Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik

 
Tayanch so‘zlar: «dumli yulduz», kometa, «daydi 
toshlar», «uchar yulduz», meteor, meteorit, asteroid, 
kosmonavtika.
1. Kometa deb qanday osmon jismiga aytiladi?
2. Kometalar qanday ko‘rinishda va kattalikda bo‘ladi?
3. Meteor qanday osmon jismi? Tunlari osmonda ular-
ni ko‘rganmisiz?
4. Meteorlar nima uchun Yerga kelib urilavermaydi? 
5. Meteorit nima? Meteor meteoritdan nimasi bilan 
farq qiladi?
Ko‘rgan filmlaringiz asosida osmon jismlari 
haqida daftaringizga yozing. 
9-rasm. Yerning sun’iy yo‘ldoshi.

---

22
OY – YERNING TABIIY YO‘LDOSHI
Biz yashayotgan sayyoraning tabiiy yo‘ldoshi 
bo‘lgan Oy Yer atrofi da doimiy ravishda aylanib yuradi 
(10-rasm). Oy Yer sharini 27 sutka 8 soatda bir marta 
aylanib chiqadi. Uning Yerdan uzoqligi 384
400 kilo-
metrga teng. Oy Quyoshga qaraganda bizga 390 
marta yaqin. 
Oy ham Yer kabi shar shaklidadir (11-rasm). Uning
diametri 3
500 kilometr, ya’ni Yernikidan 4 marta ki-
chik. Massasi esa Yer massasidan 81 marta kam. 
Oy sirti Yernikiga o‘xshamaydi. Oyda o‘simliklar 
ham, hayvonlar ham yo‘q. Uning sirtida jonsiz tabiat 
hukm suradi. Chunki Oyda hayot uchun zarur bo‘lgan 
havo ham, suv ham mavjud emas.
Oyda harorat kunduzi +120°C, kechasi 
−160°C 
bo‘ladi. Kunduzi 15 sutka davom etadi, undan keyin 
15 sutka davomida qorong‘i kecha bo‘ladi. «Oyning 
15 kuni qorong‘i, 15 kuni yorug‘» degan xalq maqoli 
shundan kelib chiqqan. 
10-rasm. Oyning Yer 
atrofi da aylanishi.
11-rasm. Oyning 
ko‘rinishi.
Oy
Yer

---

23
Oyda havo yo‘q. Shuning uchun uning sirtiga 
ko‘plab meteoritlar tushib turadi. Son-sanoqsiz 
meteorit larning urilishidan Oyning sirtida ko‘plab 
chuqurliklar hosil bo‘lgan.
Yerdan qaraganda Oyning ko‘rinishi turli holatda 
bo‘ladi. Ba’zida kechasi Oy ko‘rinmay qoladi. Bir 
necha kun o‘tib, ingichka ko‘rinishdagi hilol oy 
ko‘rinadi. Kunlar o‘tishi bilan hilol oy kattalashib, 
yarim oyga aylana boradi. Yarim oy kundan kunga 
to‘lishib, bir haftadan keyin to‘lin oyga aylanadi 
(12-rasm). Bir necha kundan keyin to‘lin oyning yana 
kichrayib borayotganini kuzatish mumkin. Shu tarzda 
to‘lin oy yana yarim oyga, so‘ngra hilol oy ko‘rinishiga 
kelib qoladi. 
Yana bir necha kundan keyin Oy umuman ko‘rinmay 
qoladi. Yana bir necha kun o‘tishi bilan tunda osmon 
gumbazida hilol oy paydo bo‘ladi. Oy shu tariqa o‘z 
ko‘rinishini o‘zgartirib turadi.
Oy o‘zidan nur chiqarmaydi. U Quyosh nurlarini qayta-
radi. Oyning Quyoshga qarab turgan yarmisi yorug‘, 
12-rasm. Oyning ko‘rinish holatlari: 1 – hilol oy; 
2 – yarim oy; 3 – to‘lin oy.
1
2
3

---

24
orqasi esa qorong‘i bo‘ladi. Tunlari bizga faqat 
Quyosh yoritib turgan yorug‘ qismi ko‘rinadi, xolos. 
1. Stol lampasini yoqib, uning nuri yo‘liga koptokni 
qo‘ying. Lampani Quyosh deb, koptokni esa Oy deb 
tasavvur qiling. Koptokka lampa tomondan qarang. 
Bunda koptokning yoritilgan sirtini to‘liq ko‘rasiz. 
To‘lin oy shunday hosil bo‘ladi.