Umumy dil bilimi

Ýumuşlar:
1. Dilleriň gurluş taýyndan (morfologik) bölünişine kesgitleme beriň.
2. Morfologik bölünişe laýyklykda dilleriň dört görnüşini häsiýetlendiriň.
3. Dilleriň morfologik bölünişine dünýä dilleri boýunça mysallar getiriň.
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Annanurow A. Dil biliminiň esaslary. II kitap. Aşgbat, 1972.
2. Вендина Т.И. Введение в языкознание. М., 2008.
3. Камчатников А.М., Николина Н.А. Введение в языкознание. М., 
2009.
Edebi dil. Şiwe. Žargon. Gepleşik leksikasy
Biz «türkmen dili», «rus dili», «fransuz dili» ýa-da «hytaý dili» 
diýenimizde bu dilleriň umumylyklaryny, bir bitewüligini göz öňünde 
tutýarys. Ýöne islendik dil biri-birinden tapawutlanýan görnüşleriň 
(wariantlaryň) bitewüleşmeginden hasyl bolýar. Şol görnüşler 
hökmünde dürli şiweler, biri-birinden tapawutlanýan argolar hem-de 
žargonlar, ýönekeý gepleşik, edebi dil hyzmat edýär.
Diliň esasy görnüşi, onuň dil hökmünde öňe çykmagyny üpjün 
edýän görnüşi edebi dildir. Biz «türkmen dili», «rus dili», «iňlis dili» 
diýenimizde olaryň diňe edebi dillerini göz öňünde tutýarys.
Edebi dil we edebiýatyň dili biri-birinden tapawutlanýan zat-
lardyr, şol bir wagtda-da olar bir zatdyr. Dünýä edebiýatynda edebi 
dilde däl-de, argoda ýa-da şiwelerde çeper eserleriň döredilen ha-
latlary bellidir. Mysal üçin, rus ýazyjysy Wladimir Dal öz hekaýa-
laryny Kazak Luganskiý lakamy bilen don şiwesinde ýazypdyr. Belli 
rus şahyry Nikolaý Klýuýew eserleriniň birentegini demirgazyk rus 
şiwelerinde ýazypdyr.
Edebi diliň esasy alamaty onuň kadalaşdyrylandygydyr. Iňlis 
dilinde gepleýän halklar «edebi dil» adalgasynyň deregine «standard 
language», «standart dil» adalgasyny peýdalanýarlar.

---

121
Edebi diliň başga bir alamaty onuň aňladyş serişdesiniň, ilkinji 
nobatda, sözlük düzüminiň baýlygydyr.
Argo, şiweler, ýönekeý gepleşik edebi dilden tapawutlanýarlar. 
Diliň bu görnüşlerinde medeni, syýasy, ylmy adalgalar asla ýokdur. 
Biz edebi dilde islendik zat barada, islendik temada ýazyp hem-de gep-
läp bilýäris. Diliň beýleki görnüşlerinden tapawutlylykda, edebi dil 
diňe bir durmuş hajatlarynda ulanylman, eýsem, akyl-paýhas işiniň 
ýokary gatlaklarynda-da peýdalanylýar. Başgaça aýdylanda, edebi dil 
köpugurlydyr.
Dil biliminde şiwe diliň çäklerdäki (territorial) görnüşi diýlip at-
landyrylýar. Şiwe edebi dilden dil ulgamynyň ähli derejeleri: fonetik, 
morfologik, leksik we sintaktik ugurlary boýunça tapawutlanyp biler. 
Mysal üçin, türkmen diliniň käbir şiwelerinde edebi dilde ulanylýan 
«p» sesiniň deregine «f» sesiniň, dişara «s» sesiniň ýerine dişdüýbi 
«s» sesiniň ulanylyşyna duş gelmek bolýar. Rus diliniň demirgazyk 
şiweleriniň käbirinde «ч» sesiniň «ц» sesine çalşyrylyp ulanylyşyna 
gabat gelinýär («чай» sözüne derek «цай», «черный» sözüne derek 
«церный»). 
Türkmen diliniň şiweleriniň arasyndaky tapawut tutuşlygyna 
alnanda uly däldir. Mysal üçin, türkmen diliniň teke şiwesinde gep-
leýän adam hiç bir kynçylyksyz ärsary ýa-da ýomut şiwelerinde gep-
leýänler bilen düşünişip bilýär. Bu ýagdaý rus dilinde hem şeýledir. 
sibirli rýazanla, Stawropolda ýaşaýanlar demirgazykda ýaşaýan 
rusuň gepleýşine päsgelçiliksiz düşüner. Germaniýa we Hytaý ýaly 
ýurtlardaky käbir şiweleriň arasyndaky tapawut şeýlebir uly bolup, 
hatda rus we polýak dillerinde gepleýänler hem öz aralarynda olara 
garanyňda gowy düşünişýärler. Şoňa görä-de beýle ýurtlarda ýaşap, 
dürli şiwelerde gepleýän adamlaryň biri-birleri bilen düşünişmegi 
örän kyn bolup, ol ýerlerde umumy milli edebi diliň ähmiýeti düýp-
li artýar. Edebi dil bu ýerlerde ýurduň ilatyny bir halka birleşdiriji 
bolup hyzmat edýär. Beýleki tarapdan şiwelere bölünmeýän dilleriň 
hem bardygyny belläp geçmelidiris. Bu görnüşdäki dile afrikans dili-
ni mysal getirmek mümkin.
Şiweleriň öz edebi kadalaryny emele getirmegi netijesinde 
aýratyn dile öwrülýän ýagdaýlary hem bar. Meselem, ýigriminji asyr-
da günorta nemes şiweleriniň birinde geplän uly bolmadyk döwlet-

---

122
Lýuksemburg Gersoglygynyň özbaşdak dili – Lýuksemburg dili eme-
le gelipdir.