Умумий экология ва ботаника кафедраси «ШАҲар экологияси»

Фойдаланилган адабиётлар.

1. 
   Ш.Отабоев. «Коммунал гигиена» Тошкент-1994 й.
   
2. 
   В.Т. Кондратьев. «Умумий гигиена» Узбекистон «Медицина» нашриёти.-1975 й.
   
3. 
   П.Баратов. табиатни муҳофаза қилиш. Т. Ўқитувчи нашриёти. 1991 й. 187 бет.
   
4. 
   Ю.Одум. Экология. М. 1986 г. Т. 2. 376 стр.
   
5. 
   Ш.Отабоев. М.Набиев. «Инсон ва биосфера». Т. Ўқитувчи 1995 й 312 бет.
   
6. 
   А.Рафиков. Геоэкологик муаммолар. Т. Ўқитувчи. 1997 й. 112 стр.
   
7. 
   А.Тўхтаев. «Экология» . Т. Ўқитувчи 1988 й. 190 бет.
   
8. 
   Ю.Шодиметов. «Ижтимоий экологияга кириш» 1-қисм. Т. Ўқитувчи. 1994 й. 240 бет.
   
9. 
   А.Проценко. «Энергия будущего» Москва «Молодая гвардия»-1980 й.
   
10. 
    А.Опаловский. «Планета земля глазами химика» «Наука» Москва- 1990 й.
    
11. 
    О.Муродов., Ш.муродов «Қашқадарё экологияси ва экономикаси» Қарши-1991 й.
    
12. 
    Тўплам «Қашқадарё вилояти географияси». Қарши-1994 й.
    
13. 
    К.Хайдаров., Х.Хайдаров. «Табиатшунослик асосларидан лаборатория машғулотлари» Тошкент-1990 й.
    

Шахарни функционал зоналарга бўлиш.
Булардан ташқари шахар территорияси функционал зоналарга бўлинади. Бундай зоналарга бўлиш аҳоли саломатлигини сақлашда катта аҳамият касб этади.
Одатда шахар территорияси қуйидаги зоналарга бўлинади:
Аҳоли турар жойлари, саноат корхоналари, коммунал-хўжалик объектлари, омборхоналар, ташқи транспорт шахобчалари ва дам олиш зоналари.
Шахар функционал зоналарга бўлинаётганда саноат корхоналари, автотранспорт, темир йўл вокзаллари, аэропортларни шахар ташқарисида қуриш кўзда тутилади.
Бу ишда йўл қўйилган хато ва камчиликлар халқ соғлиғи учун қимматга тушади. Масалан: Тошкент шахридаги корборунд заводи, Текстильмаш, Сельмаш ва бошқалар, Тожикистондаги алюминий заводининг ахоли турар-жойларига яқин жойлашганлиги аҳоли соғлиғига салбий таъсир этаётганлиги ҳаммага аён.
Саноат ва зарарли объектларни шахар ташқарисида қуриш, бу объектлар ва турар-жой бинолари орасида яшил зона яратиш имконини яратади.


Саноат корхоналари жойлашган зоналар.

Шу корхоналар билан боғлиқ объектларни жойлаштиришга мўлжалланган хамда шу мақсадда темир йўллар қурилган. Корхона билан турар жойлар ўртасидаги йўллар транспорт билан таъминланган бўлиши керак. Транзит шахарлар орасидаги темир йўл ва автомобил йўллари шахар чеккасидан ўтадиган қилиб қурилади. Бу зоналар асосан тупроқ унумдорли паст ерларда ва бу корхоналар ишида сув кўп талаб қилинадиган бўлсасув хавзаларига яқинроқ қилиб қурилади. 1971 йил тасдиқланган санитария ва қурилиш нормаларига асосан экологик ҳимоя зоналари 5 гуруҳга бўлинади.

1 тур-1000м, 2 тур-500м, 3 тур-300м, 4 тур-100м, 5 тур-50м.
Турар – жой ва корхона орасидаги масофа корхона чиқарадиган зарарли моддалар миқдорига қараб 5-10 кмга узайтирилиши ёки қисқартирилиши мумкин. Баъзида ҳимоя майдонларини 35-40% ига дарахт экилиб, кўка ламзорлаштирилса бу жойларда маиший ва техник хизмат кўрсатиш шахобчалари қуришга рухсат берилади.


Турар жой зоналари.
Бу ўз ичига аҳоли яшайдиган уйлар, маъмурий идоралар, илмий марказлар, олий ва ўрта ўқув марказлари, тиббий муассасалар, спорт иншоотлари кабиларни олади.
1975 йилда тасдиқланган “Қурилиш нормаси ва қоидаси”га асосан 1 киши учун 13.5м² ер майдони ажратилади. Келажакда эса 1 киши учун 18м²ер майдони ажратилиши кўзда тутилмоқда.
Шаҳарда ҳавонинг тоза бўлиши, шаҳардаги шамол тезлигига кўп жиҳатдан боғлиқ. Бунинг учун шахарда шамол тезлиги секундига 1-1.5 метр бўлиши керак. Аҳолини тоза ҳаво билан таъминлашда уйларни шамоллатиб турилиши муҳим, ҳаво тезлиги ҳовлида ёки уйда ердан 2 метр юқоридан ўлчанади. Шамол тезлиги 5-7 метрдан ошса, бундай шамол тезлиги юқори ҳисобланиб, куз, баҳор, қиш ойларида инсон соғлиғига салбий таъсир қилади. Шахарда ҳарорат шахар ташқарисиникидан юқори бўлади, бу эса температуралар фарқига кўра шамол тезлигини ошишига сабабчи бўлади.
Уй-жой қуриш учун қулай лойихалар танланади, 5,9,12 қаватли бинолар лойихаси маъқул ҳисобланиб бундай бинолар орасида шамол ҳаракатининг тўғри йўналиши кўзда тутилади.
Умуман шамол тезлигини дарахтлар ва кўп қаватли уйлар ёрдамида 1 хил меъёрда ушлаб туриш мумкин.


Ташқи транспорт зонаси
Аҳоли соғлиғини сақлашда ташқи транспорт зонасини шахарга таъсири кам қилиб жойлаштириш муҳим. Масалан: шахарлар ўртасида қатновчи автобуслар шовқини, шахар ичида қатновчи автобусларникидан юқори. Шу сабабли автовокзаллар шахардан 300-500м четда бўлиши лозим.
Катта темир йўлларни шовқин даражаси ҳам юқори, бундан ташқари, уларда ҳаракатланувчи воситалар ҳавога зарарли тутунларни чиқаради. Ҳозирда электровозларни яратилиши бундай нохуш холатларни олдини олди.
Экологик нормаларга кўра аэропортлар 5 синфга бўлинади.
1 ва 2 синф аэропортлари билан аҳоли яшаш жойлари орасидаги масофа камида 30км бўлиши лозим.
3 синф аэропортлари 20 км узоқликда.
4 ва 5 синф аэропортлари 5-10 км узоқликда қурилиши керак. Бундай бўлинишда самолёт оғирлиги, мотор кучи ва шовқини ҳисобга олинади.


Соғлиқни сақлаш муассасалари
Бундай муассасалар транспорт йўллари, аэропорт,вокзал каби шовқин ва хавони ифлословчи манбалардан йироқ булиши лозим.
Шифохона, поликлиника, туғруқхоналарнинг хизмат доираси 2000 м дан ошмаслиги лозим. Бундан ташқари кўкаламзор бўлиши шарт. Ахоли учун спорт майдонлари хам бўлиши лозим. Бир киши учун 1м² спорт майдони тўғри келиши керак, шунинг 0,3 м² ти кўкаламзор учун ажратилади.