Universiteti "tasdiqlayman"

GLOSSARY 
Atamaning o’zbek 
tilida nomlanishi 
Atamaning 
ingliz tilida 
nomlanishi 
Atamaning rus 
tilida nomlanishi 
Atamaning izohi 
assimilyatsiya 
Assimilation 
ассимиляция 
yonma-yon 
yoki 
ketma-ket 
kelgan 
tovushlarningo‘zaro 
moslahuvi. 
diereza 
Dieresa 
диереза 
undosh 
tovushlarni 
talaffuzda 
tushirib 
qoldirilishi. 
metateza 
Metathesis 
метатеза 
tovushlarning 
o‘rin 
almashuvi. 
reduksiya 
Reduction 
редукция 
unli 
tovushlarning 
urg‘usiz bo‘g‘inlarda 
kuchsizlanishi 
yoki 
o‘zgarishi deyiladi. 
singarmonizm 
synharmonism 
сингармонизм 
tovushlarning o‘zaro 
uyg‘unlashuvi. 
qiyosiy-tarixiy 
fonetika 
comparative-
historical 
phonetics 
сравнительно-
историческая 
фонетика 
tildagi tarixiy-fonetik 
o‘zgarishlarni 
o‘rganuvchi qiyosiy-
tarixiy 
tilshunoslik 
sohasi. tildagi tarixiy 
fonetik o‘zgarishlar 
ma’lum 
tarixiy 
fonetik qonuniyatlar 

---

155 
asosida ro‘y beradi. 
Fonetik-fonologik 
o‘zgarishlar 
tilning 
ichki 
qonuniyatlari 
bilan 
bog‘liq 
hodisadir. 
qiyosiy-tipologik 
fonetika 
comparative 
typological 
phonetics 
сравнительно-
типологическая 
фонетика 
qardosh va qardosh 
bo‘lmagan tillardagi 
tarixiy-fonetik 
o‘zgarishlarni tahlil 
qiladi. 
Tilshunoslik 
taraqqiyotining 
eng 
umumiy 
qonuniyatlari, tilning 
ichki 
qurilishi, 
til 
tizimi, til va nutq 
munosabatlari 
haqidagi fan. 
fonetik-fonologik 
qonuniyatlar 
phonetic-
phonological 
laws 
фонетико-
фонологические 
законы 
til 
taraqqiyotidagi 
fonetik o‘zgarishlarni 
tahlil 
etuvchi 
qonuniyatlarlardir. 
umumiy fonetik 
qonuniyatlar 
general phonetic 
laws 
общие 
фонетические 
законы 
barcha tillarga xos 
umumiy 
holdagi 
tartib va qoidalarni 
tilning 
boshqa 
qonuniyatlari 
bilan 
bog‘liqlikda 
aks 
ettiradi. 
xususiy fonetik 
qonuniyatlar 
private phonetic 
patterns 
частные 
фонетические 
закономерности 
muayyan til uchun 
xos 
bo‘lgan 
qonuniyatlarni 
ifodalaydi. 
 
Аdabiyotlar: 
1. 
Sоbirоv А. O‘zbеk tilining lеksik sаthini sistеmаlаr sistеmаsi tаmоyili аsоsidа 
tаdqiq etish. –Tоshkеnt: Mа’nаviyat, 2004. 
2. 
Mirtоjiеv M. Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili.–Tоshkеnt, 2004.
3. 
Yo‘ldоshеv I. O‘zbеk kitоbаtchilik tеrminоlоgiyasi. – Tоshkеnt: Fаn, 2005.
4. 
Yo‘ldоshеv I., Shаripоvа O‘. Tilshunоslikkа kirish. –Tоshkеnt: Iqtisоd-
mоliya, 2007.
5. 
Jаmоlхоnоv H. Hоzirgi o‘zbеk аdаbiy tili. –Tоshkеnt, 2008.

---

156 
14-MAVZU. LEKSIKOLOGIYA VA UNING BO`LIMLARI 
Reja: 
 
1. Leksikologiyaning predmeti va vazifalari
2. Leksikologiyaning bo'limlari 
3. Aqliy leksika va leksik diffuziyalar. Ma'noning formal kodi
 
1. Leksikologiyaning predmeti va vazifalari 
Lеksikоlоgiya so‘zi grеkchа lexicos – “lug‘аviy bеlgi” vа logos - “bilim” 
so‘zlаridаn оlingаn bo‘lib, tilshunоslikning so‘z vа so‘zgа tеng lug‘аviy birliklаr, 
аniqrоg‘i, til bоyligi hаqidа bаhs yurituvchi qismidir. Hаr bir tilning lug‘аt tаrkibi, 
bоyligi, shuningdеk, tildаgi sо‘zlаr mаjmui lеksikа dеb yuritilаdi. Shungа kо‘rа 
lеksikа sо‘zi аdаbiy tilning lug‘аt tаrkibi mа’nоsidа hаm, birоr shеvа yoki 
diаlеktning lug‘аt tаrkibini ifоdаlаsh uchun hаm (diаlеktаl lеksikа), mа’lum bir 
kаsb-hunаr kаbi sоhаgа оid lug‘аt tаrkibi mа’nоsidа hаm (tеrminоlоgik lеksikа), 
hаttо аyrim yozuvchi аsаri (yoki аsаrlаri)ning sо‘zlаri mаjmui mа’nоsidа hаm 
(mаsаlаn, Nаvоiy аsаrlаri lеksikаsi) qо‘llаnаvеrаdi. 
Lеksikоlоgiya lеksikаni о‘rgаnаdi, lеksikа esа, о‘z nаvbаtidа, sо‘zlаrdаn yoki 
sо‘zlаr mаjmuidаn ibоrаt bо‘lаdi.
Biroq xorijiy adabiyotlarda leksika va morfologiya ajratilmay ta’riflanadi, 
so`z turkumlari leksik kategoriyalar deb beriladi: 
Ingliz tilida 1- muhim leksik kategoriya - ot ko`pincha dunyodagi barcha 
konkret obyektlarning turlarini ifodalaydi.(cake- tort, moon- oy, water- suv).
2-muhim kategoriya – fe’l esa o`ziga xos mashg`ulotlarni (applaud-
olqishlamoq, steal-o`g`irlamoq, work-ishlamoq) ifodalaydi. Bundan tashqari, 
fe`llar va otlar bir qancha turli xil shakllarga ega: ayrim otlar maxsus ko`plik 
shakliga ega bo`lsalar, ayrim fe`llar ko`plab boshqa shakllarga egadirlar va ular 
quyidagicha:
• People work- odamlar ishlaydi- hozirgi oddiy zamon III sh.ko`plik uchun
• Maria works- Mariya ishlaydi- hozirgi oddiy zamon III sh.birlik uchun
• Mariya is working- Mariya ishlayapti-hozirgi davomli zamon III sh.birlik 
uchun
• Maria worked- Mariya ishlagan- o`tgan zamon.III sh.birlik uchun
Otlar va fe`llar frazalar hosil qilish uchun boshqa so`zlar bilan birikish 
xususiyatiga ega. Masalan, otlarning oldidan ko`pincha definite (aniq) “the” yoki 
indefinite (noaniq) “a/an” artikllari kelishi mumkin. Lekin fe`llar artikllarni qabul 
qila olmaydi. Otlar bilan artikllar birikishidan kichik frazalar ( the young- yosh 
avlod, an hour- 1 soat) hosil qilinsa fe`l bilan birga ular yana ham kattaroq frazaga 
aylanadi. Masalan(steal a car – mashinani o`g`irlamoq, applaud the singer- 
qo`shiqchini olqishlamoq)- bu holatda biz ” a car” va ” the singer” ning vazifasini 
” applaud ” va ” steal ” fe`llarining to`ldiruvchilari deb qabul qilishimiz mumkin. 
Bunday fe`llar to`ldiruvchilarisiz o`z- o`zlarini to`ldira olmaydilar.

---

157 
3-katta kategoriya bu-sifat. Sifat shaxs yoki predmetlarning xususiyatlarini 
ya`ni otni ta`riflaydi. Masalan, xursand bola, shovqinli motor. Sifatlar otlar oldidan 
keluvchi artikllar bilan joy almashishiga qaramasdan, artikl ham sifat ham ular 
bilan birikayotgan otga tegishligidir.(a happyboy- xursand bola, happy a boy – bu 
noto`g`ri). Biz yana fe`lning ” to be ” shaklidan keyin sifat ishtiroki bilan mustaqil 
gap tuzishimiz mumkin.(The man is happy- bu kishi baxtlidir, “The engine was 
noisy”- bu mator shovqinli edi.) Ot yoki fe`llar kabi sifat ham maxsus shakllarga 
ega: comparative - qiyosiy daraja ”happier”(baxtliroq ya`ni baxtli darajasidan ham 
yuqoriroq) yoki superlative- orttirma daraja “happiest” (eng baxtli)”
.