Uning to’liq ismi Abul Qosim ibn Umar az-Zamahshariy 19 mart 1075 yili Xorazmning Izmiqshir qishlog’ida tug’ilgan, bolaligida varrak uchrayotganida tomdan yiqilib oyog’ini sindirgan va bir umirga nogiron

МАҲМУД АЗ-ЗАМАХШАРИЙНИНГ ИККИ ТАХАЛЛУСИ ҲАҚИДА
Мустақиллик туфайли номи тикланган, мероси тадқиқ ва нашр этилаётган буюк алломаларимиздан бири Маҳмуд Замахшарийдир. У адабиётшунослик, луғатшунослик, тилшунослик, ислом илмлари, аруз, мантиқ каби қатор фанларга бағишланган асарлар яратган бўлиб, мероси асрлар давомида шарқ ва ғарб тадқиқотчиларини ўзига ром этиб келмоқда. Замахшарийнинг илм-фан ривожидаги ўрни муносиб баҳоланиб, у “Дунё устози”, “Жоруллоҳ” “Хоразм фахри”, “Араб ва ажам устози”, “Адиблар каъбаси” каби номлар билан шарафланган.
Библиографик манбаларда Маҳмуд Замахшарий номига икки тахаллус: “ал-луғавий” ва “ан-наҳвий” сўзлари қўшиб ёзилганига гувоҳ бўлиш мумкин. Бу номларнинг биринчиси “тилшунос”, иккинчиси “грамматик”, яъни “грамматика мутахассиси” маъноларини англатади. Бинобарин, Замахшарий тилшунослик, луғатшунослик, грамматика каби соҳалар ривожига улкан ҳисса қўшгани сабаб бу фанлар билан боғлиқ тахаллуслар унинг номига қўшиб зикр этиладиган бўлди. Зеро, шу пайтгача баъзиларининг фақат номи, баъзиларининг эса қўлёзмаси топилган аллома қаламига мансуб 72 асарнинг орасида тилшунослик ва грамматикага оид асарлар салмоқли ўрин эгаллайди. Алломанинг мазкур соҳада эришган муваффақияти унинг тилшуносликдан бошқа соҳаларда ҳам гўзал асарлар битишида муҳим омил бўлди, дейишга тўла асос бор.
Маҳмуд Замахшарий тилшунослик соҳасида “Муқаддамат ал-адаб” (Адаб илмига кириш) “Асос ал-балоға” (Балоғат асослари), “Савоир ал-амсол” (Сараланган иборалар), “Муташобиҳ асомий ар-рувот” (Ровийларнинг исмларидаги ноаниқликлар ҳақида), “Жавоҳирул-луға” (Тил жавҳарлари), “Ал-Асмо фил-луға” (Тилшуносликда исмлар) “Ал-қистос ал-мустақийм фи илмил-аруз” (Аруз илмида аниқ мезон), “Рисола фил-мажоз вал-истиъара” (Мажоз ва истиъора ҳақида рисола), “Ал-Муъжам ал-арабий ал-фарсий” (Арабча-форсча луғат) “Ал-мустақсо фил-амсол” (Чуқур ўрганилган иборалар) каби асарлар таълиф этди. Улар орасида “Муқаддамат ал-адаб” ва “Асос ал-балоға” кўплаб мутахассисларни қадимдан ўзига жалб этиб, турли тилларга таржима қилиниб, кўп марта нашр қилинган асарлардир.
“Муқаддамат ал-адаб” Хоразмшоҳ Алоуддавла Абулмузаффар Отсизга (1127-1156) бағишлаб ёзилган бўлиб, унинг арабча-форсча, арабча-туркий, арабча-хо-размийча, арабча-форсча-туркий, арабча-форсча-туркий-мўғулий тилларидаги сўзликлар киритилган қўлёзмалари бўлган. Шу нуқтаи назардан асарни тадқиқ этиш ва уни бошқа тилларга таржима қилиш кейинги асрларда ҳам давом этган.
“Муқаддамат ал-адаб” бешта катта қисмга бўлинган бўлиб, унда отлар, феъллар, боғловчилар, от ўзгаришлари ва феъл ўзгаришлари ҳақида батафсил фикр билдирилган. Бу мўътабар асарнинг йиғма илмий-танқидий матни филология фанлари доктори, профессор Зоҳиджон Исломов томонидан 2002 йилда “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмасида чоп этилган. Муҳим манба сифатида бу асар 1706 йилда усмонли турк тилига, сўнгроқ француз, немис тилларига таржима қилинган. Париж, Лейпциг, Вена, Лейден, Қозон, Норвегия, Миср ва Ҳиндистонда бир неча маротаба нашр этилган. Асарнинг чиғатой тилига қилинган таржимаси ўзбек тили тарихини ўрганувчилар учун муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳақда машҳур ёзувчи Садриддин Айний ҳам 1921 йили “Меҳнаткашлар товуши” газетасидаги мақоласида: “Замахшарийнинг “Муқаддамат ал-адаб” асари ўзбек тили учун бутун дунёнинг хазинаси билан баробардир”, деб ёзган эди.
Маҳмуд Замахшарийнинг “Асос ал-балоға” (Балоғат асослари) нафақат унинг тилшуносликка оид асарлари орасида, балки бутун араб луғатшунослигида ҳам муҳим аҳамиятга эга асардир. У мазкур асари билан араб луғатшунослиғида яна бир мактабга асос солган. Йирик шарқшунослар, тилшунослар, тарихчилар томонидан “Асос ал-балоға”нинг бу қадар юқори баҳоланишига Замахшарийнинг луғатшунослик соҳасиға киритган бир қатор янгиликларини сабаб қилиб кўрсатиш мумкин.
Замахшарийнинг “Асос ал-балоға”даги асосий ютуғи бу унғача мавжуд бўлған, лекин ривожлантирилмаған усул, яъни луғатда барча ўзак ундошларни ҳисобға олған ҳолда сўзларни қатъий алифбо тартибида бериш усулининғ такомиллаштирилганлигидадир. Шунинг учун ҳам Замахшарий араб луғатшунослиги-да биринчи бўлиб алифбо тизимини йўлга қуйган луғатшунос ҳисобланади.
Замахшарийнинг араб луғатшунослигига бағишланган “Асос ал-балоға” асарида фикрни чиройли ибора ва сўзлар билан ифодалаш, луғат бойлигидан ўринли ва ғоятда моҳирлик билан фойдаланиш каби масалалар мукаммал равишда ўз ифодасин топган. Бу қимматли асар ҳам араб мамлакатларида бир неча бор нашр этилган ва қўлёзма нусхалари Шарқнинг кўплаб шаҳарларида сақланади.
Маҳмуд Замахшарийнинг грамматика соҳасидаги асарлари ҳам ҳали-ҳануз тилшунос олимларнинг тадқиқот объекти бўлиб қолмоқда. Масалан, Ироқлик тилшунос олима, Бағдод университети профессори Баҳийжа Боқир ал-Ҳасаний (1931 йилда туғилган) Замахшарийнинг “Ал-муҳожот бил-масаил ан-наҳвия” (Грамматикага оид баъзи нодир масалалар), “Ал-қистос ал-мустақим фий илм ал-аруз” (Аруз илмига доир аниқ мезон), “Ал-муфрад вал-муаллаф фин-наҳв” (Грамматикадаги ёлғиз ва қўшма сўзлар), “Ал-муфрад вал-мураккаб фил-арабия” (Араб тилидаги бирлик ва кўплик) каби асарларини нашр этди.
Маҳмуд Замахшарий “Ал-Муфассал фин-наҳв” номли асарини у Маккада яшаган пайтида бир ярим йил давомида ёзган. “Ал-Муфассал” араб тили наҳву сарфини мукаммал ўрганишда энг муҳим манбалардан бири сифатида азалдан Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам шуҳрат топган ва ғоятда қадрланади. Кўпчилик олимлар ўз илмий қиммати жиҳатидан Замахшарийнинг бу асари таниқли араб тилшуноси Сибавайҳнинг (у 796 йили вафот этган) араб грамматикасига оид машҳур китобидан кейин иккинчи ўринда туради деб таъкидлаганлар. Ўша даврнинг ўзидаёқ Замахшарийнинг бу асари катта эътибор қозонган ва араб тилини ўрганишда асосий қўлланмалардан бири сифатида кенг тарқалган. Ҳатто Шом (Сурия) ҳокими Музаффариддин Мусо кимда-ким Замахшарийнинг ушбу асарини ёд олса, унга беш минг кумуш танга пул ва бош-оёқ сарупо совға қилишни эълон қилган. Бир қанча кишилар асарни ёд олиб, мукофотга ҳам сазовор бўлганлиги ҳақида манбаларда аниқ маълумотлар келтирилган. Бу мисол Замахшарий асарининг ўша даврда ҳам қанчалик юксак баҳоланганлигини кўрсатади. Бу муҳим асар Шарқ ва Ғарб олимлари томонидан илмий тадқиқотга кенг жалб қилинган ва бир неча марта нашр ҳам этилган. Асарнинг бир қанча қўлёзма нусхалари Тошкентда, ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади.
XIX асрда ижод этган немис тилшунос олими Макс Мюллер кимки фақат она тилини ўрганишга эътибор қаратса-ю, бошқа бирор тилни ўзлаштирмаса, у ўз тилини ҳам мукаммал била олмайди, деган мазмундаги ғояни илгари сурган эди. Мюллернинг бу фикрини ундан саккиз аср олдин ватандошимиз Маҳмуд Замахшарий ўз асарлари орқали амалий жиҳатдан исботлаб берган эди.
Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, “Ўрта асрларда Хоразм диёридан олис Арабистонга бориб, араб тили грамматикасини мукаммал тарзда ишлаб чиққан, илм-фаннинг кўплаб бошқа соҳаларида ҳам шуҳрат қозонган Маҳмуд Замахшарий бобомизни эсга олайлик. Ўзининг жисмоний ногиронлигига қарамай, дунёнинг кўплаб мамлакатларига машаққатли сафарлар қилган, теран билими ва илмий салоҳияти билан бутун ислом оламини лол қолдирган бу зот, ҳеч шубҳасиз, халқимиз учун маънавий етуклик тимсоли бўлиб қолаверади”