишда бир-бирига аралашмасдан айланадиган газсимон моддаларнинг ҳалқаларини ҳосил қилди. Алоҳида ҳалқаларда зичроқ ядролар ҳосил бўлди, уларга енгилроқ зарралар аста-секин тортилиб, материянинг шарсимон кластерларини ҳосил қилди; шундай қилиб, қуёш атрофида газсимон моддаларнинг асл ҳалқалари билан бир текисликда айланишда давом етган сайёралар пайдо бўлди.

Небулар Лаплас назарияси

1796 йилда француз математикаси ва астрономи Пер-Simon Лаплас аввалгисидан бироз фарқ қиладиган назарияни илгари сурди. Лаплас Қуёш дастлаб зичлиги аҳамияциз, аммо улкан ҳажмдаги улкан аккор газсимон туманлик (туманлик) шаклида мавжудлигига ишонган.

Лапласнинг сўзларига кўра, бу туманлик дастлаб космосда секин айланган. Гравитация таъсири остида туманлик аста-секин қисқарди ва унинг айланиш тезлиги ошди. Олинган марказдан қочма куч туманликка текисланган ва кейин лентикуляр шакл берди. Туманликнинг екваториал текислигида тортишиш ва марказдан қочма куч ўртасидаги боғлиқлик иккинчисининг фойдасига ўзгарди, шунинг учун охир-оқибат туманликнинг екваториал зонасида тўпланган материя массаси тананинг қолган қисмидан ажралиб, ҳалқа ҳосил қилди. Айланишни давом еттирган туманликдан тобора кўпроқ ҳалқалар ажралиб чиқди, улар маълум нуқталарда конденсацияланиб, аста-секин сайёраларга ва қуёш тизимининг бошқа жисмларига айланди. Жами ўнта ҳалқа тўққизта Сайёра ва астероидлар камарига - кичик самовий жисмларга бўлинган асл туманликдан ажралиб чиқди. Алоҳида сайёраларнинг йўлдошлари сайёраларнинг аккор газсимон массасидан ажралиб чиққан иккиламчи ҳалқалар моддасидан ҳосил бўлган.

Модданинг доимий сиқилиши туфайли янги ҳосил бўлган жисмларнинг ҳарорати жуда юқори еди. Ўша пайтда бизнинг ер, П. Лапласнинг сўзларига кўра, юлдуз каби порлаган қизил-иссиқ газсимон тўп еди. Бироқ, аста-секин, бу тўп совиб кетди, унинг моддаси суюқ ҳолатга айланди ва кейин совиганида унинг юзасида қаттиқ қобиқ пайдо бўла бошлади. Бу қобиқ оғир атмосфера буғлари билан ўралган бўлиб, ундан совутиш пайтида сув конденсацияланган. Ўша пайтда илм-фан кўпроқ мақбул тушунтиришларга ега бўлмаганлиги сабабли, бу назария ХИХ асрда кўплаб издошларга ега еди.

Кант ва Лапласнинг нуқтаи назарлари бир қатор муҳим масалаларда кескин фарқ қилар еди. Кант совуқ chang туманлигининг еволюцион ривожланишидан келиб чиқди, унинг давомида биринчи навбатда Марказий массив жисм - келажакдаги Қуёш, кейин еса сайёралар пайдо бўлди, Лаплас еса дастлабки туманликни газ ва юқори айланиш тезлиги билан жуда иссиқ деб ҳисоблади. Умумжаҳон тортишиш кучи таъсирида қисқарган туманлик бурчак моментумининг сақланиш қонуни туфайли тезроқ ва тезроқ айланади. Катта марказдан қочма кучлар туфайли ҳалқалар ундан кетма-кет ажратилган. Кейин улар конденсацияланиб, сайёраларни ҳосил қилишди.

Шундай қилиб, Лаплас гипотезасига кўра, сайёралар Қуёшдан олдин шаклланган. Бироқ, фарқларга қарамай, умумий муҳим хусусият-қуёш тизими туманликнинг табиий ривожланиши натижасида пайдо бўлган деган фикр. Бу икки назария бир-бирини ўзаро тўлдирди, шунинг учун бу тушунчани "Кант-Лаплас гипотезаси"деб аташ одат тусига кирган.

Бироқ, бу назария қийинчиликларга дуч келади. Ҳар хил ўлчамдаги ва массали тўққизта сайёрадан иборат бизнинг Қуёш системамиз ўзига хос хусусиятга ега: Марказий тана - Қуёш ва сайёралар орасидаги ҳаракат миқдори моментининг ғайриоддий тақсимланиши.

Ҳаракат миқдори моменти ташқи дунёдан ажратилган ҳар қандай механик тизимнинг енг муҳим хусусиятларидан биридир. Айнан шундай тизим сифатида Қуёш ва уни ўраб турган сайёраларни кўриб чиқиш мумкин. Ҳаракат миқдори моментини тизимнинг "айланиш чегараси" сифатида аниқлаш мумкин. Ушбу айланиш сайёраларнинг orbital ҳаракатидан ва қуёш ва сайёралар ўқлари атрофида айланишдан иборат.

Қуёш тизимининг ҳаракат миқдори моментининг шер улуши Юпитер ва Saturn гигант сайёраларининг orbital ҳаракатида тўпланган.

Лаплас гипотезаси нуқтаи назаридан бу мутлақо тушунарсиз. Ҳалқа асл, тез айланадиган туманликдан ажралиб чиққан даврда, қуёш қуюқлашган туманлик қатламлари (massa бирлигига) ажратилган ҳалқанинг моддаси билан бир хил моментга ега еди (чунки ҳалқанинг бурчак тезлиги ва қолган қисмлар тахминан бир хил еди). бир хил), чунки иккинчисининг массаси асосий туманликдан ("протосоляр") сезиларли даражада кам еди, кейин ҳалқанинг ҳаракат миқдорининг умумий моменти "протосоляр"га қараганда анча кам бўлиши керак. Лаплас гипотезасида моментни "proto-қуёш" дан ҳалқага ўтказиш механизми йўқ. Шунинг учун, бутун кейинги еволюция давомида "proto-қуёш", кейин еса Қуёшнинг ҳаракатланиш моменти ҳалқалар ва улардан ҳосил бўлган сайёраларникидан анча катта бўлиши керак. Аммо бу хулоса Қуёш ва сайёралар орасидаги ҳаракат миқдорининг ҳақиқий тақсимланишига зиддир.

Лаплас гипотезаси учун бу қийинчилик енгиб бўлмайдиган бўлиб чиқди.