University of economics and pedogogy instituti

II.1. T a’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari.
0 ‘zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to ‘g ‘risida»gi Qonunining 3-moddasida ta’lim
sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari ko‘rsatib o ‘tilgan. Ular
quyidagilardan iborat:
1. T a ’lim-tarbiyaning insonparvar va demokratik xarakterda boMishi,
2. T a ’lim tizimining uzluksizligi va izchilligi;
3. U m um iy o ‘rta, shuningdek, o ‘rta maxsus, kasb-hunar t a ’limining
majburiyligi;
4. U m um iy o ‘rta, shuningdek, o ‘rta maxsus kasb-hunar t a ’limining
www.ziyouz.com kutubxonasi
1 yo‘nalishlarini tanlashning ixtiyoriyligi;
I 5. T a ’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
6. Davlat t a ’lim standard doirasida ta ’lim olishning h a m m a uchun
ochiqligi;
7. T a ’lim dasturini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan
yondashuv;
8. Bilimli b o ‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish;
2. T a ’lim tizimida davlat va jam iyat boshqaruvini uyg‘unlashtirish.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to ‘g‘risida»gi Q onunining
3-moddasida, ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillaridan
biri ta ’lim va tarbiyaning insonparvar va demokratik xarakterda boMishi
ko‘rsatilgan. T a’lim va tarbiyaning insonparvarlashuvi insonni
intellektual va m a’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq
boMgan uzluksiz t a ’lim tizimi orqali h ar tom onlam a barkam ol shaxsni
shakllantirishni nazarda tutadi. T a’limni insonparvarlashtirish shaxsning
ijodiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkon yaratadi. Shuningdek,
t a ’lim jarayonida uning m a’naviy-axloqiy ehtiyojlari, xohish-istaklari
va qiziqishlarini hisobga olishni nazarda tutadi. Bir so‘z bilan aytganda,
t a ’lim -tarbiya jarayoni shaxsni h ar to m o n la m a kam ol topishini
ta ’minlashga yo'naltiriladi, uning shaxsiga nisbatan hurm at bilan
yondashiladi.
T a’lim va tarbiyani demokratlashtirishning m azm uni shundan
iboratki, ta’lim-tarbiya mazmunining ochiqligi, o ‘quv materiallari, ta ’lim
shakl va metodlarining xilma-xilligi, milliy va hududiy xususiyatlarning
inobatga olinishi, hammaning va h ar kiinning madaniy jih atd an yuksak
natijalaiga erishishini ta ’minlashga im kon beradi. M azk u r tamoyilga
am al qilish o ‘quvchilarning x o h ishlariga k o 'ra o ‘q uv ja d v a lid a n
q o ‘shimcha fanlarning o ‘rin olishi, yuqori sinflarda m uayyan fanlam ing
chuqurlashtirilib o ‘rgatilishi, fakultativ m ashg'ulotlar hajm ini
kengaytirish, turli yo‘nalishlarda t o ‘garaklarni tashkil etish, darslam ing
yakka va guruh asosida o ‘tkazilishiga e ’tibor berilishini anglatadi.
T a ’lim tizimining uzluksizliei va izchilligi tamovili respublikada
uzluksiz t a ’lim tizimining barcha bosqichlari o 'zaro aloqadorlik va
bog‘liqlik asosida faoliyat yuritishlarini ifodalaydi. U m u m iy o ‘rta t a ’lim
m ak tab larin in g o ‘quv d astu rlari a k a d e m ik litsey va k a s b - h u n a r
kollejlarining, o ‘z navbatida ularning o ‘quv dasturlari oliy o ‘quv yurti
o ‘quv dasturlari bilan m utanosiblikda yaratilib, biri o ‘zidan avvalgi
bosqichda o'zlashtirilgan m a’lu m o tn i boyitadi va rivojlantiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shuningdek, davlat ta ’lim standartlari talablariga muvofiq faoliyat
olib borayotgan uzluksiz t a ’lim tizimi mazmuniga ko‘ra bir tipdagi
o ‘quv yurtlarining biridan ikkinchisiga o ‘tib o ‘qish imkoniyati mavjud.
C hunonchi, ta ’lim oluvchilar bir maktabdan ikkinchi maktabga, bir
akademik litseydan ikkinchi akademik litseyga bir shaharda faoliyat
yuritayotgan oliy o ‘quv yurtidan ikkinchi shaharda joylashgan oliy o ‘quv
yurtiga o ‘tib ta ’limni davom ettirish huquqiga egalar.
U m um iv o ‘rta. shuningdek. o ‘rta maxsus kasb-hunar ta ’limining
maiburivligi tamovili o ‘zida. birinchidan, fanlar asoslari b o ‘yicha
m untazam bilim olishlari, ularning bilimlarni o ‘zlashtirishga bo‘lgan
ehtiyojlari, asosiy o ‘quv-ilmiy va um um m adaniy bilimlar, milliy va
um um insoniy qadriyatlarga asoslangan m a’naviy-axloqiy fazilatlar,
m ehnat, ijodiy fikrlash va kasb tanlash ko‘nikmalarini shakllantirish;
ikkinchidan, o ‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga
olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi, chuqur,
sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo‘naltirilgan ta ’lim olishni
t a ’minlash; uchinchidan, o ‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim
va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar
bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisoslikni egallash imkoniyatini yaratishni
ifodalaydi.
Q ‘rta maxsus kasb-hunar ta ’limining ixtivorivligi tamovilining asosiy
mohiyati o ‘quvchilarning yangi turdagi o ‘quv muassasalarida ta ’lim
olish yo‘nalishini ixtiyoriy ravishda tanlash huquqiga ega ekanliklarini
anglatadi. Bu ikki turdagi uch yillik maxsus t a ’lim yo‘nalishlarini
o ‘q u v ch ilar o ‘z iqtidorlari va xohish-istaklariga tayangan holda
tanlaydilar. Ana shu tarzda o ‘quvchilarning biron birshaklda bilimlarini
takomillashtirish, muayyan kasb-hunar egasi bo‘lib yetishishlari uchun
sharoit yaratiladi.
T a ’lim tizimining dunvoviv xarakterda ekanligi mamlakatda ta ’lim
taraqqiyotining rivoji ilmiy asoslarga ega b o ‘lib, u fan-texnika,
madaniyatning yuksala borishi bilan chambarchas holda rivojlanib
borishini nazarda tutadi.
Insoniyat mavjud ekan, hardoim taraqqiyot sari intiladi va yangidanyangi fan yutuqlarini q o ‘lga kiritib boradi. T a ’lim tizimi esa ana shu
fan yangiliklarini kelajak avlodga yetkazib berishni ta ’minlaydi. Shu
bois t a ’lim tizimining dunyoviy xarakterda b o ‘lishi talab etiladi.
Shuningdek, ta ’lim oluvchilarning ushbu yutuqlardan oqilona
fo y d alan g an holda u lard a n t o ‘g ‘ri xulosalar chiqarib, kelajakda
www.ziyouz.com kutubxonasi
I
I
I o ‘zlarining munosib o ‘rinlarini topishga zamin yaratadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to ‘g‘risida»gi Q onunining
4 -m oddasida belgilab qo‘yilganidek, fuqarolar millati, tili, jinsi, yoshi,
diniy e ’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, mavqeyi, xizmat turi, tu rar joyi,
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida qancha vaqt yashayotganligidan
q a t’iy nazar bilim olish huquqiga egalar. Davlat t a ’lim standartlari
doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochialigi tamovili aynan mana
shu holatni yoritishga xizmat qiladi.
Yuqorida qayd etilgan moddada, yana shuningdek, chet ellik
fu q a ro la rn in g 0 ‘zb ek isto n R e sp u b lik a si h u d u d i d a x a lq a ro
shartnom alarga muvofiq bilim olish huquqiga egaliklari t a ’kidlab
o ‘tilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasida istiqom at qilayotgan fuqaroligi
boMmagan shaxslaresa bilim olishda 0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolari
bilan teng huquqlarga ega ekanligi bu tamoyilning inson va uning
manfaatlariga xizmat qilishini bildiradi.
Respublikamizda ta’lim, o ‘zbek, rus, qozoq, qirg‘iz va tojik tillarida
olib borilayotgan umumiy o ‘ita t a ’lim muassasalari mavjud b o ‘lib,
bunday yo‘l bilan barcha m illatlarning tenglik asosida bilim olishiga
sharoit yaratilgan. Bundan tashqari mamlakatning barcha hududlarida
«yakshanbalik maktablari» tashkil qilingan b o ‘lib, har bir millat vakillari
dam olish kuni ixtiyoriy ravishda o ‘z ona tilida ta ’lim olish imkoniyatiga
egalar.
Ta’lim dasturlarini tanlashga vagona va tabaqalashtirilgan yondashuv
0 ‘zbekiston Respublikasining «T a’lim to ‘g ‘risida»gi Q o n u n in in g 7-
m oddasida o ‘z ifodasini topgan. Davlat ta ’lim standartlari um um iy
o ‘rta, o 'rta maxsus kasb-hunar h am d a oliy ta ’lim m azm u n i va sifatiga
q o ‘yiladigan talablami belgilab beradi.
Davlat ta ’lim standartlarini bajarish 0 ‘zbekiston Respublikasining
barcha ta ’lim muassasalari u chun majburiydir. Buning m a ’nosi shuki,
har bir ta’lim turi uchun alohida davlat ta’lim standartlari ishlab
chiqiladi, ularda ko‘zda tutilgan talablarga amal qilish esa m azkur
bosqichdagi t a ’lim muassasalaridan birday talab etiladi. A m m o davlat
t a ’lim standarti asosida ta ’lim muassasalari o ‘zlarining o ‘quv dasturlari
variantini ishlab chiqib, undan foydalanishlari m um kin. Bu t a ’lim olish
maqsadi yagona boMgani holda, unga erishish yo‘llari turlicha ekanligini
ko‘rsatadi.
Bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish ta’lim sohasidagi davlat
www.ziyouz.com kutubxonasi
siyosatining asosiy tamoyillaridan biri sanalib, uzluksiz ta ’lim tizimining
barcha bosqichlarida ushbu tamoyilga to ‘la am al qilinadi. T a ’lim
oluvchilarning iste’dod va qobiliyatlari davlat tom onidan moddiy va
m a ’naviy jihatdan rag‘batlantirilib boriladi. Bunday rag‘batlantirishlar
sirasiga iste’dodli o ‘quvchilarni faxriy yorliqlar, stipendiyalar hamda
mukofotlar bilan taqdirlashni kiritish mumkin.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkainasining 1993-yil 25
martdagi «0 ‘zbekiston o ‘quvchi-yoshlarini taqdirlash va m oddiy
rag‘batlantirish to ‘g‘risida»gi Qarorining qabul qilinishi ushbu tamoyilni
huquqiy jihatdan kafolatlanishini ta ’minladi. M azkur qarorga muvofiq
har yili o ‘quvchi va talabalar o ‘rtasida fan olimpiadalari o ‘tkazilib,
g ‘o lib lar turli im tiyozlarni qoMga kiritm oqdalar. 0 ‘zbekiston
R espublikasi P rezid en tin in g 1993-yil 5 fevralda qabul qilingan
«0 ‘zb e k isto n d a o ‘q u v ch i-y o sh la rn i rag‘b atlan tirish choralari
to ‘g ‘risida»gi Farmoniga binoan ilmiy salohiyat, iqtidorga ega talabalar
(bakalavr va magistratura yo'nalishlari bo‘yicha) ham da tadqiqotchilik
faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirayotgan aspirantlar uchun
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Davlat stipendiyalari ta ’sis
etildi va har yili o ‘n b irta ’lim yo‘nalishi (texnika va informatika, tibbiyot,
fizika-matematika, iqtisodiyot, jurnalistika, gumanitar, huquq va xalqaro
munosabatlar, pedagogika, m adaniyat va san’at, chet tillar, qishloq
x o ‘jaligi) b o ‘yicha 0 ‘zb e k isto n Respublikasi P rezid en ti Davlat
stipendiyasi uchun tanlovlar tashkil etilmoqda. Shuningdek, iqtidorli
talabalar uchun «Beruniy», «U lug‘bek» hamda «Navoiy» nomidagi
stipendiyalar joriy etilgan b o ‘lib, ularning sovrindorlari boMgan
talabalarning faoliyati moddiy jihatdan qoMlab-quvvatlanmoqda.
B u n d a n tash q ari is te ’d o d li y oshlarni m o d d iy va m a ’naviy
rag‘batlantirish, chet elda ta ’lim olishlarini qoMlab-quwatlash maqsadida
«U m id», «Iste’dod», «Respublika bolalar fondi», «SogMom avlod
uchun», «Ulug'bek» va boshqa jam g ‘armalar tashkil etilgan. Ayni vaqtda
davlat tom onidan ko‘rsatilayotgan amaliy yordam tufayli 2000 nafardan
ortiq talabalar xorijiy mamlakatlarda tahsil olib, o ‘z bilimlarini oshirishga
muvaffaq boMdilar.
Yuqorida bildirilgan fikrlar respublikada bilimli boMish va iste’dodni
rag‘batlantirish tamoyilining toMaqonli ravishda amaliyotga tatbiq
etilayotganligining yorqin isbotidir.
T a ’lim tizimida davlat va iamivat boshqaruvini uvg‘unlashtirish
tamovili ta ’limni tashkil etish va uning sifatini oshirishda davlat va
www.ziyouz.com kutubxonasi
I
f
i jam iyatning ta ’lim muassasalarini boshqarishda ham korlikka erishishni
I nazarda tutadi. T a ’lim tizimida davlat va jamiyat boshqaruvi t a ’lim
' samaradorligini oshirishga zamin yaratadi

II.2. T a ’lim tizimi va turlari.

. T a ’lim tizimi davlat siyosatining asosiy

tamoyillari asosida yosh avlodga t a ’lim-tarbiya berish yo‘lida faoliyat
yurituvchi barcha turdagi ta’lim muassasalari majmui demakdir. Har
bir m am lakatning ta ’lim tizimi uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
m adaniy hayoti bilan chambarchas bog'liq bo‘ladi.
0 ‘zbekiston Respublikasining t a ’lim tizim i davlat ta ’lim
standartlariga muvofiq ta ’lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va
nodavlat t a ’lim muassasalari, t a ’lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va
rivojlanishini t a ’minlash uchun za ru r b o ‘lgan tadqiqot ishlarini
boshqaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalar, ta ’lim sohasidagi davlat
boshqaruv organlari, shuningdek, ularga qarashli korxonalar,
muassasalar va tashkilotlarni o ‘z ichiga oladi. Respublikaning ta ’lim
tizimi yagona va uzluksizdir.
Respublika «T a’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n d a t a ’k id langanidek,
0 ‘zbekiston Respublikasida t a ’lim quyidagi tu rla rda am alga
oshiriladi:
Maktabgacha ta ’lim — bolaning sog‘lom, har to m o n la m a kamol
topib shakllanishini t a ’m in lovchi, u n d a o ‘qishga intilish hissini
uyg‘otuvchi, uni muntazam t a ’lim olishga tayyorlovchi h am d a bola
olti-etti yoshga yetguncha davlat va nodavlat maktabgacha ta ’lim
muassasalari va oilalarda amalga oshiri'uvchi ta ’lim bosqichi.
U m um iy o ‘rta ta ’lim ikki bosqichda am alga oshiriladi. U lar
quyidagilardir:
1) boshlang‘ich ta ’lim (1 —4-sinflar);
2) um um iy o ‘rta ta ’lim ( 1—9-sinflar).
Boshlang‘ich t a ’lim o ‘quvchilarga m urakkab boM magan ilmiy
bilimlarni berish asosida ularda o ‘qish, yozish va hisoblashga oid
dastlabki bilim, ko‘nikma ham da malakalarni shakllantirish asosida
ularda shaxsiy gigiyena va sogMom turm ush tarzi elementlarini hosil
qilish bosqichi.
U m u m iy o ‘rta t a ’lim o ‘q u v ch ilarn in g fan asoslari b o ‘yicha
m untazam bilim olishlarini, ularda bilim o ‘zlashtirish ehtiyojini, asosiy
o ‘quv-ilm iy va um um m adaniy bilim larni, milliy va um um bashariy
qadriyatlarga asoslangan m a’naviy-axloqiy fazilatlarni, m ehnat
www.ziyouz.com kutubxonasi
ko‘nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda
bo‘lishni va kasb tanlash ko‘nikmalarini shakllantirish1 bosqichi.
U m um iy o ‘rta umumiy o ‘rta t a ’lim muassasalarida am alga oshirilib,
o ‘quvchilarga 1—IX sinflar hajmida davlat ta ’lim standartlari talablariga
muvofiq fan asoslari bo'yicha majburiy ta ’lim beriladi.
Bolalarning qobiliyati, iste’dodini rivojlantirish uchun ixtisoslashgan
maktablarning tashkil etilishi esa ularning istiqbollarini ta ’minlashda
muhim ahamiyatga ega.
U m um iy o ‘rta t a ’lim negizida o ‘qish m uddati uch yil boMgan
majburiy o ‘rta maxsus kasb-hunar ta ’limi amalga oshiriladi. Mazkur
ta ’lim uzluksiz t a ’lim tizimida o ‘ziga xos o ‘ringa ega boMgan mustaqil
tur hisoblanadi. Q ‘rta maxsus kasb-hunar ta ’limi — umumiy o ‘rta ta’lim
negizida majburiy-ixtiyoriy ravishda tashkil etilib, o'quvchilarga ularning
imkoniyatlari va qiziqishlari asosida tanlab olingan kasb-hunar bo‘yicha
bir yoki bir necha ixtisoslik asoslariga oid bilimlarni berish bosqichi.
M azkur muassasalarda ta ’lim olish o'quvchilar tom onidan majburiyixtiyoriy ravishda tanlanadi.
A kademik litsev o ‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini
hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur,
sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo ‘naltirilgan ta ’lim
olishlarini t a ’minlash m aqsadida davlat ta ’lim standartlariga muvofiq
o ‘rta maxsus t a ’lim beruvchi, yuridik maqomga ega ta ’lim muassasasi.
Akademik litseylar asosan oliy o ‘quv yurtlari qoshida tashkil etiladi.
K asb-hunar kolleii o ‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim
va ko'nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar
b o ‘yicha bir yoki bir n ech a ixtisosni egallash im konini yaratish
m aqsadida, tegishli davlat t a ’lim standartlari doirasida o ‘rta maxsus,
kasb-hunar ta ’limini beruvchi, yuridik maqomga ega ta ’lim muassasasi.
K asb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tom onidan
tasdiqlangan nam unadagi diplom ham da o ‘rta m a ’lum otga ega
boMganlik t o ‘g ‘risidagi guvohnom alar beriladi. Ular bitiruvchilarga
ta ’limning keyingi bosqichlarida o ‘qishni davom ettirish yoki egallangan
ixtisoslik va kassb-hunar yo'nalishi bo‘yicha m ehnat faoliyati bilan
shug‘ullanish huquqini beradi.
Oliv t a ’lim — o ‘rta maxsus, kasb-hunar ta ’limi negiziga asoslanib,
ikki bosqich (bakalavriat ham da magistratura)da tashkil etiladigan
www.ziyouz.com kutubxonasi
I
f
! h am d a mutaxassisliklar yo'nalishlari b o ‘yicha xalq xo‘jaligining turli
sohalariga oliy m a’lumotli mutaxassislarni tayyorlab beruvchi ta ’lim
bosqichi.
Bakalavriat — mutaxassislik yo‘nalishi bo‘yicha fundam ental va
amaliy bilim beradigan, ta ’lim m uddati kamida to ‘rt yil davom etadigan
ta y a n c h oliy t a ’limdir. Bakalavrlik dasturi tu g atilg an d an so‘ng
bitiruvchilarga «bakalavr» darajasi beriladi va davlat tom onidan
tasdiqlangan namunadagi kasb-hunar faoliyati bilan shug‘ullanish
huququini beruvchi diplom topshiriladi.
M agistratura — aniq mutaxassislik b o ‘yicha fundam ental va amaliy
bilim beradigan, bakalavriat negizida ta ’lim m uddati kam ida ikki yil
davom etadigan oliy ta ’limdir.
«Magistr» darajasini beradigan davlat malaka attestatsiyasi magistrlik
dasturining intihosidir. Magistrlarga davlat tomonidan tasdiqlangan
nam unadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini
beradigan diplom topshiriladi.
Oliv o ‘auv vurtidan kevingi t a ’lim iamivatning oliy malakali ilmiy
va ilmiy-pedagog kadrlarga boMgan ehtiyojlarini qondirish, shaxsning
ijodiy t a ’lim — kasb-hunar m anfaatlarini qanoatlantirishga qaratilib,
oliy o ‘quv yurtlari va ilm iy-tadqiqot m uassasalarida asp iran tu ra,
a d ’yunktura va doktoranturada t a ’lim olish, shuningdek, m ustaqil
tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish asosida amalga oshiriladigan ta ’lim
bosqichi.
Oliy o'quv yurtidan keyingi ta ’lim bosqichlarida tahsil olish
(aspirantura, doktorantura) muayyan ilmiy daraja (fan nomzodi va fan
doktori ilmiy darajasi)ni olishga imkon beruvchi dissertatsiya himoyasi
bilan yakunlanadi. Yakuniy davlat attestatsiyasi natijalariga ko‘ra tegishli
mutaxassislik yo‘nalishlarida fan nom zodi va fan doktori ilmiy darajasi
berilib, davlat tom onidan tasdiqlangan nam unadagi diplom lar
topshiriladi.
K adrlar malakasini oshirish va ularni qayta tavvorlash
mutaxassislarning kasb bilimlari va ko‘nikmalarini yangilash ham da
chuqurlashtirish maqsadida tashkil etiluvchi t a ’lim bosqichi.
Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta ’lim
muassasalaridagi o ‘qish natijalariga ko‘ra davlat tom onidan tasdiqlangan
namunadagi guvohnoma va sertifikat topshiriladi.
Maktabdan tashqari ta’lim madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport
va boshqa yo'nalishlarda yoMga q o ‘yiluvchi, bolalar ham da o ‘smirlaming
www.ziyouz.com kutubxonasi
ta’limga boMgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarini
qondirish, ularning bo‘sh vaqti va darn olishini tashkil etish maqsadida
tashkil etiladigan ta ’lim bosqichi.
Maktabdan tashqari ta’lim davlat organlari, jamoat tashkilotlari,
shuningdek, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar tom onidan maktabdan
tashqari davlat va nodavlat ta ’lim muassasalarida olib boriladi.