Uning to’liq ismi Abul Qosim ibn Umar az-Zamahshariy 19 mart 1075 yili Xorazmning Izmiqshir qishlog’ida tug’ilgan, bolaligida varrak uchrayotganida tomdan yiqilib oyog’ini sindirgan va bir umirga nogiron

Az-Zamaxshariy. Hikmatlar va Nozik iboralar & Az-Zamaxshariy haqida ikki maqola
Muallif Adib: Islom tarixi, adabiyoti va madaniyati 20.08.2018  izoh yo'q
Аз-Замахшарийнинг чуқур билими, даҳоси ва фаннинг турли соҳаларига оид ўлмас асарлари ҳали у ҳаёт пайтидаёқ бутун мусулмон Шарқида унга катта шуҳрат келтирган. Алломани чуқур ҳурмат ва меҳр билан «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва ғайри араблар устози»), «Фахру Хваразм» («Хоразм фахри») каби шарафли номлар билан атаганлар. (Убайдулла Уватовнинг «Маҳмуд аз-Замахшарий» мақоласидан).
БУЮК АЛЛОМА ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА
Саидафзал Саиджалолов
Тошкент Ислом университети ўқитувчиси

МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ – ҲАНАФИЙ МАЗҲАБИ НАМОЯНДАСИ
Маҳмуд Замахшарий (1075-1144) тилшуносликнинг барча соҳалари, хусусан, унинг грамматика, адабиёт, балоғат, аруз сингари йўналишлари бўйича дунё тан олган устоз, шунингдек, тафсир, ҳадис ва фиқҳ соҳалари бўйича етук аллома ҳисобланади. Замахшарий меросида фиқҳ, яъни ислом ҳуқуқига бағишланган асарлар мавжудлиги унинг мазкур соҳа тараққиётидаги ўрнини белгилаб беради.
Аллома таълиф этган 70 дан ортиқ асарнинг[1] олтитаси фиқҳ соҳасига тегишли ва улардан фақат “Руусул-масаил”гина бизгача етиб келган бўлиб, у исломдаги мазҳабларни ўрганиш борасида муҳим қўлланмадир.
Фиқҳ ва ундаги йўналишлар моҳиятини яхши англаган Маҳмуд Замахшарий ҳанафий мазҳабининг намояндасидир ва фиқҳ соҳасида унинг Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит (699-767) асос солган мазҳабга мансуб экани ўз исботини топган. Буни қуйидаги беш омил билан изоҳлаш мумкин:
Библиографик асарларнинг аксариятида Замахшарийнинг ҳанафий мазҳаби вакили сифатида эътироф этилган.
Аллома илмий меросига бағишланган замонавий тадқиқотларда ҳам фаолиятидаги мазкур жиҳат ўзининг исботини топган.
Замахшарий таълиф этган “Кашшоф” тафсирида ва “Руусул-масаил” асарида Абу Ҳанифа ва унинг шогирдлари қарашларига устувор мақом берилган. Алломага устозлик қилган фақиҳлар ва унинг шогирдлари асосан ҳанафийликка мансуб бўлган. Маҳмуд Замаҳшарийнинг ўзи ҳанафий мазҳабида эканидан фахрланган.
Биринчи омил. Қомусларда Маҳмуд Замахшарий ҳанафий мазҳаби фақиҳлари қаторида зикр этилган. Бунга Ал-Қурашийнинг (1297-1373) “Ал-Жаваҳир ал-музия фи табақот ал-ҳанафия”, Ибн Қутлуғбеканинг (1399-1474) “Тожут-тарожим фи табақот ал-ҳанафия” ва Ёфиъийнинг “Миръот ал-жанон” каби асарларини мисол сифатида келтириш мумкин[2].
Ҳанафийликнинг машҳур намояндаларидан бири Абдулҳай Лакнавий (1848-1886) “ал-Фаваид ал-баҳия фи тарожум ал-ҳанафия” асарида Замахшарийни ҳанафий мазҳабининг улуғ фақиҳларидан ҳисоблаган. “Шазарот аз-заҳаб фи ахбар ман заҳаб” номли тарихий манбада эса аллома мазкур мазҳабнинг пешволаридан деб зикр этилган.
Иккинчи омил. Маҳмуд Замахшарий асарларини тадқиқ этишда самарали фаолият олиб бориб, аллома қаламига мансуб “Ад-дур ад-даир”, “Рисала фий калима аш-шаҳада”, “Ал-қистос ал-мустақим фий илм ал-аруз”, “Ал-қасида ал- баъузийя”, “Ал-муфрад вал-муаллаф фин-наҳв”, “Ал-муфрад вал-мураккаб фил-арабия” каби асарларини нашр этган ироқлик олима доктор Баҳийжа Боқир ал-Ҳасаний Замахшарийнинг “Ал-муҳожот бил-масаил ан-наҳвия” асарига ёзган сўзбошисида алломанинг фиқҳда ҳанафий мазҳабига мансуб бўлганини қайд этган.
Замахшарийнинг “Руусул-масаил ал-хилафия байнал-ҳанафийя ваш-шафиийя” асарининг нашри муқаддимасида доктор Абдуллоҳ Назир Аҳмад ҳам алломанинг ҳанафий мазҳабининг фақиҳи эканини таъкидлаган.
Учинчи омил. Маҳмуд Замахшарий ўзининг машҳур тафсири “Кашшоф”да юздан ортиқ ўринда Имом Аъзам Абу Ҳанифа Нўъмон ибн Собит ва унинг Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Абу Юсуф Яъқуб ибн Иброҳим ал-Ансорий ҳамда Зуфар ибн Ҳузайл каби шогирдларининг оятлардан олинадиган фиқҳий ҳукмлар борасидаги қарашларини нақл қилган. Шунингдек, “Руусул-масаил” асарида Замахшарийнинг ҳанафий мазҳабига оид масалаларни ёритишда “Бизнинг қарашимиз ёки бизнинг далилимиз” қабилидаги ибораларни ишлатгани унинг мазкур мазҳаб вакили ва намояндаси эканини исботлайди.
Тўртинчи омил. Замахшарий ҳанафий мазҳабининг машҳур намояндаларидан бири Абул-Ҳусайн Аҳмад ибн Али Домғонийдан (1090-1145) таълим олган. Алломанинг тилшунослик ва грамматика борасида энг яқин талабаларидан бири Муҳаммад ибн Абил-Қосим Бойжук ал-Баққолий, ҳадис илми бўйича ундан сабоқ олган Абу Тоҳир Сомон ибн Абдул-малик ибн ал-Ҳусайн ас-Сомоний ал-Ҳанафий ал-Хоразмий, Имом Аъзам биографиясига бағишланган муҳим асарни таълиф этган фақиҳ, адиб, шоир Абул-Муайяд Хоразмий каби шогирдлари ҳанафий мазҳабида бўлишган.
Бешинчи омил. Маҳмуд Замахшарий ҳанафий мазҳаби вакили бўлганидан фахрланган ва бу турли давр тарихчилари томонидан ёзилган асарлар қаторида эътироф этилган. Алломанинг бир қанча асарларини тадқиқ этиб, нашр этган доктор Баҳийжа Боқир ал-Ҳасаний машҳур муаррих Ибн Халликоннинг “Вафаётул-аъён”идан, доктор Абдуллоҳ Назир Аҳмад эса Мисрлик олим Аҳмад Муҳаммад Ал-Ҳуфийнинг “Аз-Замахшарий” асаридан Замахшарий қаламига мансуб қуйидаги назмни нақл қилишган:
“Дину эътиқодимни, маслаку мазҳабимни
Ҳанафийларга боғладим, уларни ихтиёр этдим.
Диёнатлари ҳақиқий, мазҳаблари ҳанафий
Машаққатни талаб этмас, йўлларидан равон кетдим[3].
Мазкур мисралар Маҳмуд Замахшарийнинг ҳанафий мазҳабида бўлганини англатади. Шеърдаги яъни “эътиқодимни” дея, ақида борасида ҳам ҳанафий мазҳабида эканини аллома томонидан эътироф этилиши эътиборга лойиқдир.
Шу ўринда бир нарсани алоҳида таъкидлаш жоизки, Замахшарий мероси бўйича изланиш олиб борганлар, хусусан, араб дунёсидаги баъзи тарихчилар асарларида алломанинг мўътазила оқимига мансублиги тўғрисидаги фикрларга урғу бериш кўзга ташланади. Айрим ҳолларда, унинг араб тили ва адабиёти тараққиётига қўшган беназир ҳиссаси унутилиб, ақидаси борасидаги турли қарашларни бўрттириш сезилади. Бу ҳолат илмий изланиш борасидаги энг муҳим талаблардан бири бўлмиш холисликдан четланишни англатади. Аслида, агар Маҳмуд Замахшарий ҳаёти борасидаги тадқиқотларнинг кўлами кенгайтирилса ва таҳлиллар чуқурлаштирилса, мазкур даъволарнинг ноўрин экани маълум бўлади. Масалан, аллома таълиф этган 70 дан ортиқ асарнинг асосий қисми тилшунослик ва адабиётга қаратилган. Унинг тафсир, ҳадис ва фиқҳ соҳаларидаги асарлари меросининг оз қисмини ташкил қилади. Замахшарийнинг ақида соҳасига тегишли деб тахмин қилинаётган биргина “Ал-минҳож фи усул” рисоласи ҳам шу пайтгача мусулмон оламида ўрганилмаган. Бинобарин, Маҳмуд Замахшарийнинг ақидаси борасидаги қарашларга урғу бериш мақсадга мувофиқ эмас ва аллома илмий меросига нисбатан нохолис муносабатни келтириб чиқариши табиий.
Гарчи тарихий манбаларнинг аксариятида Замахшарий фиқҳда ҳанафий, ақидада мўътазилий йўналишига мансуб, дея қайд этилса-да, аммо сўнгги илмий изланишлар натижалари у умрининг охирида мўътазиладан суннийлик ақидасига қайтганини кўрсатмоқда. Мазкур қарашни илгари сурган тадқиқотчилар исбот учун қуйидаги далилларни келтирганлар:
Ибн Халликон нақл қилишича, Маҳмуд Замахшарий вафотидан илгари ўз қабри устига ҳаётининг биринчи давридаги гуноҳларидан қилган тавбасини ифода этган шеъри ёзилишини васият қилган. Муаррихлар биринчи даврдан мурод, мўътазила ақидасига эътиқод қилинган давр эканини қайд этишган.
“Муъжам ал-муаллифийн”, “Ҳадият ал-арифийн” ҳамда Зириклийнинг “Ал-аълам” китобларида келтирилишича, ўз даврида муаррих, фақиҳ, адиб, шоир ва тилшунослик сифатида танилган Марокашлик Ҳофиз Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Муҳаммад ас-Соғийр ал-Яфроний (баъзи манбаларда ал-Ифроний) (1669-1728) “Талъат ал-муштарий фи субут ат-тавба аз-Замахшарий” (“Муштарий ёғдуси каби собит бўлган Замахшарий тавбаси”) номли рисола ёзган[4].
Ибн Тулуннинг “Ал-арф ал-анбарий фи таржама аз- Замахшарий” (“Замахшарий таржимаи ҳолидаги мушк-анбар ифори”) номли асарида ҳам Замахшарийнинг суннийлик ақидасига қайтгани ҳақида сўз юритилган.
Юқоридаги маълумотлар заминида Маҳмуд Замахшарий нафақат фиқҳ борасида, балки ақидада ҳам ҳанафий мазҳабига мансуб бўлган, деган хулоса ётади. Мазҳабсизлик ғояси мусулмон олами учун энг катта таҳдидлардан бирига айланган ҳозирги даврда “Хоразм фахри”, “Дунё устози” деган шарафли номга сазовор бўлган Замахшарий каби аллома ҳам суннийлик мазҳабларидан бирига мансуб бўлганини тадқиқ этиш жаҳолат ва билимсизлик туфайли юзага келаётган турли зиддиятларга барҳам беришда, кишилар ўртасидаги бирдамлик ва жамиятдаги барқарорликни муҳофаза этишда долзарбдир.
Умуман, Маҳмуд Замахшарий илмий меросини, унинг фиқҳ ва мазҳаблар борасидаги қарашларини ўрганиш Марказий Осиёда ҳанафий мазҳаби, қиёсий фиқҳшунослик, қиёсий диншунослик каби соҳалар тараққиётини тадқиқ этиш ҳамда бугунги кунда диншунослик борасида долзарб бўлган масалаларни ҳал этишда муҳим аҳамият касб этади.
[1]З.Исломов, С.Саиджалолов. Маҳмуд Замахшарий ва фиқҳ илми. – Т.: “Мовароуннаҳр”, 2011. – Б 8
[2]Ал-Қураший Абу Муҳаммад Абдул-Қодир ибн Абил-Вафа Муҳаммад ибн Муҳаммад Мисрий. ал-Жаваҳир ал-Музийа фий табақатил-ханафийа: 2-жилд. – Ҳайдарабад. 1910 , – Б. 493. ; Ибн Қутлуғбека, Тожут-таражим фий табақотил-ҳанафия, – Қоҳира. 2001, – Б. 493; Лакнавий Муҳаммад Абдул- Ҳайй ал-Ҳиндий. ал-Фавоидил-баҳийа фий таражим ал-ханафийа: 2-жилд. – Қоҳира. 1902. – Б. 210.
[3] Аҳмад Муҳаммад ал-Хуфий. Аз-Замахшарий. – Қоҳира: Ал-ҳайъа ал-мисрияал-аммалил-китоб.1980.–Б. 91.
[4] Хайруддин аз-Зириклий. “Ал-Аълам”. “Дор ал-илм лил-малайин”, 2002. 7-ж. – Б. 67.