Universiteti "tasdiqlayman"
Download 5.09 Kb. Pdf ko'rish
|
Ma\'ruza matni. Tilshunoslik. 1-kurs (40soat) kechki
|
tarixiy fonetika deb ataladi.
Tillardagi, ko‘pincha qarindosh tillardagi (slavyan, german, roman, turkiy tillari kabi) tarixiy-fonetik o‘zgarishlar natijasida so‘zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqishi jihatdan o‘xshashlik va farqlarni qiyosiy-tarixiy fonetika aniqlab beradi. Qardosh va qardosh bo‘lmagan tillardagi tarixiy- fonetik o‘zgarishlarni va hozirgi fonetik-fonologik o‘xshashlik va farqli belgilarni o‘rganish natijasida tipologik va qiyosiy-tipologik fonetika hamda fonologiya sohalari vujudga keldi. Umuman tildagi rivojlanish qonuniyatlari singari, tarixiy- fonetik va fonologik o‘zgarishlarni o‘rganishdagi fonetik va fonologik qonuniyatlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 153 1) umumiy fonetik qonuniyatlar –barcha tillarga xos bo‘lgan universal holdagi tartib va qoidalarni belgilab beradi va ular tilning boshqa bosqichlarida ro‘y beruvchi umumiy hodisalar bilan ham bog‘lanadi. Masalan, barcha turkiy tillarda jarangsiz undoshlar ikki unli tovush oralig‘ida jaranglilashishi mumkin. Barcha turkiy tillarda singarmonizm (unlilarning uyg‘unlashuvi yoki unlilar garmoniyasi) qonuniyati mavjud bo‘lib, so‘z o‘zagidagi unlining uning affiksidagi unli bilan uyg‘unlashuvida ko‘rinadi. Bunday singarmonizm hodisasi unlilarning til va labning holatiga ko‘ra uyg‘unlashuvi bilan izohlanadi. Masalan, qozoq tilida: attar, bashtar; turkman tilida: barar, dashar; qirg‘iz tilida: ottuz, moyun, tundu kabilar. 2) alohida fonetik qonuniyatlar ayrim tillar uchun xos bo‘lgan hodisalarni izohlaydi. Masalan, boshqa turkiy tillarga xos bo‘lgan singarmonizm o‘zbek tili tarixida ham bor bo‘lib, unli fonemalar bu tilda 8-9 ta bo‘lgan. Tarixiy-fonetik o‘zgarishlar o‘zbek tilining ichki fonetik qonuniyatlari va tashqi ta’sir natijasida, ya’ni boshqa tillar bilan aloqasi natijasida yuzaga kelgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida oltita unli fonema bo‘lib, ular tilning ko‘tarilishi (yuqori, o‘rta, quyi) va labning holatiga ko‘ra fonologik oppozitsiyani tashkil qiladi: i - u e - o‘ a – o.Bu fonetik va fonologik alomatlar boshqa turkiy tillar uchun xos emas. Fonetik va fonologik qonuniyatlar tildagi ichki va boshqa tillar bilan aloqa natijasida –tashqi faktorlar ta’sirida bo‘lishi mumkin. Ba’zan esa har ikki faktor ham bir yo‘la ta’sir qilishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida /o fonemasining hosil bo‘lishida ikki fikr mavjud. O‘zbek tilidagi ichki fonetik faktorga asoslangan qarash /o fonemasi /a/ fonemasining lab va chuqur til orqa undoshlaridan keyin kelib, /o -lashganini ko‘rsatadi. Tashqi faktorga asoslangan qarash o‘zbek tilidagi /o/ fonemasi fors-tojik tilining ta’siri ostida hosil bo‘lgan deb hisoblaydi. Shevalar orfoepik, grammatik va leksik normalardan tashqarida bo‘lgani tufayli ularda turli o‘zgarishlar saqlanib qoladi va asta-sekin adabiy tilga ham ta‘sir qiladi. Fonetik qonuniyatlar xronologik jihatdan ikki turli bo‘ladi: 1) diaxronik fonetik qonuniyatlar – bir guruh tillar yoki aynan bir tilning tarixida ro‘y bergan tarixiy-fonetik va fonologik o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Bu tarixiy hodisalarni o‘rganuvchi til tarixining bir bo‘limi diaxronik (tarixiy) fonetika va fonologiya deb yuritiladi, yuqorida ko‘rsatilgan tarixiy tovush o‘zgarishlari ana shunday diaxronik fonetikaga oid xususiyatlar hisoblanadi. 2) sinxronik fonetik qonuniyatlar– hozirgi davrda bo‘layotgan bir qancha tillardagi yoki ma’lum bir tildagi tovush o‘zgarishlari va urg‘uning tabiatiga oid xususiyatlarni ko‘rsatib beradi. Bunda hozirgi tillardagi yangi talaffuz tendensiyalari ham o‘rganiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida unlilar til oldi undoshlaridan keyin til oldi va til orqa undoshlardan keyin til orqa variantlarga ega bo‘ladi. Tarixiy-fonetik va fonologik o‘zgarishlar turli hodisa va jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, turkiy tillar va shevalariga xos bo‘lgan o-lashish, y-lashish, j-lashish, yo-lashish kabi hodisalar, german tillari tarixidagi umlaut, ya’ni til orqa lablangan unlilarning va keyingi bo‘g‘indagi / tovush ta’sirida til oldi holatiga 154 o‘tishi, ablaut, ya’ni ichki fleksiyadagi tovush almashuvi kabilar ana shunday hodisalarga kiradi. Fonetik va fonologik o‘zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni kamayishi yoki ko‘payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro‘y beradi:Agar tilda bo‘lgan ikki fonema bir fonemaga birlashsa, konvergensiya deyiladi. O‘zbek tili tarixida bo‘lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho‘ziq unli fonemalar keyinchalik birlashib, o‘rta cho‘ziqlikka ega bo‘lgan olti unli fonemani hosil qilgan. Agar bir fonema ikki fonemaga ajralsa, divergensiya deyiladi. Masalan, qadimiy turkiy tillarda bo‘lgan /a/ fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: /a/ va /o/. Bu hodisa divergensiya jarayoni natijasida sodir bo‘lgan. Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o‘zgarishlari ham kiradi. Chunki tovushlar turli holatlarda har xil o‘zgarishlarga uchraydi. Chunonchi, unlilar ochiq urg‘uli bo‘g‘inda cho‘ziq va yopiq urg‘usiz bo‘g‘inda esa qisqa talaffuz etilishi mumkin. Bunday holat ham ko‘pgina tarixiy va hozirgi tovush o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi. Fonetik va fonologik qonuniyatlarni tilning boshqa bosqichidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda o‘rganish asosli xuloslar beradi. Download 5.09 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|