Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Q A D IM G I R IM
211

---

Trebiya va Parmadir. Bu daryolar havzasida ju d a ko‘plab o ‘tloqlar 
mavjud. Adriatika o ‘z suvini Rubikon, Metavr, Aufid daryosiga 
etkazadi. Tirren dengiziga Amo, Tibr, Liris, Voltum daryolari o ‘z 
suvlarini quyadi. Apennin tog'idagi qorlaming erishi bilan uncha katta 
bo im agan yuqoridagi daryolar toshib, aholiga ko‘p talofotlar 
yetkazgan. Toskaniya va Pompiniyada botqoqlar b o iib , ulardan o ‘tish 
aholi uchun qiyinchilik tug‘dirgan.
Italiyada k o ila r ham anchagina. Masalan: Alp to g ia ri etagida 
Verban(Major), Benak(Garda), Etruriyada Trazmimin, Latsiyada 
Regil, Alban, Samniyada Futsin k o ii mavjud. Miloddan avvalgi I 
mingyillik o‘rtalarigacha Italiyada iqlim salqin va nam b o ig an , 
shimoliy 
hududlarda 
deyarli 
hayot 
b o im a g a n -o iik hududlar 
hisoblangan. Italiyaning qolgan hududlari esa subtropik iqlimga ega 
b o iib , janubda qor juda kamdan-kam yoqqan. Italiyaning o‘simlik 
dunyosi juda boy b o ig an . Alpning 1700 metr balandlikdagi 
qismlarida ninabargli daraxtlar: qarag‘ay, archalar, Markaziy Italiyada 
esa sarv, qayinlar, janubda hamisha ko‘m -ko‘k tusga ega b o ig an
ulkan daraxtlar b o ig an . Qadimgi davrda Italiyada nok, olma, uzum 
yetishtirilgan, janubda esa bodom va anor parvarish qilingan. 
Dehqonlar bug‘doy, 
arpa, polba va boshqa donli ekinlami 
yetishtirishgan. Tomorqa dehqonchiligida esa asosan yuqorida 
ta’kidlanganidek, dukkakli ekinlar etishtirilgan. 0 ‘rmonlarda bo‘ri, 
ayiq, quyonlar, to g ii joylarda ohular yurgan. Manbalarga ko ‘ra 
Italiyaning nomi “Vitulus” - “buqa”, “buqacha” so‘zidan olingan, 
boshqa bir variantga ko‘ra Bovian shahrining nomlanishi shu yerdan 
olingan. Dengizlar ham baliq va mollyuskalarga boy b o ig an . Tarent 
ko‘rfazida 
chig‘anoqlardan 
marvaridlar 
olingan. 
Foydali 
qazilmalaming turli xillari b o iib , temir va mis Ilva oroli va Janubiy 
Etruriyadan, kumush Bruttiyadan, oltin Alpdan, qurilish toshlari va 
marmar Apennindan, Kampaniyadan esa tuz va soz tuproq olingan.
Aholisi. Italiyada aholining joylashuvi paleolit davriga borib 
taqaladi. Bu haqda toshdan va shoxdan yasalgan mehnat qurollari 
topilgan janubiy hududlar, Neandertal odam tipidagi suyaklar 
aniqlangan Latsiya hududlari dalolat beradi. Odamlar bu paytda 
termachilik va ovchilik, baliqchilik bilan shug‘ulianishgan. Italiya va 
unga yondosh orollardan neolit davri yodgorliklari ham topilgan. Bu 
paytda odamlar, yarim y e rto ia shaklidagi boshpanalar qurishgan. 
Vaqt o'tgani sari aholi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullana
212

---

boshlashgan. Italiyada III mingyillikdan boshlab mis qo‘llanila 
boshlangan va sopol buyumlar ishlab chiqarishgan. Eneolit davriga 
kelganda esa Bolqon yarimoroli va Ispaniya bilan aloqa boshlangan. 
Mil. avv. II mingyillikda Italiya aholisi bronzani ishlatishni yaxshi 
bilishgan. Bronzadan dastlab bezak sifatida foydalanishgan b o isa , 
keyinchalik undan mehnat qurollari ishlab chiqarilgan. Bu paytga 
kelganda Shimoliy Italiyaning daryo va к о ‘1 lari qirg‘oqlarida aholi 
manzilgohlami o‘zlashtirganlar. Bu davrda aholi shug‘ullangan 
m ashg‘uloti-terramar dehqonchilik yoki aralash dehqonchilik deb 
ataladi. “Terra”-italyancha “yog‘li yer” degan m a’noni bildiradi. 
Terramar dehqonlar bronza boltalar, ketmonlardan foydalanilgan. 
Yerlariga asosan dukkakli ekinlar va bug‘doy ekilgan. Yerlami 
shudgor qilishda shoxli hayvonlaming suyaklari va cho‘chqalardan 
foydalanilgan. Terramarlar vafot etgan jam oadoshlarini tuproqni 
qazib, dafh etishgan. Nekropollar aholi yashash joylarining yaqiniga 
qo‘yilgan. 0 ‘rta va Janubiy Italiyada terram ar madaniyatiga parallel 
ravishda boshqa bronza madaniyati faoliyat ko‘rsatgan.. Apennin 
yarimoroli 
aholisi 
egeyliklar 
bilan 
aloqada 
b o ig an . 
Miken 
madaniyatining ta’siri egeyliklami qurilish asbobJari, sopol buyumlar 
ishlab chiqarishda, diniy urf-odatlarda kuzatiladi. Mil. avv. II 
mingyillik oxiri va I mingyillik boshlarida Italiyaga tem ir davri kirib 
keladi. XIX asr o‘rtalarida Boliniyaning Villanova degan hududida 
yonib ketgan jasadlar topilgan. Jasadlar bikonik ko‘rinishida 
joylashgan. Dafh jihozlari asosan sopol buyumlardan, bronza va, temir 
buyumlardan iborat b o ig an . M azkur tarixiy topilmalar Villan 
madaniyati nomini olgan. Xuddi shunday ko‘rinishdagi madaniy at 
Janubiy Etruriya, Alban to g iarid an topilgan. Italiyaning shimoli- 
g‘arbiy hududida esa temir davrining boshqa madaniyati-Golaseki, 
shimoli-sharqiy hududlarda Este madaniyati, Bruttiyada Torre Gali 
madaniyatlari mavjud b o ig an . Bu madaniyatiaming rivoji ham 
turlicha kechgan. Taraqqiyot jarayonlari dengizbo‘yi hududlarida 
tezroq sodir b o ig an . X o ‘jalik munosabatlarida temir qurollaming 
qoilan ish i iqtisodiy ko‘rsatkichlaming o ‘sishiga olib keldi. 0 ‘z 
navbatida ishlab chiqarishning o‘sishi mahsulot ayriboshlashni 
yuksaltirdi. Xususan, temir bolta va omochlar tomorqalarda piyoz 
yetishtirishni ko‘paytirishga xizmat qiladi. Etruriya va Umbriya 
hududlaridan Boltiq qahrabosidan tayyorlangan buyumlar topilgan. 
Ushbu san’at buyumlarida yunon afsonalarining ta’siri seziladi. Bu
213

---

mahsulotlar Italiyaga savdogarlar orqali kirib kelgan. 
Aholi 
birlashmalarida shaharlashish jarayonlari kuzatilgan. 30 ta lotin 
shaharlari ittifoqining bosh shahri-Alba-Long boigan . Shaharlar 
aholisi tabaqalangan b o iib , buni dafn jarayonlarida ko‘rish mumkin. 
Bolonya va Bey hududlaridagi ko ‘milgan jasadlar orasida asir va 
qullar tasvirlangan buyumlar topilgan.