Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Ilk podsholikni yuzaga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy 
asoslari. Qadimgi Misr tarixida ilk bor sinfiy tabaqalanish mil. a w . V 
m ing yillikda, Nil vohasini o ‘zlashtirilishi natijasida yuzaga keladi. 
“Suloiagacha bo‘lgan davr” deb, yuritiluvchi mazkur davr Misr 
tarixida ikkiga bo‘linib, y a ’ni “Amrat” (Negada I) va “Gerzey” 
(Negada II) madaniyatlari sifatida o ‘rganiladi. Ushbu madaniyatlar 
qadimgi Misrda irrigatsiyaning o ‘sishi va chorvachilikni ovchilikdan 
ustun kela boshlashi haqida m a’lumot beradi. Hunarmandchilik o‘z 
navbatida dehqonchilikdan alohida xo‘jalik sifatida ajralib chiqdi va 
natijada qadimgi Misr jam iyatida mulkiy tabaqalanish jarayoni yanada 
o ‘sib boradi. Aynan mana shu davrda Nil daryosi qirg‘oqlarida ilk 
davlatchalar (“sepat” yoki “п о т ”) paydo bo‘ladi. Shu tariqa ilk 
davlatchilik paydo bo'lishi uchun ijtimoiy-iqtisodiy zamin yaratildi.
Nomliklar soni Nil bo‘yi aholisining o ‘sishi bilan bevosita bog‘liq 
edi. Ularning hududiy chegaralari doimiy tusga ega bo‘lmagan. Har
11

---

bir nom dastlab mustaqil ichki va tashqi siyosat yurgizgan. Nil b o ‘yi 
davlatchalari “nomarx”lar tomonidan boshqarilgan. Nomlik o ‘z gerbi, 
diniy va siyosiy markaziga hamda harbiy qismlariga ham ega edi.
Natijada ichki urushlar (misrshunoslikda “nol sulolasi”) davrida 
har bir nomarx oliy hukmronlikka intildi. Umumiy 42 ta nomlik 
ikkiga ya’ni, Yuqori M isr va Quyi M isr davlatiga birlashadi. Madaniy 
jihatdan ushbu davlatlar bir-biridan farq qilgan deb bo‘lmaydi. Ammo 
diniy va siyosiy mafkurasida sezilarli tafovut bo‘lgan. Qadimda 
ierogliflarda misrliklar mamlakatini “Ta-kemet” yoki “Ta-ui” deb 
ataganlar. Shu tariqa, harbiy, siyosiy va iqtisodiy omillar mazkur 
hududda davlatchilik tizimini shakllanishiga imkon yaratdi.
Ilk podsholikni M isming Tinis nomligi (Abidosdan uncha uzoqda 
bo‘lmagan hudud)dan chiqqan Menes (Axa yoki Mina) tuzadi va 
birlashtiradi. Ayrim manbalarda uni Narmer deb ham atashadi. 
Poytaxt sifatida Nil bo‘yidagi yangi shahar Memfis tan olinadi. 
Dastlabki 1-sulolaga asos solinadi, shunday bo‘lsa-da Quyi Misr 
nomliklari o‘ziga xos muxtoriyatni saqlab turgan. Ilk podsholik 
davrida misrliklar hayotida urug‘chilikni ta’siri hali kuchli bo‘lgan va 
ular asosan tosh, mis mehnat qurollaridan ko‘proq foydalanishgan, 
bronza esa kam edi. Nomliklar orasidagi separatizm fir’avnning 
siyosiy mavqei muvozanatda ushlab turgan.
Ilk podsholik fir’avnlari Jer (mil. a w . 2970-2923-yy), Uadji (mil. 
a w . 2922-2915-yy), Den (mil. a w . 2915-2910-yy), Adjib (mil. a w . 
2910-2900-yy), Semerxet (mil. a w . 2900-2890-yy)lar davrida Misr 
davlatchiligi asoslari mustahkamlandi. Misr fir’avnlari Den va 
Adjiblami yuzlab qullari narigi dunyoga “kuzatib” qo‘yish uchun ular 
bilan birga dafti etilganlar. Oddiy misrlik aholi vakillari esa, odatda 
cho'lda yuzi Sharqqa qaratib qumga ko‘milgan. Hukmdor Adjib 
o‘ziga 
“Nesu-bit” 
podsholik 
unvonini 
qabul 
qiladi. 
“Nesu” 
tushunchasi yuqoridan, hokimiyatni otadan o‘g‘ilga o ‘tishi va “bit” 
fir’avn o‘limidan so‘ng ham boshqaruvni tutib turuvchi ma’noiarini 
anglatar edi. Y a’ni bunda, hukmdor o ‘z o‘g‘lida qayta gavdalanishiga 
ishora qilingan.
1-sulolaning so ‘nggi podshosi Kaa (mil. a w . 2890-2864-yy. ) 
Abidos yaqinida Umm al-Kaab nekropoli yonida o ‘ziga mahobatli 
mastaba qurdirgan.
Fir’avn Kaa o ‘limidan so‘ng 2-sulolaga Xotepsexemui asos 
soladi. Davlat boshqaruv tizimi din bilan ajralmas tusga ega bo‘lgani
12

---

uchun, ijtimoiy tabaqalanishning qonuniylashuvi rivojlanib bordi. 
Xotepsexemuidan so‘ng Raneb, Ninecher, Veneg, Sened, Nubnefer, 
Paransin va boshqa fir’avnlar Mismi 
boshqardilar. Ulaming 
hukmronligi xronologiyasi borasida hozir ham m isrshunoslar orasida 
qarama-qarshi fikrlar mavjud.
2-sulolaning so'nggi fir’avni Xasexem (taxminan. mil. avv. 2686- 
2648-yy) o‘z podsholigini Deltadagi (Quyi Misr) qo‘zg ‘olonni 
bostirishdan boshladi. Natijada 48205 nafar kishi o‘ldirildi va 47209 
tasi asir olinadi. So‘ngra Yuqori va Quyi M isr yagona davlatga yana 
birlashtirildi. Birlashish jarayonida M isr davlati ilk bor fuqarolar 
urushini boshdan kechiradi. Endi markaziy hokimiyatning o ‘mi 
avvalgiga qaraganda ancha oshdi. Nubiyaga harbiy yurishlar qilindi va 
boy o ‘ljalar olib kelindi. Butun mamlakat bo ‘ylab ichki va tashqi 
savdo-sotiq (ayniqsa Yaqin Sharqdagi Bibl shahri bilan)qayta tiklandi. 
Natijada M isming iqtisodiy qudrati oshadi. U quyi M isr malikasi 
Nematapni xotinlikka oladi va separatizmga chek qo‘yishga harakat 
qiladi. So‘ngra fir’avn o ‘z ismini Xasexemui (Ikki hokimiyatni 
mujassamlashtiruvchi) deb o ‘zgartiradi. Xasexemuining Abidosdagi 
mahobatli maqbarasi oldida aw algidek xizmatkor va qullar qatl 
etilmagan. Chunki uning davrida bo‘lib o ‘tgan fuqarolar urushi, 
fir’avn boqiy va o ‘lmas degan tushunchani vaqtinchalik yo‘qqa 
chiqargan edi. Insonlami inson uchun qurbon qilish odati tugatiladi. 
Shu tariqa Qadimgi Misr tarixida Ilk podsholik davri o ‘z nihoyasiga 
etadi.