Umumiy va ijtimoiy psixologiya

Shaxs ijtimoiy rollari nazariyasi (amerikalik psixolog E.Bern va nemis psixologi K.Levin). Ushbu psixologik nazariya insonning hayotda ma’lum, o‘ziga xos bo‘lgan ijtimoiy rollarni ijro etishidan kelib chiqadi. Aynan, mana shu rollar ushbu odam shaxsining asosiy xususiyati bo‘lib hisoblanadi. Bunday nazariyaning ma’lum bo‘lgan turlaridan biri amerikalik psixolog erik Bern tomonidan taklif etilgan. Uning nuqtai nazariga ko‘ra, odam boshqa rollardan ko‘proq quyidagi ijtimoiy rollarni ijro etadi: bola roli, ota-ona roli va katta odam roli.
Bola roli katta odamning o‘zini boladek his etishda davom etishida va bola sifatida tutishida namoyon bo‘ladi (mas’uliyatsiz, xarxasha qiladi, arazlaydi, e’tibor va g‘amxo‘rlik talab etadi va h.). Ota-ona roli odamning boshqalar uchun mas’uliyatni, ularga g‘amxo‘rlikni o‘z elkasiga olishida, boshqalarga o‘rgatishi, jazolashi, talab qilishida va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Ota-ona roli – o‘zinikatta odamlar haqiqatdao‘zlarini bir-birlariga nisbatan qanday tutishlari lozim bo‘lsa, shunday tutishlaridan iborat. Har kimning shaxsiy erkinligi va mustaqilligini hurmat qiladilar, huquqini tan oladilar, ishonadilar, qo‘llaydilar va b.
Fizikaviy «maydon» tushunchasi va topologiyada qabul qilingan tasvirlash tamoyillarini qo‘llagan holda, K.Levin individ va muhit o‘rtasidagi mutanosiblik buzilgan holatdagi xulq-atvorning dinamik tizimi konsepsiyasini ishlab chiqdi. K.Levin konsepsiyasida boshlang‘ich holat sifatida individning «hayotiy makoni» ichida ma’lum yo‘nalish, kattalik va tayanch nuqtasiga ega bo‘lgan, uning psixologik kuchlari (intilishlar, istaklar va b.) hosil bo‘ladigan va o‘zgaradigan yaxlit maydon sifatida qabul qilinadi. Yuqorida sanab o‘tilgan nazariyalardan tashqari, turli ilmiy-psixologik yo‘nalishlar ham mavjud. Bunday yo‘nalishlardan biri bo‘lib, gumanistik psixologiya hisoblanadi. Gumanistik yo‘nalish psixologlari uchun shaxs faqat atrofdagi voqelikka emas, balkishaxsan o‘ziga tegishli bo‘lgan psixologik hosiladir. Gumanistik psixologiyaning vakillari K.Rodjers va A.Masloudirlar.
Terapiyadagi o‘zining metodini K.Rodjers nodirektiv, ya’nibemorda jamlangan metod deb nomladi. Bu metodga asosan, shifokor bemorga bosim o‘tkazishi kerak emas. Shifokor va bemor o‘rtasidagi aloqa bir-biriga nisbatan hurmatga asoslangan bo‘lishi kerak, bunda ularning ikkisi ham suhbat yoki aloqaning teng huquqli ishtirokchisi bo‘lib hisoblanadilar. Terapevtning funksiyasi shifokorning bemor uchun ikkinchi «Men»i sifatida namoyon bo‘lishi va uning ichki olamiga e’tiborli bo‘lgan vaziyatni yaratishdan iborat. Bunday vaziyatda mijoz barcha kechinmalari, hissiyotlari qiziqish va mamnuniyat bilan idrok etilishini his etadi, bu tajribasida yangi qirralarni ochishga, ba’zida esa u yoki bu kechinmalar ma’nosini birinchi marta anglab etishga yordam beradi. Psixologiyadagi gumanistik yo‘nalishning boshqa vakili amerikalik psixolog Abraxam Xarold Maslou bo‘ladi. Uning nuqtai nazariga ko‘ra, insonning asosiy ehtiyoji – bu o‘zini aktuallashtirish, o‘zini mukammallashtirish va o‘zini namoyon etish. A.Maslouning yozishicha: «O‘zini aktuallashtiruvchi odamlarning barchasi qandaydir faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladi. Inson ehtiyojlar tadrijiyligi va u yoki bu ehtiyojning shaxs tuzilishida egallagan o‘rnining o‘zgarishini belgilovchi quyidagi qonunlar mavjud: yuqoriroq darajadagi ehtiyojlar insonning quyiroq darajadagi ehtiyojlari oz darajada bo‘lsaham qondirilgan holatdagina yuzaga kelib, muhim va dolzarb ehtiyojga aylanadi; agar insonda yangi ehtiyoj yuzaga kelib, dolzarblashganida, uning yaxlit ehtiyojlar darajasi ham qaytadan tuziladi. Maslou fikricha, o‘zini aktuallashtirish — bu doimiy taraqqiyot va o‘z imkoniyatlarini amaliyotga joriy etish jarayonidir. Maslou o‘zini aktuallashtirish – tug‘ma hodisa bo‘lib, inson tabiatiga kiradi deb hisoblaydi. Inson yaxshilik, axloqiylik, samimiylikka bo‘lgan ehtiyojlar bilan tug‘iladi. Ular insonning asosini tashkil etadiva odam bu ehtiyojlarni joriy qilishni bilishi kerak bo‘ladi.
Rossiya psixologiyasida shaxs sohasida ma’lum bo‘lgan tadqiqotlar L.S.Vigotskiy maktabi vakillarining nazariy ishlari bilan bog‘liq. Shaxs muammosini hal etishga A.N.Leont’yev va L.I.Bojovich katta hissa qo‘shganlar.
L.S.Vigotkiy, L.I.Bojovich tomonidan kiritilgan etakchi faoliyat va taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati tushunchalariga tayanib ish ko‘rish bola hayotining turli davrlarida faoliyatning o‘zaro ta’siri va shaxslararo muloqotning murakkab dinamikasida ichki nuqtai nazar deb ataladigan dunyoga ma’lum nigoh bilan qarash shakllanishini ko‘rsatdi. Bu nuqtai nazar shaxsning muhim xususiyatlaridan biri, faoliyat etakchi motivlari yig‘indisi sifatida tushuniladigan taraqqiyotning sharti bo‘lib hisoblanadi. A.N.Leont’yev o‘zining markaziy o‘rinni faoliyat tushunchasi egallagan shaxs tuzilishi va taraqqiyoti konsepsiyasini taklif etdi. L.I.Bojovichning konsepsiyasiga o‘xshash, bu konsepsiyada hamshaxsning asosiy ichki xususiyati shaxsning motivatsiya sohasi bo‘lib hisoblanadi. Uning nazariyasidagi muhim tushuncha inson faoliyati maqsadlarining uning motivlariga, ya’niayni damda bevosita qo‘zg‘atuvchiga yo‘nalganlikka bo‘lgan munosabatini ifodalovchi shaxsiy mohiyatdir. Shaxsga tegishli bo‘lgan faoliyat turlari qanchalik keng, turli-tuman bo‘lsa, ular shunchalik taraqqiy etgan va tartibli, shaxsning o‘zi esa shunchalik ma’nan boy bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, shaxs bo‘yicha tadqiqotlar hozirda ham faollik bilan olib borilayotganini ta’kidlab o‘tish joiz. Hozirgi zamon tadqiqotlarining muhim xususiyati nazariy qarashlar eksperimental tadqiqotlar asosida shakllanishidan iborat.
Yana bir mashhur faylasuf M.K. Mamardashvilining tasdiqlashicha: «Shaxs – bu turmush tarzi, uning shakli, hayotning alohida holati, evolyusiyasining noyob topilmasi. Shaxs – bu «tabiatning yirik mushohadasi». Shunday ta’rif bergan bo‘lardim. Uning ifodalanishlarga moyilligi barcha narsalarni bilishga yoki boshqa yuksak belgilarga bog‘liq emas. Tushunsangiz-chi, axir insonning eng muhim ehtirosi – bu ro‘yobga chiqmoq, amalga oshmoq, sodir bo‘lmoq».
Psixologlar individning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini shaxsning asosiy belgilarideb hisoblaydilar. B.G.Anan’yev «shaxs»ga «jamiyatning insonga uning ma’lum tarixiy rivojlanishi davrida ko‘rsatadigan ko‘plab iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy va boshqa ta’sirlari ob’yekti» sifatida ta’rif beradi. A.N.Leont’yev fikriga ko‘ra, «shaxs insonning ijtimoiy-tarixiy va ontogenezdagi taraqqiyotining nisbatan kechki mahsulotidir. Shaxs taraqqiyoti individning ijtimoiylashuvi va tarbiya topishi sharoitlarida amalga oshiriladi. Umumiy psixologiyada ko‘pchilik hollarda shaxs sifatida qandaydir yadro, mag‘iz, individning turli ruhiy jarayonlarini birlashtiruvchi va uning faoliyatiga zaruriy ketma-ketlik va barqarorlik bag‘ishlovchi yig‘indi va nomodal boshlang‘ich modda tushuniladi.
Chet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli hayotiy vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo‘lgan fikrlar oqimi va xulq-atvorini belgilab beradigan ma’naviyat tushuniladi. J. Godfruaning fikricha, shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy-madaniy ta’sirlar bilan belgilanadi. «Shaxs» tushunchasi o‘z ichiga tabiiy xossalar (jins, temperament va h.) asosida ijtimoiy muhit (oila, maktab, «muhim o‘zgalar») va faoliyat (o‘yin, bilish, mehnat) bilan faol o‘zaro ta’sirlar jarayonida hosil bo‘lgan individga xos bo‘lgan ijtimoiy sifatlar yig‘indisini birlashtiradi. Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‘laroq, 30yoshga etgunicha o‘zgarmasdan qolmaydi. Shunday qilib, faylasuflar, tarixchilar, pedagoglar va psixologlarda «shaxs» tushunchasining turlicha talqinlari mavjud. Bizesa R.S.Nemov tomonidan berilgan shaxsning, nazarimizda, yanada aniq va to‘liq psixologik ta’rifidan foydalanamiz.