Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuş:
1. Nahili diller garyndaş diller hasaplanylýar?
2. Izolirlenilen diller näme?
3. Garyndaş dilleriň has uly birleşmeleri nähili atlandyrylýar?
4. Türkmenistanda ýaşaýan halklaryň dilleriniň haýsy dil maşgalalaryna 
girýändigini sanap beriň.
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Annanurow.A. Dil biliminiň esaslary. II kitap. Aşgabat, 1972.
2. Вендина Т.И. Введение в языкознание. М., 2008.
3. Кодухов В.И. Введение в языкознание. М., 1979.
4. Камчатников А.М. Николина Н.А. Введение в языкознание. М., 
2009.
5. И.П.Сусов. Введение в теоретическое языкознание. Тверь, 2001.
Dilleriň gurluş taýdan (morfologik)
toparlara bölünişi
Dünýädäki diller diňe bir gelip çykyşy, kök dilden ýaýraýşy 
taýyndan toparlara bölünmän, özleriniň gurluşy, ýagny morfolo-
gik aýratynlyklary tarapyndan hem toparlara bölünýär. Şunuň ýaly 
bölünişe dilleriň morfologik bölünişi diýilýär. Morfologik bölünişe 
laýyklykda, dünýädäki diller dört görnüşdäki dillere bölünýärler.
Birinji görnüşe amorf dilleri degişlidir. Beýle diller üçin söz 
üýtgeýşiniň doly ýa-da tas doly derejede bolmazlygy mahsusdyr. 
Olarda sözleriň tertibiniň grammatik manysy uly ähmiýete eýedir. 
Sözler asyl söz, kök we goşulmalara bölünmeýärler. Amorf dillerin-
de düşüm, san, degişlilik, zaman ýaly grammatik düşünjeler ýörite 
goşulmalaryň üsti bilen aňladylmaýar. Beýle dillere hytaý, wýet-
nam, dungan, myong we ş.m diller degişlidir. Häzirki zaman iňlis dili 
özüniň ösüş ugry boýunça amorf dillerine ýakynlaşýar.
Dilleriň ikinji görnüşine flektiw ýa-da fuzion dilleri girýär. Flek-

---

119
tiw dillere slawýan, baltiý, italiý dilleri, şeýle-de eýran dilleriniň kä-
birleri degişlidir. Bu görnüşdäki diller üçin söz üýtgeýşiniň ösen ul-
gamy häsiýetlidir. Şeýle-de bu görnüşdäki dillerde dürli grammatik 
manyny bermek hem gabat gelýär. Meselem, rus «дома» sözündäki 
«-a» goşulmasy şol bir wagtda köplük sanyň, baş düşümiň goşulmasy 
bolup, onuň baş düşümdedigi bilinýär. 
Dilleriň üçünji görnüşine agglýutinatiw (goşulmalar arkaly söz 
ýasalyşy amala aşyrýan) diller girýär. Olara türki, tungus-mançžur, 
ugor-fin we beýleki diller degişlidir. Agglýutinatiwlik emeli dil bolan 
esperanto diline hem häsiýetlidir. Bu görnüşdäki dillerde flektiw dil-
lerdäki ýaly söz üýtgeýşiň ösen ulgamy bolsa-da, flektiw dillerden ta-
pawutlylykda, her bir grammatik manynyň öz aýratyn hususy görkezi-
jisi bolýar. Meselem, komi-permýak dilindäki «sin» (göz) -«sinnezon» 
sözi tworitelniý düşümde, köplük sandadyr. Bu ýerde «nez» morfemasy 
köplük sanyň, «on» morfemasy bolsa, tworitelniý düşümiň görkezijisi 
bolup hyzmat edýär. Agglýutinatiw dillerde ähli atlar hem-de işlikler 
üçin ýöňkemede üýtgemegiň meňzeşligi mahsusdyr. Flektiw dillerde 
atlaryň şahs aňlatmaklarynda, işlikleriň ýöňkemede üýtgemeginde uly 
tapawuda duş gelýäris. Meselem, rus dilinde üç şahs, iki ýöňkeme, 
latyn dilinde bäş şahs we dört ýöňkeme bar.
Dilleriň dördünji görnüşine inkorporirleýji ýa-da polisintetik diller 
diýilýär. Beýle dillere çukot-kamçatka dilleri, Demirgazyk Amerikanyň 
indeýleriniň dilleri degişlidir. Dilleriň bu görnüşinde tutuş sözlemiň bir 
uly goşma sözde jemlenmek häsiýeti güýçlüdir. Munda grammatik gör-
kezijiler aýratyn sözlerde däl-de, tutuşlygyna söz-sözlem görnüşinde 
görünýär. Inkorporirlenişiň rus dilinde gabat gelşine hem mysal getirmek 
mümkin: «Я ловлю рыбу» sözlemi bir sözde, «рыболовствую» sözün-
de berilýär. Bu, elbetde, tebigy däldir, ol emeli häsiýete eýedir. Polisinte-
tiki dillerde islendik sözlem bir çylşyrymly goşma söz arkaly berlip bil-
ner. Meselem, çukot dilindäki «Biz täze torlary goraýarys» diýen sözlem 
«Mytturkupregynrityrkyn» görnüşinde bolýar.
Biz dilleriň dört görnüşi hakynda gürrüň edenimizde, tebigat-
da hiç hili garyndysy bolmadyk, himiki taýdan arassa maddanyň 
bolmaýşy ýaly, flektiw, agglýutinatiw, amorf, polisintetiki diliň hem 
doly we sarp derejede bolup bilmeýändigini ýadymyzdan çykarmaly 
däldiris. Ine, hytaý we dungan dillerinde amorflyk häsiýeti güýçlüdir, 

---

120
ýöne onda agglýutinatiwlik häsiýeti hem bardyr. Flektiw hasaplanyl-
ýan latyn dilinde agglýutinatiwligiň käbir häsiýetleri duşýar, şeýle-de 
agglýutinatiw eston dilinde flektiwlik häsiýetine gabat gelýäris.