Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova

ishlab chiqariladi.  Bu  guruhga  quyidagi  Niderlandiya,  Polsha,  JAR,  Ruminiya, 
Xitoy,  Meksika,  Avstraliya  kiradi.  Bu  davlatlarning  hammasi  kmir,  neft  yoki 
blmasa  gaz  resurslariga  boy.
Uchinchi guruh  davlatlariga yoqilg’i  umuman  kam  blgan davlatlar kiradi. 
Bu davlatlarda GESIaming salmog’i yuqori.  Bular quyidagilar: Norvegiya, Italiya, 
Kanada,  Shvetsiya.  Shu  guruhga  kiruvchi  Shri-Lanka,  Paragvay,  Efiopiya,

Avstraliya, Kolumbiyada 90 foiz elektrenergiyasi gidroenergiya resurslari asosida 
ishlab  chiqaradi.
1985-1995  yillarda  GESIarning  quvvati  Osiyo,  Afrika  va  Lotin  Amerikasi 
mamlakatlarida  225  mln.  kvtga  o'sdi.  Bu  Shimoliy  Amerika  va  Yevropa 
mamlakatlari  quwatiga  nisbatan  yuqori.  Shuni  yarmidan  ko’prog’i  Hindiston, 
Braziliya, Xitoyga to’g’ri keladi.
Trtinchi  guruhga  kiruvchi  davlatlarda  elektrenergiyasining  asosiy  qismi 
atom  elektro  stansiyalarida  ishlab  chiqariladi,  bularga  misol  qilib  Fransiya, 
Belgiya,  Koreya  Respublikalarini  aytish  mumkin.
Metallurgiya sanoati.  Qora  metallurgiya og’ir sanoatning  muhim tarmog’i 
bo’lib,  xalq  xo'jaligiga  muhim  qurilma  material  -   plat  beradi,  mashinasozlik 
uchun moddiy baza yaratadi. Qurilish va xjalikning boshqa tarmoqlarini texnika 
bilan  qurollantirishda  katta  ahamiyati  bor.
Ammo bir qancha tarmoqlarda po’lat rniga kproq plastmassalar, temir- 
beton  ishlatilmoqda.  Shu  sababli  bu  tarmoq  past  sur’atlar  bilan  smoqda. 
Temir rudasining yer yuzasidagi umumiy zaxirasi 400 mlrd. t bo’lib, uning 50foizi 
MDH  mamlakatlarida joylashgan.
Ikkinchi rinda Osiyo mamlakatlaridan: Hindiston va Xitoy turadi. Uchinchi 
rinda  Lotin  Amerikasi  (Braziliya,  Venesuela)  turadi.  Trtinchi  o’rinda  Afrika 
davlatlari (JAR, Jazoir, Liberiya, Liviya,  Mavritaniya).  Beshinchi o’rinda Shimoliy 
Amerika  (AQSh,  Kanada).  Oltinchi  rinda Avstraliya.  Yettinchi  o’rinda Yevropa 
(Fransiya, Shvetsiya) turadi.
1993-yilda kapitalistik mamlakatlarda 361  mln.t.  chyan,  480  mln.t.  plat 
quyilgan.  Plat va  chyanning  90 foizi yuqori darajada  rivojlangan  malakatlar 
hissasiga  tg’ri  keladi.
Qora  metallar  ishlab  chiqarishda  birinchi  o’rinda  Rossiya,  ikkinchi  o’rinda 
AQSh, (1993 yilda 66 mln. t cho’yan, 108 mln. t plat), uchinchi rinda Yaponiya 
(tegishlicha 80 mln. t va, 110 mln. t), to’rtinchi o’rinda Germaniya (32 mln. t va 43 
mln. t), beshinchi o’rinda Buyuk Britaniya (12 mln. t va,  18 mln. t) turadi.
Rivojlanayotgan  mamlakatlar rtasida  Hindiston  muhim  o’rinni  egallaydi. 
Unda  1993-yilda  13 mln. t cho’yan,  14 mln. t po’lat quyilgan.
Rangli metallurgiya -  og’ir industriyaning muhim tarmog’i. Elektrotexnika, 
elektronika,  aviatsiya,  raketasozlikni  rangli  metallurgiyasiz  tasawur  qilib 
bo’lmaydi.
Sobiq sotsialistik mamlakatlar rangdor metallurgiya uchun katta xom ashyo 
zaxiralariga  ega.  Bu  tarmoq  sobiq  Ittofoq  mamlakatlari,  Polsha,  Vengriya, 
Yugoslaviya,  Xitoyda  juda  ham  yaxshi  rivojlangan.  Kpgina  rivojlangan 
mamlakatlarda  AQSh,  Kanada,  Fransiya,  Yaponiya,  Avstraliyada  rangli 
metallarning katta zaxiralari bor.
Mashinasozlik sanoati.  Mashinasozlik  har qanday mamlakatning texnika 
taraqqiyoti  va  mustaqilligining  asosidir.
Mashinasozlik  xalq  xo’jaligining  barcha  tarmoqlari  uchun  mashina  va 
uskunalar,  madaniy va  maishiy  buyumlar,  harbiy  mashinalar ishlab  chiqaradi.
AQSh juda yuqori  darajada  rivojlangan mashinasozligi  bilan ajralib turadi.

AQShda mashina va uskunalarni barcha turlari ishlab chiqariladi. AQSh, Buyuk 
Britaniya, Germaniya, Yaponiya kapitalistik dunyo mashinasozlik mahsulotoining 
80 foizini beradi.
1993-yilga kelib jahonda  3 ta yirik  avtomobil  sanoati  regioni tashkil topdi: 
G’arbiy Yevropa  (33 foiz),  Shimoliy Amerika(30 foiz)  va Yaponiya  (30  foiz).  Bu 
uchta  regiondagi  avtomobil  sanoatining  farqi  shundaki,  AQShning  ishlab 
chiqargan avtomobillari ichki bozorda blsa, arbiy Yevropa, ayniqsa Yaponiya 
tashqi  bozorga  ishlaydi.
Kemasozlik  sanoatining  gurkirab  o’sishi  60-yillardan  70-yillargacha 
to’g’ri  keladi.  Bundan  tashqari,  kemasozlik  geografiyasida  ham  tub 
0
’zgarishlar yuz  berdi.
Kemasozlikda  keyingi  yillarda juda  katta  zgarish,  siljishlar  yuz  berdi. 
Agarda  60-yillarda  Koreya  Respublikasida  kema  ishlab  chiqarish  blmagan 
blsa,  80-yillarga  kelib  u  dunyoda  kema  ishlab  chiqarishda  ikkinchi  ringa 
chiqib  oldi.  Yaponiya  va  Koreya  dunyoda  yirik  kema  ishlab  chiqarish  bilan  bir 
qatorda, ularni eksport qiladi. Yaponiya dunyo kema eksportini 40 foizni, Koreya 
esa 33 foizni tashkil etadi.
Sobiq  sotsialistik  mamlakatlarda  mashinasozlikning  barcha  tarmoqlari 
rivojlangan  edi.  Sobiq  Ittifoq  mashinasozligi AQShdan  keyin  ikkinchi  rinda, 
ba’zi mashinasozlik tarmoqlari byicha birinchi rinda (metall qirquvchi stanok, 
traktor, kombayn, teplovoz, elektrovoz) bo’lgan.
Kimyo  sanoati.  Xalq  xo’jaligining  muhim  tarmoqlaridan  yana  biri  kimyo 
sanoatidir.  U  texnika taraqqiyotida juda  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  U  quyidagi 
tarmoqlarga  bo’linadi:
1)  asosiy kimyo  (kislota  ishqori);
2) organik sintez kimyo  (sintetik materiallar);
3)  sintetik  materiallar sanoati  (kauchuk).
Kimyo  sanoati  xalq  xjaligining  boshqa  tarmoqlarini jadalroq  rivojlanishi 
va  joylanishiga  ta’sir  koYsatmoqda.
Sobiq ittifoq  mamlakatlari kimyo sanoati uchun xilma-xil xom ashyoga ega 
edi. Kimyo sanoati mahsuloti umumiy hajmi byicha sobiq Ittifoq dunyoda ikkinchi 
oYinda turar edi.
Dunyo mamlakatlari orasida AQSh alohida ajralib turadi.  Yaponiya,  Osiyo, 
Buyuk Britaniyada kimyo sanoati juda yaxshi rivojlangan. Shu bilan birga Afrika, 
Lotin  Amerikasi  mamlakatlarida  bu  sanoat  endigina  rivojlanib  kelmoqda.

II  B O ’LIM 
INSONIYAT SIVILIZATSIYASINING  R IV O JLA N IS H IV A  
IJTIM OIY-M AKROIQTISODIY  D U N Y O N IN G   S H A K L L A N IS H I
IBOB
MINTAQAVIY SIVILIZATSIYALAR  GENEZISI VA SHAKLLANISHI 
Yer yuzida  odamlarning paydo  bo’lishi
Hozirgi  davr  olimlarining  kpchiligi  inson  kelib  chiqishi  haqidagi 
monosentristik  farazni  (antropogenezni)  qllab-quvvatlaydi.  Ushbu  farazni  ilk 
bor Ch.Darvin  o’zining  “Insonning  kelib  chiqishi  va jinsiy tanlov”  kitobida  ilgari 
surgan  (1871)  hamda  shu  asarida  gumanoidlar vujudga  kelgan  va  tarqalgan 
manzil  sifatida  Shimoliy-Janubiy  Afrikani  qayd  etgan.  0 ’shandan  buyon 
arxeologiya  va  antropologiya  fanlari  Afrika  odamsimon  maymunlari 
evolutsiyasining  uzviy  (xronologik)  zanjirini  tasdiqlovchi  ko’plab  dalillarni  izlab 
topishdi.  Bu  zanjiming  so’nggi  bg’ini  -  Yer  yuzida  topilgan  eng  qadimiy  va 
maymunlarga  eng  yaqin  blgan  gumanoid  1994-yilda  Efiopiyaning  shimolida 
Aramiz daryosi havzasida topilgan. Australopitecus ramidus deb atalgan ushbu 
mavjudotlar qoldig’ining  yoshi 4,5  million  yilga  teng.
Fan  tomonidan  “odam"  deb  tan  olingan  -   miya  hajmi  ancha  yirik  blib, 
ql-oyoqqa  ega  blgan  ilk  mavjudotlarning  qoldiqlari  ham  dunyoning  shu 
mintaqasida 1960-yildaTanzaniyadagi Oldovay darasida va 1972-yili Keniyadagi 
Rudolf kli yaqinida  topilgan.  Odam  paydo blishining  anatomik-antropologik 
belgilaridan  tashqari  yanada  aniqroq,  salmoqliroq  va  nuqsonsiz  belgilar  ham 
bor edi:  qoldiqlar yonida  ibtidoiy tosh qurollar bor edi.  Shu  sababli  yoshi  2,5-2 
million yilga teng deb taxmin qilinayotgan bu eng qadimiy odamlar Homo habilis 
(omilkor  odam)  degan  nom  olgan.  Populyatsiyalar  yiriklashib  borgani  sayin 
habilislar oziq-ovqat izlabAfro-Evroosiyo qifalar bloki hududida tarqala boshladi. 
Eng qadimiy odamlar-arxeontroplar (pitekantroplar,sinantroplar,atlantroplar)ning 
Sharqiy Afrika hududida tashqarida Yevropada topilgan qnalg’alari eramizdan 
avvalgi  600-250  ming  yillika  mansub  (qadimgi  paleolit).  Dastawal  ular  faqat 
tropik va subtropik hududlarda yashagan, keyinchalik Yerdagi iqlim keskin sovub 
ketishi  va  ikkinchi  tomondan  aanaviy  tirik  resurslar  bilan  ta’minlanmaslik 
kuchayib  borishi  oqibatida  odamlar  hamjamiyati  murakkab  turmush  shart- 
sharoitiga  moslashishiga  majbur  blgan.
0’rta va kechki paleolit davrida (40-12 ming yil awal) Yer iqlimining keskin 
o’zgarib  turishi  (Vyumr  muzlashi  va  muzliklararo  davrlar)  va  butun  geografik 
muhit, 
0
’simlik  va  hayvonot  resurslarining  mutanosib  zgarishi  odam 
evolyutsiyasini  tezlashtirdi.  Nafaqat eng  kuchli,  chaqqon  va  chidamli  odamlar, 
balki  eng  awalo aqlli va  uddaburon odamlar tirik qolib,  avlodini  davom  ettirish

imkoniga  ega  edi.  Yer  yuzida  sapientatsiya jarayoni  -   insonning  zamonaviy 
biologik turi -  Homo sapiens (oqil odam) vujudga  kelishi boshlandi.  Bu jarayon 
dastlab  0 ’rta  Yer  dengizi  sharqiy  yarmidagi  o’choqlarda  va  Janubiy-g’arbiy 
Osiyoda  paydo  bldi,  sngra  butun  Qadimgi  dunyo  bylab  tarqala  boshladi. 
Bu davrga oid qazilma yodgorliklar (neontroplar) odamlar hayotidagi yirik ijobiy 
siljishlardan  dalolat  beradi.  Populyatsiyalarning  tdasimon  bosqichi  o’rniga 
tartibli  urug’chilik  shakli  keladi,  unga odatda  ona  boshchilik qiladi  (matriarxat -  
ona  urug’i  davri).  Odam  g’ordan  chiqadi, jamoa  bo’lib,  qo’l  ostidagi narsalarda 
uy-joyni  jadal  qurish  texnoiogiyasini  egallaydi,  harakatlanish  erkinligiga  ega 
bladi,  ov izlab va yaxshi turmush  sharoitini topish  maqsadida  kchib yuradi. 
Ovga baliqchilik, mollyuskalarovlash qo’shiladi, tosh nayzali o’q-yoy paydo bo’ladi, 
suyak  chig’anoq  va  qattiq  yog’ochdan  yasalgan  baliqchilik  asboblari  paydo 
bladi.  Tosh  qurollarga  ishlov  beriladi,  ular  yiladi,  teridan  tikilgan  dastlabki 
kiyimlar, taqinchoqlar,  madaniy va maishiy saat paydo  bladi.
Odamlarning  hozirgi  biologik  turning  paydo  blishi  va  rivojlanishi  ular 
tarqalib borishi barobarida turli tabiiy shart-sharoitlarda kechadi.  Kp  mingyillik 
tabiiy tanlov jarayoni turli tabiiy hududlarda odamlar joylashuvi bir-biridan mutlaq 
ajralgan  holda  kechishi  odamlarning  barqaror,  yashash  muhitiga  biologik 
moslashgan  genotipi  qaror topishiga  olib  keldi.  Shu  tariqa Yer yuzida  irqlar - 
unga kiruvchi odamlarning irsiy morfoligik va fiziologik xususiyatlar birligiga ega 
bo’lgan  va  kelib  chiqishiga  ko’ra  bir-biriga  yaqin  bo’lgan  tarixiy  areal  yaxlitligi 
shakllana  boshlandi.
Irqlar -  tur  ichidagi  mutatsiyalar  oqibati  blib,  odamlarning jismoniy  yoki 
aqliy  layoqatlariga,  xaiqlarning  madaniy  saviyasiga  hech  qanday  ta’sir 
ko’rsatmaydi,  demak,  irqchilikka  hech  qanday  dastak  bermaydi.  Turli  irqlarga 
mansub ota-onalar tolaqonli duragay (metis) nasl  beradi, turli irqlarga  mansub 
bolalarga  beriladigan  bir xil tarbiya va ta’lim  bir xil  natija  beradi.  ”SoГ  irqlar va 
ularning  “etalon”  populyatsiyasi  mavjud  emas.  Irqlar  belgilari  odamlar tashqi 
krinishiga  xos  xususiyatlari  birlashuvining  turli  variantlaridan  tashkil  topadi, 
ulaming  izohi  esa  ko'pincha  bahs-munozaralarga  sabab  bo’ladi.  Ayni  paytda 
irqlarni,  ularning  ichki tarmoqlanishi va o’zaro ta’sirini  o’rganish Yerda odamlar 
joylashuvi  tarixini,  etnogenez va  etnografiyani  o’rganish  uchun  muhim  manba 
bo’lishi  mumkin.
Hozirgi  davr  antropologiyasida  to’rtta  birlamchi,  “tayanchYyink  irqlar” 
farqlanadi.  Ularning  ikkitasi  tropik  iqlim  sharoitida  vujudga  kelgan.  Negroidlar, 
hozirgi paytda Sahroi Kabirdan janub tomon Afrikada istiqomatqilishadi. Ulaming 
terisi  quyosh  nurlaridan  himoyalovchi  qora  pigmentatsiyaga  ega,  boshidagi 
sochi  zich,  qalin  va  jingalak  va  yuzida  deyarli  tuk  bo’lmaydi.  Bu  irqqa  xos 
xususiyatlarga  biroz  oldinga  turtib  chiqqan  jag’i  (prognatizm),  qalin  lablar va 
kndalangsimon  kengaygan teshikli pachoq burun xos blib,  bu ularga pkani 
shamollatishda  ql  keladi.
Avstraloidlar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda shakllangan bo’lib, ulaming 
terisi  ham  qoramtirsimon  pigmentatsiyaga  ega,  ammo  negroidlardan  farqli 
ravishda nafaqat boshi va yuzi, balki hatto bo’yinida ham yumshoq to'lqinsimon

tuk  bilan  qoplangan.
Qolgan  ikkita  “yirik  irqlar”  yumshoq  iqlim  sharoitida  shakllangan  blib, 
Yevroosiyo  mintaqasi  ichiga  kirib  borgani  sayin o’ziga  xos  irqiy xususiyatlarga 
ega bla bordi. Yevropeoidlar (kavkazoidlar yoki ttoq tanli” irq -  g’arbiy tasnifga 
ko’ra) tabiiy hududlarga  mos ravishda  rang-barang turlarga ega.  Bularga  0'rta 
Yer dengizi, Janubi-arbiy Osiyo va Janubiy Osiyoda istiqomat qiluvchi bug’doy 
rang qyko’z va qora soch odamlardan tortib Yevropa shimolidagi kk va kulrang 
kzli  va  mallasoch  yirik  odamlar  ham  kiradi  (“shimoliy”  irq).  Mo’g’ulsimonlar 
0’rta  Osiyo va  kontinental  Xitoyning garmsel  va qum  bo’ronlari  esib turadigan 
dashtlari  va  yarimchl  hududlarida  shakllangan.  Shu  sababli  ularda  kz 
burchagida yosh dngchasi bo’rlib (epikantus), yuqori qovoq yaxshi rivojlangan. 
Ularga  shuningdek,  teri  rangining  sariqligi,  yuzi  yassiligi,  keng  yonoqlar  va 
kichkina  burun,  boshidagi  sochlari  to’g’
11
,  qora,  yuzida  tuklar  kam  rivojlangan 
yoki  mutlaq  blmaydi.
Ayni paytda ta’kidlash kerakki, ushbu bosh belgilar faqat ushbu irqlargagina 
tegishli emas.  Bir-biridan  olis hududlardagi xshash tabiiy shart-sharoitlar turii 
irq vakillarida xshash xususiyatlar vujudga kelishiga sabab blgan. Negroidlar 
irqiga  mansub  odamlar  -  Janubi-arbiy Afrikadagi  guttenot va  bushmenlarda 
epikantus va qora terida sarg’ish tus rivojlangan. Antropologlar tomonidan ayni 
avstraloidlarga kiritilgan dunyodagi eng serjun  kishilar doimiy va  kuchli  shamol 
esadigan  Xokkaydo  orolida  (Yaponiya)  qnim  topgan,  ularda  epikantus 
rivojlangan  blib,  terisi  birmuncha  oqardi.  Zax  tropik  iqlimda  ham  turli  irq 
vakillariga  xshash  xususiyatlar  rivojlandi:  Markaziy  Afrikadagi  pigmeylar  va 
Malakka  va  Filippin  orolidagi  negritoslaming  nihoyatda  past  byli  ekanligi  va 
morfologiyasining  xshashligi  kuzatiladi.
Neontroplar moddiy madaniyatning  rivojlanishi va takomillashuvi, turmush 
tarzini ta'minlanganligining  kuchayishi aholi o’sishiga  ta’sir krsatdi, xalqlar va 
irqlar  shakllanadigan  asosiy  choqlarda  demografik  "tazyiqi”  oshishiga, 
arxeologiyada ilk qayd etilgan va kechki paleolit davrida ommaviy migratsiyaning 
asosiy  omillaridan  biri  blgan  udemografik  portlashga"  sabab  bldi. 
Migratsiyaning  vujudga  kelishiga  yana  bir sabab  yirik  mol  podalarini  boquvchi 
ko'chmanchilar turmushi  bilan  bog'liq.  Ular mollari  uchun  yangi  o tloqlar izlab, 
ilgarilab boravergan. Shu tarzda hozirgi davr odamlari tarixining ibtidosida, ya’ni 
3,5-8  ming  yilliklar awal  xalqlarning  eng  yirik  ko’chishi  vujudga  keldi  va  shu 
bilan Yer yuzida odamlarning o’rnashishi davri o’z yakuniga yetdi.
Kechki paleolrtdavridaAvstraliya, Yaponiya vaAmerikaga odamlaming kelib 
o’rnashishiga  Jahon  okeani  sathining  hozirgi  davrga  nisbatdan  taxminan  130 
metr past blgani, qifalar va orollar o’rtasida keng “yolaklar” borligi qo’l kelgan. 
Tabiiyki,  ko’chish davrida turli irqqa mansub odamlar bir-birlari bilan muloqotga 
kirishgan, yashash hududi va tabiiy boyliklar uchun zaro raqobatlashgan, yangi 
shart-sharoitlarga moslashgan. Aralash, tish davri irqlari paydo blgan, hozirgi 
paytda  ular  0’rta  Osiyo  (yevropeoid-mongoloidlar),  Janubiy-Sharqiy  Osiyo  va 
Uzoq  Sharqda  (mongoloid-avstraloidlar)  istiqomat  qiladi.
Hamon  Amerikada  odamlar  o’rnashishiga  oid jarayon  bilan  bogliq  sirlar

bor.  Madaniy  qatlamlarni  o’rganish  orqali  arxeologiya  fani  osiyolik 
ko’chmanchilarning Bering bo’g’ozidan Olovli Yergacha blgan ylini aniqlashga 
muvaffaq  bo’lishgan.  Yangi  dunyoning  tub  aholisi  kelib  chiqishini  odatda 
mo^ilsimon  irqning  bir  ynalishi  bilan  bog’liq,  deb  hisoblashadi. Ayni  paytda 
amerikalik hindular mo’g’ilsimonlar bilan bitta umumiy xususiyatga ega erkaklar 
yuzining  mutlaqo  tuklar  yqligi  kuzatiladi.  Epikantus  va  sarg’ishsimon 
pigmentatsiya  kam  xalqlarda  kuzatiladi,  ko’pchilikning  tashqi  krinishi 
mo’g’ilsimonlardan  jiddiy farq  qiladi.  Mezoamerikada  madaniy  rivojlanishning 
eng yuqori darajasiga erishgan maya qabilasi vakillari qizg’ishsimon tanli,  boshi 
uzun,  yirik  “burgutsimon”  burunga  ega  bo’lgan.  Shimoliy  va  Janubiy Amerika 
tekisliklaridagi  boshqa  kplab  etnoslar  ham  “qizil  tanlilarga"  kiradi.  Yana  bir 
jumboq  shu  bilan  bog’liqki,  Braziliyaning  shimoli-janubida  topilgan  insoning 
eng  qadimiy  qnalg’asi Alyaskadagi  ilk  qnalg’aga  qaraganda  qadimiyroqdir. 
XVI  asrda  portugaliyalik  istilochilar tomonidan  bu  yerda  aniqlangan  bororo  va 
botokud  qabilalari  negroid  irqqa  mansub  blgan.  Bulaming  barchasi  shundan 
dalolat  beradiki,  Yangi  dunyoga  odamlar  Bering  bg’ozidan  boshqa joylardan 
ham  o’tib,  o’rnashgan.
Ilk  madaniyatlar
Yer yuzida  odamlar mashishiga  bogliq  davrga  oid  madaniy  qatlamlarni 
rganish  shundan  dalolat  beradiki,  odamlar  turli  hududlarda  deyarli  bir  xil 
taraqqiyot ylini bosib o’tishgan. Bu yo’llar tegishli bosqichlardagi ayrim tavsilotlar 
va  natijalarning  bir  me’yorda  ekanligi  bilan  farqlanib  turgan.  Parranda  va 
hayvonlarning  kpligi  qurol-yaroq  rivojlanishini  sekinlashtirgan;  oziq-ovqatning 
nisbatan  cheklanganligi  uni  izlab  harakatlanishga,  qurol-yaroqni 
takomillashtirishga,  yangi  sharoitga  moslashishga  sabab  blgan.  Tabiatning 
o’zi  yangicha fikrlash  ynalishini  ko’rsatib  bergan.
Odamlar  turmushidagi  birinchi  yirik  inqilob  agrar  inqilob  bo’lgan, 
hayvonlarni ovlash va mevalarni yig’ishdan odamlar ularni yetishtirishga, moddiy 
ne’matlarni  ishlab  chiqarishga  tdi.  Tarixdan  ma’lum  bo’lishicha,  dastavval 
qo’lga  o’rgatilgan  hayvon  it  bo’lgan  ekan.  Itlar  0’rta  Osiyo,  Sharqiy  Osiyo  va 
Shimoli-Janubiy Osiyoda ko’chmanchi  odamlarga hamroh bo’lgan va ular bilan 
birga Amerikaga  borib  qolgan.  Odamlar  ilk  bor  yetishtirgan  ekinlar  (bug’doy, 
агра,  yasmiq,  xurmosimon  palma)  Nil  daryosi  havzasida  18,5  ming  yil  awal 
paydo bo’lgan. Bu yerda kpayib borayotgan aholini ov qilib va meva terib boqib 
bolmay  qoldi.  Yer  tarixidagi  eng  snggi  sayyoraviy  halokatdan  so’ng 
o’simlikshunoslik va hayvonotshunoslikning boshqa o’choqlari tez sur*atlar bilan 
paydo  bo’la  boshladi.  Halokat tufayli  iqlim  keskin  o’zgarib,  yirik  hayvonlar-  ov 
obyektlari -  mamontlar, junli  karkidonlar,  yirik shoxli  bug’ular,  g’or ayiqlari  yo’q 
blib  ketdi.
Halokatning  aniq  sanasi  isbotlangan  deb  aytish  mumkin:  rossiyalik 
astronomlarning  eng  snggi  hisob-kitoblariga  kra,  eramizdan  awalgi  1543 
yilda Galley kometasi Yer orbitasi yaqindan o’tgan va shu payt diametri bir necha

kilometrga teng  bo lib Shimoliy Atlantikaga kelib urilgan.  Bu sanani tasdiqlovchi 
“dalillar” ham bor: tektiklar (meteoritning erigan “tomchilari”) kamari yoshi -  Yer 
atmosferasidagi Avstraliyadan Yevropagacha  bolidning aniq  kuzatilgan yli, va 
bu sanaga tla mos keladigan  ikkita qadimgi  mustaqil taqvimlar-ossuriycha va 
Misr  taqvimlari  yuritila  boshlanishi.  Gigant  portlashning  oqibatlari  orasida 
“issiqxona  effekti”  muzliklaming  tez  erishi  va  afsonalar  orqali  bizgacha  yetib 
kelgan  Dunyoni  suv  bosishi  okean  sathining  130  m.  ga  ktarilishi  ham  bor. 
Farazga ko^ra, bu portlash oqibatida Atlantida yo’q blgan, urilish krateri chetida 
hozirgiAzor orollari vulqonlari kovagining paydo bo’lishi, hatto Yer o’qining siljishi 
qayd etiladi. Galley kometasi va Yer orbitasining eng xavfli yaqinlashuvi davriyligi 
kometaning  Quyosh  atrofida  117  marotaba  aylanib  chiqishga  teng  (13,5  ming 
yilga  yaqin).  1908  yildagi  uning  so’nggi  yaqinlashuvi  nisbatan  kichik  Tungus 
meteoritining  Yerga  kelib  tushishiga  olib  kelgan.
Zamonaviy  fanda  asosan  eramizdan  avvalgi  X-VI  ming  yilliklarda 
shakllangan  o’simlik  va  hayvonlar madaniylashtirilishining  9  ta  asosiy  chog’i 
farqlanadi.  Ushbu  o’choqlar bir-biridan  mustaqil  ravishda  qaror topgan,  ba’zan 
bir-biridan  mutlaq  uzoqda  (Amerika,  Xitoy)  joylashgan  blsa-da,  ularning 
shakllanishiga  xos  umumiylik  kzga  tashlanadi.  Madaniylashtirish  uchun 
0
’simlik  va  hayvonlami  tanlashda  ham,  bu  sohalar  rivojlanish  yo’nalishlarida 
ham  inson  tafakkuri  shunchalik  xshash  yllardan  odimlanganki,  bu  hol