Universiteti "tasdiqlayman"

“Tatar va turkiy tilshunoslik bo`yicha etyudlar”, “Boshqa 
turkiy tillar bilan bog`liq ravishda tatar tilshunosligiga 
kirish”, “Tatar tilshunosligining ilmiy vazifalari haqida” va 
boshqalar. 
V.A. Bogoroditskiy eksperimental fonetikaga asos 
soluvchilardan biri bo`lib, u Qozon universiteti qoshida 
Rossiyada birinchi marta fonetik laboratoriya tashkil qildi. 
Shunday qilib, Qozon tilshunoslik maktabi rus va jahon 
tilshunosligiga, shu hisobdan turkologiyaga ham katta hissa qo`shdi. Bu 
maktabning I.A. Bonduen de Kurtene va boshqa vakillari ilgari surgan lingvistik 
g`oyalar akad. L.V. Sherba, akad. V.V. Vinogradov kabi boshqa rus tilshunoslari 
asarlarida davom ettirildi va rivojlantirildi. Boshqa mamlakatlarning tilshunoslari 
xam Qozon tilshunosligi yutuqlaridan keng foydalandilar. 
Peterburg maktabi 
XIX asr boshlarida Peterburgda Aleksandr Xristoforovich Vostokov asos 
solgan rus va slavyan tillarini qiyosiy o`rganish an`anasi asrlar so`nggigacha 
davom etdi. Asrning o`rtalaridan boshlab bu ishga akademik I.I. Sreznevskiy 
rahbarlik qildi. Unda keyin esa qiyosiy tilshunoslik sohasida akademk I.V. Yagich, 
Peterburg universitetining professori A.I. Sobolevskiylar faoliyat ko`rsatdilar. 
Shunday qilib Peterburgda akademik va universitet doirasida mamlakatning eng 
taniqli tilshunoslari yig`ilgan edi. Ayniqsa akademik A.A. Shaxmatov (1864-
1920)ning ajoyib ilmiy faoliyati Peterburgda filologiyaning rivojlanishi uchun 
katta ta`sir ko`rsatdi. 
A.Shaxmatovning ilmiy merosi juda katta. U 150dan ortiq asar e`lon qilgan. 
A.Shaxmatov o`zining ilmiy-tadqiqot ishlari bilan mavjud qiyosiy-tarixiy 
metodning asosiy yo`lini chuqurlashtirishga, mukammalashtirishga salmoqli hissa 
qo`shdi. Uning ilmiy asarlari rus tilshunosligining turli yo`nalishida erishgan 
yuutuqlarini birlashtirar edi. Ammo uning ustozi F.Fortunatovning ta`siri 
hammadan kuchli bo`ldi. U Fortunatovning asarlarini yuksak baholadi. 
Agar F.Fortunatov ko`proq eski slavyan va litva tillari materiallariga suyanib 
ish qilgan, asosan, slavyan va hind-Yevropa tillarining qiyosiy grammatikasi 
problemalari bilan shug`illangan bo`lsa, A.Shaxmatov undan keyingi davr 
materiallarini, rus tilining tarixiy taroqqiyotiga oid hodisalarni, ayniqsa rus tilining 
tarixiy fonetikasini tekshirdi. Shu asosda u umumrus bobo tilini qayta tiklash 
masalasiga katta ahamiyat berdi. 
U rus tilining tarixini tasvirlar ekan, uning shakillanish tarixidagi 
bosqichlarni shunday ko`rsatadi: dastlab hind-Yevropa bobo tili bo`lgan, undan 
slavyan tili ajralib chiqqan, boltiq slavyan tilidan umumslavyan tili, undan 
umumrus tili ajralib chiqqan. Umumrus tili esa ulug` rus, belorus va ukrain tillariga 
bo`lingan.
Rus tili tarixini A.Shaxmatov rus xalqining tarixi, madaniyati bilan bog`lar 
edi. A.Shaxmatov til tarixini o’rganish xalq tarixi, adabiyoti, folkor, yozma 
yodgorliklar kabi bir necha faktorlarni til faktorlari bilan birgalikda o`rganish kabi 
kompleks metodlarni ilgari surdi. 

---

118 
A.Shaxmatov 1925-yilda e`lon qilgan “Rus tili sintaksisi” nomli mashhur 
asari va unda bayon qilingan fikrlari hozirgacha til grammatikasini o`rganish 
sohasida o`z qimmatini yo`qotmagan. 
A.Shaxmatov tilni o’rganish sintaksisga asoslanib olib borilishi kerak degan 
fikrda edi. Shuning uchun tilshunoslik fanining sxemasi mana shunday bo’lishi 
lozim deb taklif qiladi: “Til haqidagi ta’limiy gap sintaksisidan boshlanishi, 
izchillik bilan so`z birikmasi sintaksisiga, so`z turkumlari sintaksisiga, grammatik 
formalar haqidagi ta’limotga, tovushlar haqidagi ta’limotga, so`z yasash haqidagi 
ta’limotga va lug`at tarkibi haqidagi ta’limotga o`tishi mumkin edi”. Bundan 
ko`rinadiki, u so`z turkumlarini sintaksisga ko`chirib, morfologiyada so`z 
formalarinigina qoldiradi. 
A.Shaxmatov fanlar akademiyasi tuzgan “Rus tili lug`ati”ni tahrir qilishda 
ishtirok qildi, rus tilining orfografiyasini mukammallashtirishda ham rahbarlik 
qildi.
Rus tilshunoslari jahondagi boshqa olimlar qatorida tillarni qiyosiy o`rganish 
metodini yaratuvchilaridan edi. Bunda A.X. Vostokov, A.A. Potebnya, I.A. 
Boduen de Kurtene, F.F. Fortunatov, A.A. Shaxmatovlarning qo`shgan hissalari 
juda kattadir.