Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

M isr saltanatining ichki va tashqi siyosati. Tutmos III ning 
istilochilik urushlari natijasida M isr mil. a w . XV asrda Old Osiyodagi 
eng qudratli davlatga aylandi. Old Osiyoning Mitanni, X ett va Bobil 
kabi kuchli davlatlari M ism ing kuch-qudrati bilan hisoblashishga 
majbur bo'ldilar. Ular M isr bilan do‘stona munosabat o ‘matishga 
harakat qildilar. Bu to‘grisida o ‘sha davrdagi ko'pgina yozma 
manbalar m a’lumot beradi.
Mil. a w . 1386-yilda taxtga Tutmos IV ning o ‘g ‘li Amenxotep III 
davrida Misrda tinchlik va osoyishtalik hukm surdi. Garchand 
Nubiyaga yurish uyushtirilgan bo‘lsa-da, bu harbiy kompaniya 
ikkinchi darajali xarakterga ega bo‘lgan. Mamlakat iqtisodiyoti izga 
tusha boshlaydi. Mitanni davlati bilan do‘stlik aloqalarini tiklaydi. 
Mitanni podshosi Shutama II fir’avnga xotinlikka malika va 317 ta
29

---

xizmatkomi yuboradi. Zero, Amenxotep III ona tomondan Mitanni 
podshosi Artadamning nevarasi edi. O lz navbatida qo‘shnisini 
kuchsizlantirish maqsadida, Mitanni vassali Ashshur podshosi 
Ashshumadinaxxe II bilan yashirin aloqalar olib boradi.
Mashhur Amenxotep IV Exnaton (mil. avv. 1375-1336-yy) 
davrida M isming tashqi siyosiy axvoli yomonlashadi. Uning diniy 
islohati(Aton xudosini ulug‘lash) mamlakat mafkurasini ikkiga bo ‘lib 
yubordi. Eski din kohinlari quvg‘in qilindi va ibodatxona boyliklari 
davlat hisobiga musodara qilindi. Exnaton ajdodlari kabi Nil daryosi 
qirg‘oqlaridagi irrigatsiyani rivojlantiradi. Savdo hajmi oshib boradi, 
ammo Mitanni janubiy Suriyaning katta qismini bosib oladi. Osiyoda 
yana bir raqib Xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning 
o‘g‘li Tutanxamon (mil. 
a w . 
1336-1327-yy) 
davrida ahvol 
o‘zgarmadi. Tutanxamon 10 yoshidan fir’avn taxtiga o‘tiradi va bir yil 
o‘tmay otasi qurgan shahar Axetatondan chiqib ketadi. Fiva yana 
diniy markazga aylanadi. U eski xudolar (Amon, Ptax, Tot, Gor, 
Osiris va Anubis) larga sig‘inishni qayta tikladi. Quvg‘inga uchragan 
kohinlar uni qo'llab-quvvatladilar. Tutanxamon vafotidan so‘ng Eye 
hokimiyatga keladi, ammo ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat o ‘zgarmaydi. 
Taxtga Tutanxamonning qarindoshi lashkarboshi Xoremxeb (mil. a w . 
1323-1295-yy) kelgach 19-sulolaga asos soladi. Asli kelib chiqishi 
Yuqori 
Misming 
18-nomligidan (Xanislik) bo‘lib, 
qobiliyatli 
siyosatchi va sarkarda edi. U Misr armiyasini ikkiga ajratib ( shimoliy 
va janubiy), Nubiyani nazorat qilish maqsadida janubiy va Osiyodagi 
mulklami nazorati uchun shimoliy qo‘shinlami javobgar qilib qo‘ydi.
Mil. a w . 1295-yilda Xoremxeb farzandsiz olamdan o‘tadi va 
fir’avnlik taxtiga Ramzes I (ayrim olimlaming fikricha u 19-sulola 
asoschisi hisoblanadi) keladi. Yangi hukmdor Misr qo‘shini 
tarkibidagi yollanma askarlar sonini oshiradi hamda fir’avnni 
qo‘riqlash uchun maxsus qismlami joriy etadi. Biroq, xettlar bilan 
Suriya masalasida kelishmovchiliklar keskinlashadi. Ramzes I bir yil 
hokimiyatda o‘tiradi. So‘ngra kelib chiqishi otasi Ramzes I kabi Quyi 
Misrdan bo'lgan Seti I (“Set xudosiga tegishli”) fir’avn b o iad i. Uning 
davrida Falastin va Suriyaga harbiy yurish qilinadi.
Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (mil. avv. 1279-1213-yy) davrida 
xettlar bilan Suriyani nazorat qilish uchun urush olib borildi. Ramzes 
II ibodatxonalar boyliklarini ham urushga sarfladi. Kadesh yonidagi 
jangda Xett podshosi Muvatalis bilan to‘qnashdi. Fir’avn g'alabaga
30

---

erishdi, ammo jangda halok b o ‘lishiga oz qolgan edi. M isrliklar halok 
b o ig a n xettlaming qo‘llarini chopib olib, o‘z fir’avnlariga keltirdilar.
Mil. avv. 1279 yoki 1270-yillar atrofida Xett podshosi Xattusili 
III tashabbusi bilan Misr va Xett podsholigi o ‘rtasida tinchlik 
shartnomasi tuziladi. Shartnomalarda davlatlar o ‘rtasidagi chegaralar 
kelishib olingan, ulam i buzmaslik, birovning hududida yangi 
shaharlarga asos solmaslik va biror tomonning shunga o ‘xshash 
urinishlariga yo‘l qo‘ymaslik kabi majburiyatlar belgilangan. Har ikki 
tomon uchun qaram bo‘lgan podsholar bilan uchinchi tomon ittifoq 
tuzishi man etilgan. Agarda Xett podshosi urushga kirgan paytda, u 
bilan shartnoma tuzgan tomon o ‘z “betarafligi”ni e ’lon qilsa, Misr 
xettlar dushmani bilan maxfiy aloqalarda bo'lgan deb hisoblangan. 
Tuzilgan 
tinchlik 
bitimining 
moddalarida 
ichki 
va 
tashqi 
dushmanlarning har qanday hujumiga qarshi birgalikda chiqish 
ta ’kidlanadi. Birinchi da’vatning o ‘zida kontragent (shartnoma tuzgan 
har ikki tomonning biri) o'zining qo‘shinlari bilan yordamga kelishi 
lozim edi. Ushbu bitiirming ayrim bandlari faqat bir tomon uchun 
taalluqli bo‘lishi mumkin edi. Kelishuvda aytib o‘tilgan shartlarning 
to‘liq bajarilishi nazorati har ikki tomondan mingta yaqin guvoh - 
xudolar haykalchalari bilan belgilandi.
Xett mamlakatining tashqi siyosatida sulolaviy nikohlar muhim 
o‘rin egallagan. Shu jihatdan Xett podsholarining qizlariga bosh xotin, 
ya’ni mamlakat malikasi maqomini kafolatlovchi shartlar ilgari 
surildi. M isr qo‘l ostida Falastin, Finikiyaning katta hududi va janubiy 
Suriyaning bir qismi qoldi. Bu mamlakatlar shimolidagi barcha 
hududlar xettlaming mulki hisoblandi. Tinchlik shartnomasi bilan 
birga, o ‘zaro yordam berish majburiyatiga asoslangan ittifoq 
shartnomasi ham tuzilgan. Shunga ko‘ra nikoh diplomatiyasi 
qo‘llamlib, Ramzes II Xattusilining qizlaridan biriga uylanadi.
Keyingi fir’avnlar Memeptax(mil. a w . 1212-1202-yy), Amenmes 
(mil. avv. 1200-1194-yy), Saptax (mil. a w . 1194-1188-yy) davrlarida 
Misr o ‘z qudratini saqlab qoldi.
Yangi podsholik davrida sun’iy sug‘orish inshootlarini bunyod 
etish, ta’mirlash va tartibga solish, yangi o'zlashtirilgan yerlarga suv 
chiqarish fir’avnlaming nazoratida turgan. Serunum Fayum vohasida 
yangi yerlar o ‘zlashtirilib, voha asta-sekin M ism ing bug‘doy 
omboriga aylangan. Eski irrigatsiya inshootlari tozalanib borilgan. Nil 
daryosining suvlarini chiqishi ustidan doimiy nazorat o ‘matilgan.
31

---

Nil 
vodiysida 
uzumchilik, 
bog‘dorchilik 
va 
asalarichilik 
rivojlanib borgan. Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida 
ziroatchilik va chorvachilik yetakchi soha sifatida hisoblanib, 
mahsulotlami hatto chetga ko‘plab yetkazib bergan.
Mil. 
avv. 
1140-yili 
Misr 
o ‘zining 
chegaralarini 
tashqi 
dushmandan himoya qila olmay qoldi. Mamlakatga Liviya yerlaridan 
ko‘chmanchilaming kirib kelishi kuchaydi. Ulam i Misr qo‘shiniga 
yollash kengaydi.
Yangi podsholik davrida yagona davlatning yemirilishi bilan 
M isrda III 0 ‘tish davri (mil. a w . 1075-656-yy) boshlandi. Bu davrda 
Misrda rasman yagona podsho hokimiyati mavjud bo‘lsa-da, siyosiy 
tarqoqlik o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Nomlar o‘rtasida kuchli 
ziddiyatlar mavjud edi. Dastlab mil. a w . 943 yili asli meshauashi 
(liviyalik)lardan bo‘lgan Sheshonk (mil. avv. 943-922-yy) 21- 
sulolaning so‘nggi vakili Psusennes П o‘limidan so‘ng hokimiyatga 
keladi va 22-sulolaga asos soladi. Poytaxtni Nil deltasining Sharqidagi 
Per-Bastet (yunoncha Bubastis) shahriga ko‘chiradi. 0 ‘z o ‘g‘li 
Osorkonni sobiq podshoning qizi M aatkaraga uylantirib, taxt vorisligi 
tizimini o‘z foydasiga hal qilishga muvaffaq b o ‘ladi. Shu tariqa M isr 
tarixida Bubastislar, ya’ni liviyalik fir’avnlaming boshqaruv davri 
boshlanadi. Fir’avnlar Osorkon (mil. a w . 922-887-yy), Sheshonk II 
(mil. a w . 887-885-yy), Takelot(mil. a w . 885-872-yy), Osorkon II 
(mil. a w . 872-837-yy), Sheshonk III (mil. a w . 837-798-yy), 
Sheshonk IV (mil. a w . 798-785-yy), Pami(mil. a w . 785-778-yy) va 
boshqalar davrida Misr taraqqiyoti avvalgidek emas edi. Mil. a w . 
760-yilda Yuqori Misrga Nubiyaning Napata shahridan Kashta(mil. 
a w . 760-752-yy) ismli podsho qo ‘shin tortib keladi. Shu tariqa 
efioplar taxtga o ‘tirib, 25-sulolaga asos soladilar. Misr tarixida mil. 
a w . 760-656 yillar efiopiyalik fir’avnlar davri hisoblanadi. M amlakat 
yana ichki nizolar oqibatida kuchsizlanadi. Ushbu sulolaning yirik 
namoyondalaridan Pianxi va Shabakalar davrida Yuqori va Quyi Misr 
efioplar sulolasiga (mil. a w . 715-y) bo‘ysundirildi. Ammo mil. a w . 
674 yili Misrga Ossuriya podshosi Asarxaddon bostirib keladi. 
Mamlakat 10 yildan ziyod ossurlarga qaram bo‘lib qoladi.