Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova
shakllangan o’simlik-hayvonot majmualari tuzilishining va nafaqat funksional
Download 35.04 Kb. Pdf ko'rish
|
|
shakllangan o’simlik-hayvonot majmualari tuzilishining va nafaqat funksional, balki kelib chiqish jihatidan ham xshash ekanligiga sabab blgan. Albatta, seleksiya va madaniylashtirish uchun dastlabki zaruriy shart “nomzodlar” tanlovining maksimal darajada keng klamli ta’minlash bilan bo’g’liq blgan. Aynan shu sababli, madaniy simliklar kelib chiqishini rganishga eng katta hissa qo’shgan NlVavilov isbotlaganidek, xonakilashtirish choqlari tropik va subtropik hududlarning, asosan tog\ to’goldi hududlaridagi chegaraviy biotsenozlari asosida shakllangan. Bunda madaniyiashtirish ming yillik yig’ib terish tajribasining bevosita davomiga aylandi. Odamlar eng kaloriyali va hosildor, va ayni paytda saqlash qulay blgan g’alla va loviyaga oid ekinlar tashkil eta boshiadi. Barcha joylarda ularga sabzavotlar, ildizmevali o’simliklar issiqlik bilan ishlov berilgan holda yoki xom holda, o’simlik moylari manbalari iste’mol qilingan. Har bir o’choqda ovqatga shirin, maza va xushbo'y baxsh etadigan sabzavot va tlar simulyantlar va shifobaxsh ekinlar, roxatbaxsh meva va simliklar paydo bo’lgan. Deyarli barcha joylarda ziga xos tolali ekinlar paydo blib, ular asosida myna va terilardan matoga tish amalga oshirilgan. Ayni paytda ushbu umumiy qonuniyatlar asosida domestikatsiya choqlari rivojlanishiga parallel ravishda ushbu birikuvlarning noyobligi hosil bo’lgan, dunyoning blajak makrohududlarining dastlabki xususiyatlari va asoslari shakllana boshlaydi. Turli o’choqlarda ekinlarning takrorlanishi turli yowoyi oilalar va urug’larga tegishli odamlar baholarning g’aroyib ravishda mos kelishini ta’kidlaydi. Ammo kp asrlik seleksiya va ko’p marotabalik chatishtirishlar orqali madaniylashtirilgan o’simlik va hayvonlar turlari turii choqda turlicha ko’rinish kasb etgan. Bug’doy bir holda qattiq, ikkinchi holda - yumshoq, uchinchida - dumaloq bo’lsa; guruch Uzoq Sharqda - dumaloq va krahmalli, Hindixitoyda - yopishqoq, Hindistonda - uzunchoq, shishasimon va donador Dastlab paxta tarqalgan trtta choq trtta turli endemic turga tegishli bolib, bir-biridan tolasining uzunligi, puxtaligi va rangi bilan farqlangan, bir yillik va ko’p yillik, bir martalik mavsumiy va doimiy, ksaklari asta-sekin yetilib boradigan turlari bor. Xonakilashtirilgan bir nomli hayvonlar ham bir-biridan farqlangan. Eski Dunyoda ham, Yangi dunyoda ham odamlar dasht va yarimcho’1 hududlarda xonakilashtirish uchun eng ma’qul jonivor tuyalar, degan xulosaga kelgan. Bu jonivorlar chidamli, ovqat tanlamasligi va kp maqsadda foydalanish mumkinligi bilan ajralib turadi. Efiopiyada bir rkachli tuya boqilgan blsa, 0’rta Sharqda - ikki rkachli tuya boqilgan. And hududida esa tuyasimonlarning yagona shakli birmuncha kuchsiz va nozik vikunya va guanako blgan, ulardan keyinchalik lama va alkapa ajratilgan. Dehqonchilikka, chorvachilikning parrandachilik, cho'chqaboqarlik kabi sekin rivojlanadigan turlariga tishning asosiy natijasi troqlik bo’ldi. Bunda aholi daryo sohillari va dalalarda jamlana boshladi, bunda sugrish imkoniyati va dengiz orqali tashqi daryoga chiqish mumkinligi muhim гоЧ o’ynagan. Biroq rivojlanishning dastlabki bosqichlarida yerga bog’liqlik dehqonchilik choqlarining bir-biridan uzoqlanishuvini kuchaytirdi. 0 ’choqlarning mustaqil rivojlanishi nafaqat ekinlar va uy hayvonlari tplamlari xilma-xilligida, balki yerga ishlov berish tehnologiyalarida ham namoyon bo’ladiki, bu hol rivojlanishdagi notekislikka sabab bladi. Taraqqiyot sur’ati shu jumladan tesha bilan ishlov berishdan omochga tishga ham bog’liq edi, buning uchun esa omochni sudrovchi mollarning borligi va samarasiga, bronza lemexlar va boshqa qishloq xjaligi qurollarining joriy etilganligiga, va demak, metallsozlik va boshqalarga bog’liq edi. Bularning barchasi dehqonchilik va chorvachilikning turli choqlarida turli paytda sodir bladi, ayni paytda barcha joyda bosqichlarning ketma-ketligi umumiy qonuniyatlariga bysungan holda, moddiy madaniyat, jamiyatning ma naviy rivojlanishi va shakllanishi bilan birga davom etadi. Neolit davri agrar inqilobi urughilik tizimining barbod blishiga, yerga mulkchilik va qulchilikning paydo blishiga olib keldi. Ilk sinfiy jamiyatlar stratifikatsiyasining murakkablashuvi hunarmandchilik, savdo, armiya, boshqaruv apparati, dinning rivojlanishi bilan birga davom etadi. Totemizm, anemizm va ajdodlarga sig’inish dinlari miga poletistik kultlar vujudga keladi, bunda xudolaming har biri inson hayoti va faoliyatining muayyan sohasi uchun “mas’ur hisoblanadi, xudolar bilan bevosita muloqot esa professional kohinlar qliga tadi. Ehtimol, aynan kohinlar ilk yozuvni kashfetib, dastlabki muqaddas kitoblarni yaratgan blishlari mumkin. Ayni paytda ular dunyoqarashga oid bilimlarga, shu jumladan astronomiyaga (bu fanga taqvimlarni hisoblash va daryolaming toshishi davri, ekin ekish, sugrish, hosilni yig’ib olish va hokazolarni hisob-kitob qilish bilan bog’liq bo’lgan) matematikaga (yer mulkini va ekin maydonlarini lchash bilan birga samo jismlarining harakatlanishi, saroy va ibodatxonalarni qurish kabi murakkab hisob-kitoblar kiradi), geografiyaga (dastlabki xaritalar yozuv kashf qilinishidan oldin paydo blgan va yer maydonlarini taqsimlash va qayta taqsimlash, qshni xalqlar bilan savdo-sotiq qilish uchun yo’llar tkazish bilan birga takomillashib borgan) yakka hokimlik rnatadi. Harbiy ylboshchilar, so’ngra paydo blgan hukmron sulolalar ayni paytda eng yirik mulkdor va quldor ham blgan. Ulaming saroylari yonida zodagonlar joylasha boshlagan va diniy markazlar paydo bo’lgan. Bunday markazlarda bir paytda bir necha xudoga atalgan ibodatxona joy olar edi, harbiylar ham shu yerda istiqomat qilgan, nariroqda esa - hunarmandlar, savdogarlar, ularning atrofida va ayni paytda perimetriga ko’ra yaratilgan istihkomlarda - erkin dehqonlar yashagan va ularning dalalari ufqgacha cho’zilib ketgan. Shu tarzda davlat-shaharlar paydo bldi va ular Yer yuzidagi eng qadimgi madaniyatlarga zamin yaratdi. Amalda deyarli barcha avtoxton madaniyatlar simliklarni madaniylashtirishning birinchi choqlarida paydo bo’lgan, ammo shaharlar vujudga kelgach, dehqonchilik qulay joylarda jamlana boshladi. Qadim Dunyoning buyuk tarixiy daryolari - Nil, Dajla va Furot, Hind va Gang, Xuanxe - dehqonchilik madaniyatlari rivojlanishi va madaniyatlar shakllanishini jadallashtiruvchi muhim omil bo’ldi. Eramizdan avvalgi IV ming yillikda Misr va Mesopotamiyada (Shumer) podsholik-shaharlar paydo bo’ldi. Eramizdan avvalgi III ming yillikda - egey- ellin madaniyati va Xarappa va Moxenjo-Daro (Hind vodiysi) davlat -shaharlari, eramizdan awalgi II ming yillikda - Xuanxe vodiysida In podsholigi paydo bldi. Shubhasiz, eng qadimgi madaniyatlarning shakklanishida ularning geografik joylashuvi muhim ahamiyatga ega blgan. Dastlabki uchta davlat uchta qit’a tutashgan joyda, inson sapientatsiyasi chog’ida, xalqlar harakatlanadigan asosiy chorrahalarda vujudga kelgan. Ushbu uchta o’choqning bir-biriga yaqinligi va ular o’rtasida yirik tabbiy to’siqlaming yqligi ajralib qolishni yengib tishga, innovatsiyalar va oziq-ovqat almashinuviga rivojlanishning jadallashuviga xizmat qilgan. Misr davlati Nil daryosi boshlanish joyida, dehqonchilik va chorvachilikning Efiopiya chog’idan o’z ekinlariga qo’shimcha ravishda tuya, bug’doy va paxtani meros qilib olgach, insoniyat tarixida birinchi blib dunyoning eng yirik daryosi bo’ylaridagi subtropik vodiydagi allyuvial tuproqda omochli sug’oriladigan dehqonchilikka tgan. Misr bilan rnatilgan aloqalar va u bilan raqobatlashuv Mesopotamiya sivilizatsiyalari rivojlanishida muhim ro’l o’ynagan. Krit madaniyati - egey-ellin madaniyatining ilk chog’i gullab-yashnashiga Misr va Mesopotamiya bilan qo’shni ekanlik (orol dengizlari uchun qulaylik) bilan birga ko’chmanchilar hujumidan himoyalanganlik ham yordam bergan (Krit oroli qadim dunyoning shaharlari devorlar bilan oYalmagan yagona joyi blgan bo’lsa kerak). Hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi qishloq xo’jaligi ekinlari xilma-xilligi, baquwat tortish kuchiga (qo’tos, fil) ega bo’lishi, omochli dehqonchilikka tez tgan blishiga qaramay, mintaqadan tashqari madaniyatlardan uzilib qolganligi oqibatida sust rivojlangan. Arxeologlar tomonidan aniqlangan Xarappa madaniyati rivojlanishining avj nuqtasi Hind deltasi va Fors korfazining yelkanli kemachiligi rivojlanishi davriga to ’g ’ri keladi. Ko hna dunyoning subtropik sivilizatsiyalaridan eng oxirgisi Xitoydagi Veyxe- X uanxe m adaniyati blgan. U shbu o choq 0 ’rta S harq va 0 ’rta yer dengizidan. Hindistondan Yer yuzidagi eng o ’tib b lm as to g ’lar va sah ro lar bilan ajratilgan blib, shimol to m o n d an unga m u tta s:l mg il va m ojar k chm anchilari tahdid solar edi. (Buyuk Xitoy devori shu n a q s a d d a qurilgan edi). D astlabki Xitoy sivilizatsiyalarining rivojlanishi ular B aq triy ad an baqu v v at va chidam li tuya keltirganlaridan s o ng te zla sh d i. Ular S a m a rq a n d . Buxoro va F ors (P ersiya) davlatiga karvon yo ’llaridan qatnay boshlashdi. Afrikadagi dehqonchilik o ’choqlaridan faqat G arbiy Afrika m adaniyatlari — Niger daryosi burilishida — eram izdan avvalgi I ming yillikda erishdi. Bu makonni Nil daryosi va 0 ’rta yer dengizidan ulkan Sahroi Kabir ajratib turar edi. Bu sa h ro d a piyoda tib b lm as edi. yuk tashuvchi hayvonlar e s a bu yerda yq edi. Shu sababli bu yerda omochli dehqonchilikKa ham tilmagan. F aq at VII-VIII asrlard a bu yerlar ara b la r tom onidan o ’zlashtirilgach. Niger m adaniyati rivoj topdi, bu yerda tuyalar boqilib, sa v d o ayirboshlashi ylga qyildi. Yangi D unyodagi dehqonchilik o choqlari ham alohida holda yirik tortish kuchi b lm agan bir sh a ro itd a rivojlandi. M ezoafrikada va M arkaziy P e ru d a dastlabki ilk sinfiy sh a h a rla r eram izning I ming yilligida shakllandi va VIII-IX asrla rg a kelib gullab-yashnadi. Bu m adaniyatlarning kplab yutuqlari Khna Dunyo yutuqlarini takrorlagan yoki ulardan zib ketgan: m aya piram idalari Misr ehrom lariga juda xshash, am m o y a s s i to m la rig a ib o d a tx o n a la r rn a tilg a n ; b atafsil re ja la s h tirilg a n sh a h arlar va hozirgi p ay tg ac h a yetib kelgan inklar qal’alari; P a ra k a s a (Peru)ning noyob matolari v a har ikki choqda rivoj topib, jahon durdonalari xazinasidan o nn olgan ziga xos m ad an iy at nam unalari; m atem atika. a stro n o m iy ad a g i tatsteklarning 365 kunlik eng aniq taqvimi), tibbiyotdagi (ayniqsa, jarrohlik va farm akopeyada) hayratlanarli yutuqlar va hokazolar. A m m o m a d a n iy a tn in g ayrim s o h a la rid a A m erika m a d a n iy a tla ri o rtd a qolgan: h a r ikki c h o q d a g ildirakm bilishm as edi: M e zo a m erik a d a oltin va kum u sh d an s a n a t nam unalari yaratilgan holda b ro n za g ach a yetib b orishm agan va fa q a t v u lq o n sim o n s h is h a - o b s id ia n d a n qurol va a s b o b la r y a s a s h d a m ukkam m alikka enshilgan; qadimgi peruliklar mis qotishm alaridan foydalanish sirlarini bilishgan, am m o z yozuvlariga e g a b lm agan va piktografiyaning b o sh la n g ’ich bosq ich ig a yetib borishgan. Qulchilik saltanatlari Qadim gi m adaniyatlarning rivojlanishi n afa q at vaqt jihatidan, balki m akon nuqtai n a z a rid a n ham sodir blgan: ilk d av lat-sh a h arlar bilan yonm a-yon va u la rn in g ta siri o s tid a y an g i s h a h a r la r p a y d o b lg a n va u la r d a s tla b k i sh a h a rla rd a n zib ketgan, bosib olgan, b a ’zan e s a yq qilib yuborgan. Tabiiy ofatlar ham o ’tkazilgan: Hind va Kritnmg ilk shaharlari zilzila natijasida vayron blgan. Am m o eng katta xavf k chm anchi xalqlarning bosqinlari blgan, ular harakatchanligi va rivojlangan daryo vohalari oziq-ovqati va boyliklariga o chligi bilan u stu n tu rar edi. U lardan him oyalanish m a q s a d id a sh a h a rla r ittifoqlari, u ndan so ng m a rk a zla sh g a n davlatlar tuzila boshlandi. Qadimgi tarix shuni ko rsatdiki, him oyalanishning eng ishonchli yli sh a h a r devorlari ortiga yashirinish em as, balki chegarani un d an imkon q a d a r u zoqqa ko chirishdir Moddiy m adaniyatning rivojlanishi va innovatsiyalar diffuziyasi kuch c h o q lari va e k s p a n s iy a m a rk a zla rin i p a y d o b lish ig a olib keldi: ish la b c h iq a ris h d a — o d am va h ay v o n lar m u sh a k la rig a suv g ildiragi va sh a m o l tegirm oni q o ’shildi. a lm a s h is h a s o s id a ek in lar va uy hayvon larin in g k en g tplami qaror topdi, t g’onlar, kanallar va suv quvurlar qurildi, temirchilik va m etallsozlik rivojlandi; harbiy s o h a d a d a s ta v v a l b ro n z a , s n g ra p la td a n y asalg a n qilichlar, xanjarlar. alebardlar. qalqonlar, arbaletlar va uloqtirish qurollari, harbiy ara v ala r va kem alar, sovut, zirx va dubulg’a paydo bo ldi S hu ta riq a Yer y uzida qulchilik s a lta n a tla ri sh a k lla n d i, birining rmni ikkinchisi e g a lla b , to b o ra qud ratli va k en g k lam li blib bordi. Tabiiyki, m a d a n iy a tn in g turli c h o q la r id a s a lta n a tla r n in g s h a k lla n is h i, d a s tla b k i sivilizatsiyalarida kuzatilganligi kabi, turli d av rla rd a k e c h g a n va ziga xos x u s u s iy a tla rg a e g a b lgan. B u n d a d a v la tla m in g g e o g ra fik rni va atrof- muhitning ham aham iyati katta blgan. M asalan, Misr, birtom ondan, Liviya sahrosi, ikkinchi tom ondan -Q izild en g iz tufayli tashqi hujum lardan him oyalangan edi. Nil daryosi boshlanishida shim olga tom on vodiyda jo y la sh g a n ch a, yirik m ustam lakachilik urushlarini olib b orm agan va deyarli sa lta n a t barpo e tm a g a n holda m adaniyatning g u lla b -y ash n a sh ig a e ris h g a n . Biroq bu hol Misr qulchilik tuzum i ta n a z z u li e rta b o sh la n ish ig a , q shinlarning qoloqlikka olib kelgan. E ram izdan avvalgi 720-yilda Efiopiya shohlari osonlik bilan butun Misrni egalladi,va o s h a n d a n buyon XX a s rg a c h a bir q ldan ikkinchi qlga tganicha z mustaqilligini tiklay olmadi. M esopotam iya chog i atrofida e s a o zg a ch a vaziyat vujudga keldi. Dajla va Frot daryolarining yuqori va quyi oqimlari bylab joylashgan shaharlar rtasidagi r a q o b a tg a (d a sta v v a l M isrda ham sh u n d a y b lgan edi) Ikki d ary o oralig i vodiysining yon-atrofdagi tog lardan tushib keluvchi ko chm anchilar hujumlaridan m utlaq him oyasizligi q shilgan edi. S h u m er va Bobil umri ham uzoq davom etm agan. Eramizning VII asrida M esopotam iya m adaniy markazi Dajla daryosining yuqori oqimiga - Niniveyaga k chgan. Bu sh a h ar O ssuriyaning poytaxtga, s ngra 0 ’rta S h arq n in g S h a rq d a E ro n d a n , a rb d a Finikiya va M isrgacha b o ’lgan hududlanni qam rab olgan dastlabki yirik saltanatiga aylangan. Ammo eram izdan aw alg i 612-yilda shim oldan bostirib kirgan xaldeylar Niniveyani tliq vayron qilgan. Qadim Bobil yonida z poytaxtlarini qurgan, butun O ssuriya saltanatini egallab, uning hududini Q ora dengiz va Kaspiy dengizi qirg’oqlarigacha kengaytirgan. Xaldeylar o ’rnini fors sivilizatsiyasi egallagan. M esopotam iya vodiysining Janubi- Sharqida va Fors ko rfazining Sharqiy qirg o g ’ida qaror topgan ushbu sivilizatsiya un um dor yer va su v d a n m ahrum edi, am m o zining Xitoy va H indistondan M esopotam iya va r ta yer dengiziga davom etuvchi b a rc h a karvon yo llari chorrahasida joylashgan holatida unumli foydalanar edi. 0 ’zidan yiroqda joylashgan madaniyatlar yutuqlarini o'zlashtirib, keng joriy etgan, yassi tekisliklardagi vohalami sug’orish bo’yicha o’ziga xos tizimni yaratishga muvaffaq blgan, otliq askarlar qo’shinning yetakchi kuchiga aylantirildi. Xalqni jipslashtirish va intizomni qaror toptirishda dunyodagi dastlabki monteistik dinlardan biri - zardushtiylik dinining yaratilishi bldi. Eramizdan awalgi 539-yilda forslar xaldeylaming poytaxtini egalladi, G’arb va Sharq tomon jadal yurishlami boshladi. Sharqda ular Hind vodiysigacha yetib bordi, o’z saltanatiga butun 0 ’rta Osiyoni qshib oldi, G’arbda esa - Misr, Sharqiy 0’rta yer dengizi, butun kichik Osiyo, Yevopada Fransyani egallab, Gretsiya chegarasiga suqilib kirdi. Fors saltanati uch asr hukm surgan va eng yirik mintaqaviy tuzilma blgan. Qulchilik saltanatlari insoniyat madaniyati va sivilizatsiyalarining barcha o’choqlari ayirmachilikka barham berdi. Saltanatlar hududining kengayib borishi va ularning madaniy metropoliyalari ta’sirining kuchayishi mintaqaviy sivilizatsiyalarning shakllanishiga salmoqli hissa qshdi. Dinlarda ham jiddiy zgarishlar sodir bldi: saltanatlar rivojlangani sayin ular ham mohiyati, ham shakliga kra markazlashgan tusga ega bldi. Aanaviy xudolar orasidan bitta asosiysi ajratilib, qolganlari bysunuvchi mavqega ega bldi. Ruhoniyliktliq kasb-korga aylantirildi, ierarxiyalashtirildi hamda dunyoviy hokimiyatdan z ulushini qat’iy talab qila boshladi. Ayni paytda ta’kidlash lozimki, saltanat va dinlarning shakllanish jarayonlariga ta’siri ularning hududlar bilan chegaralangan. Ayni paytda ular bir-birini qoplab, makrohududlar chegaralarini shakllantira boshlagan. 0 ’sha paytda olib borilgan uzoq sivilizatsiyalar rtasidagi savdo vujudga kelgan mehnat taqsimotini aks ettirar va jahon tarixiga kirgan ko’plab karvon yo’llarini ochib berdi (Buyuk Ipak yo’li, Yantar yo’li, “varyaglardan greklarga tomon” yo’l). Ayni paytda uzoq masofali savdo nihoyatda murakkab, xavfli va kp bosqichli edi, vositachilar qlidan qoMiga o’tish bevosita muloqotni yqqa chiqarar edi. Mintaqaviy sivilizatsiyalarning har birida dunyo haqida egotsentristik tasawur hosil bo’lgan: markazda metropoliya joylashgan, uning atrofida - saitanatning qolgan qismlari va harbiylar bilan soliq yig’uchilar yetib boradigan joylar, atrofda - g’aroyib lkalar ular haqida vositachi savdogarlar malumot beradi. Qadimgi xaritalarning eng mukammallaridan biri - Klavdiy Ptolemey (yermizdan awalgi II asr) dunyo xaritasi aynan shunday tuzilgan. Unda ilk bor yerning sharsimon shakli aniq chizilgan. Markazda - ellinlar yerlari va ularning mustamlakalari. Xaritaning sharqiy chekkasida “xitoyliklar” yashaydigan yerlar belgilangan. Holbuki, xitoyliklar o’zlarini qadim davrlardan buyon “Chjun-go” - “markazdagi davlat” deya ataydi. Shuni ta’kidlash zarurki, qadimgi buyuk saltanatlar aholisi bizning zamonamizga maqbaralar va xarobalari bilan emas, kplab xalqlar, hatto butun dunyo sivilizvtsiyasining moddiy va ma’naviy boyliklariga xos amal qiluvchi qadriyatlari bilan yetib kelgan. Buyuk saltanatlardan bizga qoldirilgan meroslar hajmi birdek emas. Bu hol saltanatlar rivojlanishi tarixiga hamda ularning sobiq hududlarida keyinchalik qaror topgan kuchlar nisbatiga bog’liq blgan. Saltanatlar tarixini shartli ravishda to’rtta davrga blish mumkin: 1) zakda, metropoliyada “energiyani jamlash”; 2) bu “energiyaning" portlashi - istilolar, vayronagarchiliklar, saltanat ekspansiyasi; 3) madaniyatni yaratish, tarqatish, saltanatning barpo etish qudrati; 4) tanazzul va saltanatning qulashi. Energiyani to’plash davri qanchalik samarali blgan blsa, unga shunchalik kp miqdorda zining va zlashtirilgan innovatsiyalar singdirilgan, ikkinchi davrda bu energiya shunchalik kam sarflangan va uchinchi, mintaqani shaklantirish davriga shunchalik katta hajmda yetib borgan. Imperiya qanday yakun topgani ham kp narsani belgilab bergan - uning merosi yangi mintaqaviy markazdan tarqalgan kuch bilan vayron qilinganmi, yoki ular bu merosni assimilyatsiya qilganligiga bogliq. Tarix rivojlanishining har bir yangi bosqichida yangi mintaqaviy, sngra jahon ekspansiya markazlari ilgari surilish sodir bo’lgan. Ular, z navbatida, z qudrati va ta’sirchanligining avjiga chiqqach, muqarrar ravishda tanazzulga uchraydi. Sivilizatsiyaning yangi bosqichlari yangi davr innovatsiyalariga sobiq Download 35.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|