Umumiy va noorganik kimyo

QO‘SHALOQ SUPERFOSFAT ISHLAB CHIQARISH
2 — rasmda kamerali usul bilan kushalok superfosfat ishlab chikarish sxemasi tasvirlangan. Bu usul jarayonlar ketma-ketligi buyicha xam, ishlatiladigan jixozlar
buyicha x,am oddiy superfosfatning ishlab chikarishdagi kamerali usulga uxshaydi. Apatit konsentrati va konsentrlangan fosfat kislota aralashtirgichga uzluksiz berib turiladi, xosil buladigan suspenzaiyaga ozgina mikdorda (apatit massasining 3% gacha) maydalangan oxaktosh kukuni kushiladi. Shu xisobiga kamera da shakllanadigan superfosfat massasi (ox,aktoshning parchalanishi natijasida xosil buladigan karbonat angidrid x,isobiga) govaklashib koladi va kameradan osonlik bilan frezer yordamida tushiriladi. Massaning turish vakti aralashtirgichda 3-6 minutni, kamerada 1-1,5 soatni, xarorati esa aralashtirgichda 70-80°С ni, kamerada 90-100°С ni tashkil kiladi. xozirda kullanilayotgan (7,1 m diametrli) kameralarga reagentlarning bir soatdagi sarfi:
apatit 12-13 t ni, fosfat kislota (52-54 % Р₂О₅) 22-24 t ni, oxaktosh 0,4 t ni tashkil etadi. Kamayeradagi massani shakllantirish balandligi 1,2-2 m ga teng. Fosfat kislotaga konsentrlangan sulfat kislota xam kushilishi mumkin; bu esa (maxsulot birligiga nisbatan) fosfat kislota solishtirma sarfini kamaytirish imkonini beradi, undagi Р₂О₅ ni kisman (51-52% gacha) kamaytiradi. Kamerada apatit konsentratining parchalanish darajasi 70% dan oshmaydi.

2— rasm. Apatit konsentratidan kamerali usulda kushalok superfosfat ishlab chikarish sxemasi:
1 — bunker; 2 — meyerlashtirgich; 3 —bak; 4 — sarflagich; ;5- aralashtirgich; 6-kuykani oxak bilan aralashtirish ; 7 — superfosfat kamerasi; 8 — absorberlarga gazlarni utkazish uchun gaz utkazgich kuvur; 9 — kamerali superfosfatning uzatuvchi konveyer; 10 — kamerali superfosfatni soluvchi; II — greyferli (kovshli) kran; 12 — kushalok superfosfat uchun bunker; 13 — lentali konveyer; 14 — dezintegrator;
15 — neytrallash barabani; 16 — elevator; 17 — elak; 18 — neytrallangan superfosfat uchun bunker;
19 — lentaln ta’minlagnch; 20 — donalashtirgich; 21 - kuritish barabani; 22 — donalashtirgich; 23 — tegirmon.
Kamerali kushalok superfosfatni omborli yetiltirishda xam xuddi oddiy superfosfatdagi kabi ishlar amalga oshiriladi, bunda parchalanish darajasi 77-80% gacha kutariladi. Sungra uning erkin kilotaliligini kamaytirish uchun oxaktosh kukuni va boshka kushimchalar bilan neytrallanadi va donadorlanadi. Kamerali usulda (100 kg apatitga 110 kg R2O5 xisobidan fosfat kislota me’yori buyicha) olingan kushalok superfosfat tarkibida 43-44% uzlashadigan Р₂О₅ buladi. 1 t uzlashadigan Р₂О₅) xisobidagi donadorlangan kushalok superfosfat ishlab chikarish uchun 320-330 kg (Р₂О₅ xisobida) apatit va 810-820 kg (Р₂О₅ xisobida) fosfat kislota sarflanadi.
Kamerali usulda buglatilgan ekstraksion fosfat kislota kullanilishi talab etiladi. Uning kamchiligi, xuddi oddiy superfosfat ishlab chikarishdagi kabi, maxsulotning uzok vakt omborda yetiltirilishidir; bu esa — yirik omborli inshootlarga, meknat sarflariga, maxsulotni bir necha bor davriy aralashtirishdagi energiyaga va atmosfera xavosining ftorli gazlar bilan ifloslanishiga ketadigan xarajatlarning ortishi bilan boglik.
Anchagina darajada ftorsizlantirib buglatilgan ekstraksion fosfat kislotaning ishlatilishiga asoslangan kamerali va kamera-okimli usullarda kushalok superfosfat olishdagi ftorli birikmalarning ajralishi unchalik kup emas. Masalan, apatit (-3% ftor tutgan) va buglatilgan fosfat kislota (52-54% Р₂О₅ va 0,6-0,8% F) dan kushalok superfosfat ishlab chikarishda ftorning 22-32%i (aralashtirgich, kamera va omborda 12-15%i, donachalarni kuritish, ajratish, maydalash va sovutishda esa 10-15%i) gazli fazaga ajraladi, kolgan 70-80%i esa tayyor max,sulotda koladi. Aralashtirgich va kameradan chikariladigan gazlardagi ftorning konsentratsiyasi (asosan SiF4 tarzida) xammasi bulib 0,15-0,2 m³ ni tashkil etadi. Donachalarni kuritishda ajraladigan gazlar (2НFQ SiF₄ aralashmasi) tarkibida kup mikdorda chang buladi. Shuning uchun SiF₄ ning absorbsiyasidan olinadigan Н₂SiF₆ ning kuchsiz eritmasini maxsulot sifatida bulmaydi. Jarayonni utkazish va donadorlash bulinmalaridagi absorbsiya tarmoklarining kurilmalari oddiy superfosfat ishlab chikarishdagi tarmoklar bilan bir xilda buladi.
Xozirgi paytda kushalok superfosfatning okmli sxema buyicha boradigan usullari kuprok kullanilmokda. 3— rasmda apatit konse ntratidan olingan ekstraksion fosfat kislota va oson parchalanadigan Kingisepp fosfariti asosida sushalots superfosfat ishlab chikarishning okimli sxemalaridan biri tasvirlangan. Fosforit bunker 1 dan lentali ulchov me’yorlashtirgichi 2 orkali aralashtirgich 3 ga beriladi. Xuddi shu yerga me’yorlashtirgich 4 orkali fosfat kislota (28-36% Р₂О₅) kelib tushadi. Yukori konsentratsiyali kislotaning kovushkokligi katta bulganligi uchun x,osil buladigan suspenziyaning okuvchanligi yomonlashadi. Shuning uchun buglatilgan ekstraksion fosfat kislota (52-54% Р₂О₅) ishlatilganda, bu kislotani ishlatishdan oldin 34-36% Р₂О₅) gacha — jixozlardan chikuvchi gazlarni, undagi kushalok superfosfat changlarini tutib kolish uchun yuvishdan olinadigan absorbsion eritmalar bilan suyultiriladi. Suspenziya aralashtirgichdan uzluksiz ravishda reaktorlar 5 ga tushadi, ularning xajmi undagi reaksion massani 60-90 minut aralashtirilishini ta’minlaydi. 70-100°С da shuncha vakt ichida -50% fosforit parchalanadi, suyuk faza dikalsiyfosfat bilan tuyinadi va keyingi uning aralashtirilishi xech kanday axamiyat kasb etmaydi, chunki reaksiya keskin tuxtaydi.

Gazlar absorvivtasga

3 — rasm. Fosforit uni va buglatilmagan ekstraksiya fosfor kislotasidan kushalok superfosfat olish okimli sxemasi:
1 — fosforit uchun bunker; 2 — me’yorlashtirgich; 3 - aralashtirgich; 4 — fosfor kislotani me’yorlashtirgich;
5 — reaktorlar; 6 — nasoslar; 7 — donadorlashtirgich -kuritgich BDK;
8 — utxona; 9,14 — siklon (chang tutgich); 10 — elevatorlar; II — elak; 12 — tegirmon; 13 — ammoniylashtirgich.

Buning sababini fosforit zarrachalari sirtining juda mayda dikalsiyfosfat kristallari bilan kuykalanishidan deb xisoblashadi. Xaroratning ortishi bilan dikalsiyfosfatning eruvchanligi kamayadi, shuning uchun katta intensivlikdagi uning kristallanishi fosforit zarrachalari sirtining shunday kismida sodir buladiki, u yerda suspenziya massasidagiga nisbatan parchalanishning ekzotermikligi xisobiga xarorat yukori buladi. Fosforit sirtidagi kuykali katlamda, shuningdek ekstraksion fosfat kislotadagi F - ionlaridan xosil buladigan kalsiy ftoridning mayda kristallari xam bulishi mumkin.

Suspenziyani donadorlangan maxsulotga aylantirish orkali jarayon yakunlanadi:
suspenziya nasos 6 bilan BDK - barabanli donadorlash-kuritgichi apparati 7 ga uzatiladi, u yerga esa shuningdek yokilgi yondirgich 8 dan utxona gazlari kiradi.
BDK apparati ichki va tashki retur (donachalar ulchami belgilangan talablarga javob bermaydigan zarrachalar) bilan ishlaydi (4 — rasm). U gorizontal yuzaga nisbatan 1-3° kiyalikda urnatilgan 35 m gacha uzunlikdagi, 1 m dan 4,5 m gacha diametrdagi aylanuvchi barabandan iborat bulib, temir-beton taglik ustidagi tayanch roliklari 2 ga tayantirilgan. Kisgich roliklari 3 esa barabanning surilishini oldin oladi. Barabanning aylantirishi elektrodvigatel 4 da xosil kilingan aylanma x,arakatning reduktor 5, tishli gildiraklar 6 orkali tishli chambarak 14 ga uzatilishi orkali amalga oshiriladi. Barabanning kirish kismida parrakli kabul kiluvchi moslama 13, butun uzunligi buyicha esa kutarib tashlovchi moslamalar 8 va chikish kismida ichki returni tagi teshik konus 15 dan suspenziyani sachratish zonasiga uzatish uchun k.aytargich shnek 7 urnatilgan. Tashki retur esa kuvur 11 dan uzatiladi. Yuklash kamerasi 9 ning oldingi tirkishiga apparatga beriladigan suspenziyani kisilgan xavo (0,7-0,8 MPa) bilan sachratish uchun pnevmatik forsunka 10 o’rnatilgan bo’ladi. Bunda suspenziya namligi -35%
bulishi lozim.