Universiteti "tasdiqlayman"

Kombinator va pozitsion tovush o‘zgarishlari 
Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o‘zgarishlari 
ham kiradi. 
Umuman, fonetik qonuniyatlarni boshqa yondosh hodisalar ta’sirida 
o‘rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega.
”XIX asrda paydo bo‘lgan yangi maktab “Yosh grammatikachilar” deb 
atalib, ular birinchi marta tillarda doimiy o‘zgarishlar bo‘lib turishini kashf 
etganlar. Ular tovush o‘zgarishlarining ma’lum turi tasodifiy emasligini qayd 

---

149 
etishadi, ammo bu o‘zgarishlar juda ko‘p so‘zlarda namoyon bo‘ladi ( masalan, /p/ 
> /f/). Shuningdek, bugungi kundagi ayrim shakllarni til taraqqiyotining ma’lum 
bir davridagi tovush o‘zgarishlarini aniqlash orqali dastlabki holatidan ajratib olish 
mumkin. “Yosh grammatikachilar” tomonidan analogiya konsepsiyasi ishlab 
chiqildi: tillar barqarorligiga yordam beruvchi va undagi tartibsizliklarni 
chetlashtiruvchi jarayon –muhim mexanizm bo‘lib, biz tildagi odatiy tovush 
o‘zgarishlari bilan noodatiy (morfologiyada qayd etilgan) tovush o‘zgarishlarini 
bilishimiz kerak. Yosh grammatikachilar tovush o‘zgarishlarini tabiat qonunlariga 
ko‘ra izohlashgan.
Keyinchalik ba’zi tilshunoslar tilning o‘zgaruvchanligini izohlashning 
boshqa yo‘llarini topadilar. Tilshunoslikning strukturalizm maktabi (XX asr 
boshlari) tildagi barcha elementlarni o‘z o‘rnida sistema holatida o‘rganishni 
boshlab beradilar. Tildagi bir elementning o‘zgarishi butun sistemaga ham ta’sir 
qiladi.
Strukturalistlarni til sistemasida sodir bo‘ladigan alternativ o‘zgarishlar 
ko‘proq qiziqtirgan. Shunday tovush o‘zgarishlaridan biri ikki fonemaning bir 
fonemaga o‘tishi yoki bir fonemaning xuddi shunday o‘zgarish bilan tilda mavjud 
bo‘lgan boshqa fonemaga o‘tishi kabilar. Masalan, wh (which) tovush 
kombinatsiyasi ingliz tilida /hw/ tovushini ifodalashga xizmat qiladi va 
w/w/(witch) tovushi talaffuzidan farq qiladi? Ammo yozuvda ikki tovush bilan 
ifodalanadi. Jiddiy o‘zgarishlar kommunikativ muammolar tufayli ham ro‘y berishi 
mumkin va u boshqa fonemalardagi o‘zgarishlarni ham boshlab beradi. 
Tilning generativ nazariyasi (XX asrning 2-yarmida kashf etilgan) tildagi 
o‘zgarishlarni uning grammatikasidagi o‘zgarishlar sifatida baholaydi. Grammatika 
bu qonuniyatlarning o‘rnatilishi, tilda ma’lum bir o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi va 
qonuniyatlarning o‘zgarishidir: mavjud qonuniyatlar ma’lum bir yo‘l bilan 
o‘zgaradi, yangi qoidalar yuzaga keladi, ba’zilarining jarayonda bartaraf bo‘lishi 
kuzatiladi. 
Nutqdagi turli faktorlar natijasida tovushlar bir-biriga ta’sir qiladi. Bunday 
faktorlardan biri tovushning o‘rni, uning boshqa tovushga yonma-yon holatda 
bo‘lishi, tovushlarning birikuvi va urg‘uning tabiatiga bog‘liq. Tovushlarning 
pozitsion va kombinator o‘zgarishlari farqlanadi.
Ma’lum holatda ro‘y beruvchi tovushlarning o‘zgarishi pozitsion 
o‘zgarishshlar deb ataladi. Pozitsion o‘zgarishlar uch turga bo‘linadi: 1) urg‘uga 
nisbatan urg‘uli va urg‘usiz unlilar farqlanadi; 2) bo‘g‘in va uning tabiatiga ko‘ra 
ochiq va yopiq hamda berkitilgan va berkitilmagan bo‘g‘inlar farqlanadi; 3) 
so‘zdagi o‘rniga ko‘ra so‘z boshi, o‘rtasi va oxiridagi tovushlar va ularning 
birikmalari farqlanadi. 
Unli tovushlarning urg‘usiz bo‘g‘inlarda kuchsizlanishi yoki o‘zgarishi 
reduksiya deyiladi. Odatda sifat va miqdor reduksiyasi farqlanadi. Urg‘usiz yopiq 
bo‘g‘inlarda unlilar cho‘ziqligining qisqarishi va kuchli artikulyatsiya qilinishining 
yo‘qolishi miqdor reduksiyasi deb ataladi. Masalan, sanash so‘zining boshidagi 
urg‘usiz /a/, oxiridagi /a/ ga qaraganda ancha kuchsiz va qisqa talaffuz etiladi. Rus 
tili orqali o‘zlashgan direktor, rektor so‘zlaridagi o unlisi urg‘usizdir. 

---

150 
Akkomodatsiya tovushlarning hosil bo‘lish o‘rni va usuli, labning holati va 
tovush paychalarining tebranishiga ko‘ra moslashuv orqali amalga oshiriladi. 
Nutqdagi barcha tovushlar bir-biri bilan artikulyatsiya fazalari orqali bog‘lanadi va 
bu artikulyatsiya strukturasini tashkil etadi. Tovushlar o‘rtasidagi bog‘lanishning 
artikulyatsiya strukturasini chuqur o‘rganish yordamida fonetik hodisalar 
oydinlashadi. 
Assimilyatsiya hodisasi ham talaffuzni iqtisod qilishning bir turi hisoblanadi. 
Assimilyatsiya natijasida so‘zlar qisqarishi, undagi tovushlarning artikulyatsiyasi 
o‘xshash bo‘lib qolishi talaffuzni osonlashtirishga yordam beradi. Turli tillarda 
assimilyatsiyaning tabiati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Xususan, nemis tilida 
jaranglilik belgisi bo‘yicha assimilyatsiya uchramaydi. Bunday assimilyatsiya rus 
va o‘zbek tillariga xosdir. 
Distant assimilyatsiya ko‘proq unlilarning o‘zaro ta’siri natijasida ro‘y 
beradi va turkiy, fin-ugor, ba’zi german tillarida uchraydi. Masalan, nemis tilida 
otlarning ko‘plik qo‘shimchasidagi unli so‘z o‘zagidagi unliga o‘xshash belgilariga 
ega bo‘ladi. Bu hodisaumlaut deyiladi: Buch "kitob" - biicher "kitoblar", Sohn 
"o‘g‘il" - Sohne "o‘g‘illar" kabi. 
Progressiv assimilyatsiyaning yana bir turi singarmonizm yoki unlilarning 
uyg‘unlashuvi deb atalib, u so‘zlarda (o‘zak va affiksda) unlilarning o‘xshash 
artikulyatsion-akustik belgilarga ega bo‘lishi bilan izohlanadi. Ba’zi afrika tillarida 
unlilar bir so‘z yoki so‘zlar birikmasi doirasida uyg‘unlashadi. Ko‘pgina urol va 
oltoy tillarida unlilar til oldi va til orqa, hamda lablangan-lablanmagan belgilari 
bo‘yicha uyg‘unlashadi. Masalan, turkiy tillarda, xususan, turkman, qozoq, qirg‘iz, 
turk, qoraqalpoq tillaridagi so‘zlarda til oldi yoki til orqa, lablangan yoki 
lablanmagan unlilar o‘xshash holatda uchraydi. Bunda so‘z o‘zagidagi unli bilan 
uning affiksidagi unli uyg‘unlashadi. Masalan, turkman tilida: galamlar - 
"qalamlar", gelinlar - "kelinlar" qozoq tilida: bashtar - "boshlar", koldor - "qo‘llar", 
turk tilida: gollar - "qo‘llar", gozlar - "ko‘zlar" kabi. 
Singarmonizm urg‘u bilan ham bog‘liq bo‘lib, ularning har ikkisi so‘zning 
fonetik belgisi hisoblanadi. Assimilyatsiya sinxronik (yangi paydo bo‘lgan) va 
diaxronik (tarixiy shakllangan) bo‘lishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan umlaut va 
singarmonizm hodisalari tovushlarning tarixiy assimilyatsiyasi natijasida kelib 
chiqqan. 
Assimilyatsiya natijasida nutq tovushlari o‘rtasidagi farqlar yo‘qolib, ular bir 
yoki bir necha belgilari bilan o‘xshash bo‘ladi yoki uyg‘unlashadi. Biroq bu 
hodisaga aksincha bo‘lgan tovushlarning o‘zaro ta’siri ham borki, bunda 
tovushlarning o‘xshashlik xususiyati yo‘qoladi. Agar so‘zdagi ikki bir-biriga 
o‘xshash tovushlardan biri o‘zgarib, natijada ular biror artikulyatsion-akustik 
belgisi yoki bir necha belgilari bilan farqlanib qolsa, dissimilatsiya (lotincha 
dissimilatio - "o‘xshamaslik") deyiladi. Masalan, rus va o‘zbek og‘zaki nutqida 
dissimilyatsiya ko‘p uchraydi: tumba (tunba), Tambov (tanbov), tramvay (tranvay), 
kombayn (konbayn), djemper (djenper), ambar (anbar). Ingliz tilida marble - 
"mramor" so‘zi fransuz tilidagi marbre — so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, so‘z 
oxiridagi (r) tovushi dissimilyatsiya natijasida (1) ga ko‘chgan. 

---

151 
Metateza (yoki inversiya) hodisasi tovushlar yoki bo‘g‘inlarning so‘z 
tarkibida o‘zaro o‘rin almashishi bilan izohlanadi. Ba’zan so‘zda yonma-yon 
kelgan tovushlarning o‘zaro o‘rin almashuvi inversiya deb, aksincha, bir-biridan 
uzoq bo‘lgan tovushlarning o‘zaro almashinuvi metateza deb yuritiladi. Bu hodisa 
ko‘proq og‘zaki nutqda uchraydi: mramor (marmar), tuproq (turpoq), yomg‘ir 
(yog‘mir), tuhfa (tufha), supra (surpa) kabi. 
Diereza (yoki tushurib qoldirmoq) hodisasi undosh tovushlarni talaffuzda 
tushirib qoldirish bilan izohlanadi: (Toshkent shevasida) go‘sht (go‘sh), rost (ros), 
surtmoq (surmoq), tandir (tanir) kabi. 
Agar bir xil yoki o‘xshash bo‘g‘inlardan biri tushirib qoldirilsa, gaplologiya 
deyiladi. Masalan, morfofonologiya so‘zi o‘rnida morfonologiya,sarig‘ yog‘ 
o‘rnida saryog‘ kabi. 
So‘zga tovushni qo‘shib aytish epenteza deyiladi: ishqiboz kabi. 
So‘zning boshlang‘ich qismiga tovushlar qo‘shib aytilsa, proteza deyiladi. 
Turkiy tillarda, xususan o‘zbek tilida (og‘zaki nutqda) rus tilidan kirgan so‘z 
boshida kelgan undosh tovushlar birikmasi oldidan (i), (u) unlilarini qo‘shib aytish 
protezaga misoldir: stol (ustol), stul (ustul). 
Chet tilidan kirgan so‘zlardagi tovushlarni ona tilidagi tovushlar bilan 
almashtirib talaffuz qilish substitutsiya deyiladi. Odatda, ona tilida bo‘lmagan chet 
tilidagi tovush ko‘proq almashtiriladi. Biroq chet tilidagi tovushga o‘xshashroq 
tovush ona tilida bo‘lishiga qaramay, uni almashtirish hollari ko‘p uchraydi. 
Chunki har bir til o‘zining alohida tovush sistemasiga ega va undagi tovushlar 
boshqa tilda qaytarilishi mumkin emas. Bunday tovushlar substitutsiya hodisasi 
atoqli otlarda ko‘p uchraydi: nemischa: Webster - Uebster, Isaak - Isaak, lotincha: