Universiteti "tasdiqlayman"

3. Funksional tasniflash va metatil (etalon til) haqida ma`lumot 
Funksional tasnif areal tasnif bilan uzviy aloqadordir, chunki dunyo 
lingvistik xaritasi tillarning bugungi kundagi ma'muriy-siyosiy xaritasi bilan 
bog`lanib ketadi. Tillarni funksional tasniflash ko`p qirrali bo`lib, unda tillarning 
hududiy tarqalish miqyosi ham, ushbu tillarda so`zlashuvchilar soni ham, tilning 
ma'muriy davlat tizimida va jamiyatda tutgan o`rni, hatto mavqeyi va nufuzi ham 
e'tiborga olinadi. Tillarni funksional tasnif qilishda odatda quyidagi muhim omillar 
asos qilib olinadi: 
- dunyodagi o`lik va tirik tillar soni; 
- tirik tillarda gaplashuvchilar soni;
- tilning o`z hududidan tashqarida tarqalish va qo`llanish darajasi; 
- tillarning hozirgi dunyo hamjamiyatida tutgan o`rni;
- o`z yozuviga ega va ega bo`lmagan tillar;
- tabiiy va sun'iy tillar;
- 
tilning 
amal 
qilish 
shakli 
va 
bajaradigan ijtimoiy vazifalari.
Til 
va 
jamiyatning 
o`zaro 
uzviy 
munosabati bizga ma'lum. Shu jihatdan kelib 
chiqib, tillar urug` tili, qabila tili, xalq-elat tili, 
milliy tillar bosqichlarini boshidan kechiradi. 
Boshqacha aytganda, til jamiyat darajasiga 
mos bo`ladi. Shuningdek, tilning tarqalish va 
boshqa 
mamlakatlarda, 
mintaqalarda 
qo`llanishi 
ham 
davlatning 
xalqaro 
hamjamiyatda 
iqtisodiy-siyosiy 
jihatdan 
tutadigan o`rni, mavqeyiga bog`liq bo`ladi. 
Ayrim tillarning boshqa mamlakatlarda ham 
keng amal qilishi va o`zga xalqlar tomonidan 
 Eng ko‘p tarqalgan til.Siz darhol bu xitoy tili, deb 
o‘ylashingiz tabiiy hol. To‘g‘ri, yer kurrasidagi eng ko‘p 
aholi yashaydigan Xitoy Xalq Respublikasidek davlatda 
bir yarim milliarddan ortiq odam xitoy tilida gaplashgan 
bilan, lekin u butun jahon bo‘ylab keng yoyilmagan-da! 
Afsuski, bu baxtli til ispancha ekanligidan ko‘pchilik, 
hatto, 
aksariyat 
tilshunoslarning 
o‘zlari 
ham 
bexabardirlar. Ispan tilini bu qadar ommalashib ketishiga, 
avvalo, mashhur sayyohlar, dengiz qaroqchilari hamda 
ispaniyalik mustamlakachilar sabab bo‘lib qolganlar. 
Shunisi qiziqarliki, Amerika Qo‘shma Shtatlarining 50 ta 
shtatidan 23 tasida davlat tili ispan tili hisoblansa, bor-
yo‘g‘i 21 tasidagina ingliz tili amaldagi til va qolgan 
shtatlarda esa frantsuz tili hukmronlik mavqeyini saqlab 
turmoqda. Ma’lumki, AQShda har bir shtat aholisi o‘z 
mahalliy qonunlariga amal qilib yashaydi. 

---

191 
keng o`rganilishi shulardan kelib chiqadi. Aynan shu holat tillarni mahalliy tillar 
va mintaqalararo, millatlararo aloqa vositasi va xalqaro tillar kabi tillar guruhlariga 
ajratishga sabab bo`ladi. 
Xalqaro tillarga BMTning ishchi tillari - ingliz, xitoy, rus, 
fransuz, ispan va arab tillarini misol qilib keltirish mumkin. 
Biroq bu yuqorida qayd qilingan omillardan kelib chiqib 
o`zgarib turadi. Jumladan, bir vaqtlar nemis tili xalqaro til 
hisoblangan, xitoy va rus tillari bu darajaga keyinroq erishgan. 
Tillarning funksional tasnifida tilga aloqador vaziyat ham 
e'tiborga olinadi, ya'ni muayyan jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar 
va ularga xizmat qiladigan tillar, tilning davlat tizimida, 
ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy, diniy sohalarda qo`llanish 
darajasi va shulardan kelib chiqib jamiyatda tutadigan o`rni aniqlanadi. Tillar 
jamiyatda bajaradigan vazifalari va amal qilish shakllariga ko`ra adabiy til va 
sheva, davlat tili, din yoki fan tili kabi turlarga bo`linishi mumkin. Shunga ko`ra, 
bir tilli, ikki tilli, ko`p tilli jamiyatlar mavjud. Juda ko`p mamlakatlarda ikki tillilik, 
hatto uch-to`rt tillilik amal qiladi. Finlyandiya ikki tilli, Belgiya uch tilli, 
Shveysariya to`rt tilli mamlakat hisoblanadi.
Tilning muayyan jamiyatda tutadigan o`rni, avvalo, tilning mamlakatdagi 
statusi, mavqeyi va mazkur jamiyat tomonidan qo`llanish darajasi bilan 
belgilanadi. Bu tilga davlat tili maqomi berilishi bilan ham bog`liq bўlib, 
ko`pchilik mamlakatlarda ushbu maqom mahalliy xalq tiliga beriladi. Shu bilan 
birga, bir yo`la 2 til davlat tili bo`lgan mamlakatlar ham bor. Davlat tili maqomi 
tilni himoyalash vazifasini ham bajaradi. 
Masalan, Shveysariyada konstitutsional qonun asosida 4ta tilga - nemis, 
fransuz, italyan va retoroman tillariga davlat tili statusi berilgan, vaholanki, 
retoroman tilida mahalliy aholining 1%ga yaqini o`z oilaviy sharoitida gaplashadi. 
Ko`p tilli mamlakatlardan biri bo`lgan Hindistonda ingliz va hindu tillari davlat tili 
sifatida rasman belgilab qo`yilgan. Hindu tili mamlakat aholisining ko`p qismi 
biladigan til bo`lsa-da, biroq turli shtatlarda yashovchi aholi o`z tillarini 
kamsitilgan deb hisoblab, ko`proq ingliz tilida gaplashishini afzal ko`radilar.
Til siyosatining bunday nozik jihatlari metatillarnig yaratilishiga ham olib 
keldi. Metatil (etalon til)turli til sistemasini tasnif qilish uchun bitta umumiy 
 Esperanto tili- bu varshavalik okulist shifokor Lazer Markovich 
Zamengofom tomonidan yaratilgan eng keng tarqalgan sun’iy tildir. 
Hozirgi kunda bu tildan foydalanuvchilar soni taxminan yuz mingdan 
boshlab milliongacha deya taxmin qilinadi. 

---

192 
sistema, barcha uchun umumiy universal til yaratish g`oyasi XIX asrda paydo 
bo`ldi. Ushbu g`oyaga ko`ra, metatil asos til sifatida amal qiladi, boshqa tillar 
uning invarianti hisoblanadi. Etalon til vazifasini sun'iy til, ramziy tillar bajarishi 
mumkin. Shu maqsadda ayrim sun'iy tillar yaratildi ham. Biroq sun'iy tillar 
ildizsiz, ya'ni o`z egalarisiz bo`lgani uchun jonli tillardek rivojlanib keta olmadi. 
Buni 100 yildan ortiq muddat davomida amal qilayotgan esperanto tili misolida 
ko`rish ham mumkin.