Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

5. Exnaton (Amenemxet IV)ning diniy-siyosiy islohoti 
(mil.avv. 1365–1348-yillar). Misr jamiyati mafkurasi, ta’lim 
sohasi kohinlar qo‘lida bo‘lgan. Kohinlar diniy marosim, diniy 
vazifalari bilan bir qatorda ilm-fan, ta’lim-tarbiya, madani-
yat-san’at bilan shug‘ullanganlar. Ular savodli, oliy ma’lumotli 
bo‘lganlari uchun davlat hokimiyatida yuqori mamuriy-sudya-
lik lavozimlarni egallaganlar. Kohinlar me’mor, haykaltarosh va 
rassom sifatida ulkan inshootlar qurilishida boshchilik qilgan-
lar. Misr iqtisodiyotining asosi sug‘orma dehqonchilik ishlari 
kohinlarning yo‘l-yo‘riqlari asosida bajarilgan. Qaram yerlar va 
Misr aholisining talanishi natijasida hukmron tabaqa, ayniq-
sa, ko‘p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib ket-
gan. Ibodatxonalar minglab gektar yerlar, chorva mollari, qul-
lar va boshqa moddiy boyliklarga egalik qilganlar. XVIII sulola 
davrida fir’avnlarning homiysi Amon ibodatxonasi Misr bosh 
xudosi sifatida alohida ta’sirga ega bo‘lgan. Xudo Amon bay-
rog‘i ostida Fiva hukmdorlari giksoslarni haydab chiqarganlar. 
Fivadagi Amon ibdoatxonasi nihoyatda katta obro‘-e’tiborga 
ega bo‘lgan. Fir’avnlar tomonidan bu ibodatxonaga o‘n minglab 
qullar, yer, minglab bosh qoramol, oltin-kumushlar hadya qi-
lingan. Karnak va Luksorda xudo Amon sharafiga hashamatli 
ibodatxonalar qad ko‘targan. Mamlakatda Amon ibodatxona-
si kohinlarining mavqei kuchayib ketgan. Ular Misr iqtisodiy 
va ijtimoiy-siyosiy hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsata boshlaganlar. 
Jumladan, Amon ibodatxonasining oliy kohinlari taxt vorisining 
nomzodini ko‘rsatishdek imtiyozli huquqni olganlar. Boy Amon 
ibodatxonasining oliy tabaqa kohinlarini kuchayib ketishi, dav-
latning ichki va tashqi siyosatiga aralashuvi, ularning boyib 
ketishi, zodagonlarni chetga surib qo‘yish hukmron tabaqaning 
noroziligiga sabab bo‘lgan. Bu holat davlat hokimiyatida kat-

---

51
ta muammolarni tug‘dirgan. Natijada Amenxotep IV hukmron 
tabaqaga suyanib, Amon xudosi kohinlarining kuch-qudratini 
sindirishga jur’at qiladi. U diniy islohot o‘tkazadi. Amenxotep 
IV (mil.avv. 1365–1348) davrida Misr xudolaridan Aton – «Quyosh
shu’lasi» xudosi birinchi o‘ringa qo‘yila boshlanadi. Fir’avn 
Amenxotep hukmronligining oltinchi yilida Aton Misrning yago-
na va oliy xudosi deb e’lon qilinadi. U o‘zini Atonning yago-
na o‘g‘li deb Amenxotep («Amon rozi») ismini Exnaton («Atonga 
yoqa digan») ismiga almashtiradi.
Shu bilan birga, Exnaton Fiva kohinlari bilan uzil-kesil alo-
qani uzib, Fivadan chiqib ketadi. O‘rta Misrda (hozirgi Tell
Amarna) go‘zal saroy va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi 
poytaxt Axetaton (Aton shahri)ga ko‘chib keladi. Uning barcha 
saroy amaldorlari va yangi Quyosh xudosining kohinlari bilan 
birga Axetaton shahriga joylashadilar. 
Aton butun dunyoni va Misrni yaratuvchisi hisoblanib, odat-
dagidek, hayvon qiyofasida emas, balki Quyoshning yerga nur 
sochayotgan qo‘llari – shu’la sifatida ifodalangan. Aton Misr-
ning hukm dori deb e’lon qilinadi, Aton o‘z o‘g‘li Exnaton bilan 
Misrni boshqaradi. Quyosh xudosini yagona va sevimli o‘g‘li 
sifatida faqat Exnaton Atonning bevosita o‘zidan vahiy olishi 
va fuqaro, kohinlarga amr-farmon qilishi mumkin edi. Yangi 
xudoga sig‘inishni istamagan zodagonlar qatl etilib, ularning 
jasadlari yoqiladi.
Bu davr yozuvlarida mirzolar boshqa xudolarni eslash-
dan qochdilar. Eskin yozuvlardan boshqa xudolarning nom-
lari o‘chirib tashlandi. Yozuvlarda yerda va osmonda barcha 
xalqlar, mamlakatlar uchun bitta xudo, u suzadigan, uchadi-
gan va o‘rmalaydigan har qanday mavjudotga hayot beradi. Bu 
xudoning yagona tanlagani fir’avn Exnaton deb uqtiriladi. 
Exnaton tomonidan o‘tkazilgan bu diniy islohot ko‘ngildagidek 
natija bermadi. Exnaton Fiva kohinlari va nomlaridagi quldor 
zodagonlarning qudratini vaqtincha zaiflashtirishga muvaffaq 
bo‘ladi. Juda katta yer-suv, moddiy boylikka ega bo‘lgan ko-
hinlar Exnatonning qat’iy chora–tadbirlariga qarshi chiqishga 
jur’at eta olmadilar va vaqtinchalik chekindilar. Ular payt poy-
lab turadilar. Exnatondan keyin taxtga o‘tirgan fir’avnlar uning 
diniy siyosatini davom ettira olmaganlar. Islohotchi fir’avn va-
fotidan so‘ng, eski e’tiqod kohinlari hujumga o‘tib, o‘z mavqela-
rini tiklashga qat’iy kirishdilar. Fiva kohinlari Exnaton va u 
barpo qilgan shaharlarni la’natladilar. Shunday qilib, bu diniy 

---

52
islohot qattiq qarshiliklarga uchragan. Exnatonning vafotidan 
keyin poytaxt Memfisga ko‘chirilgan.
Exnatonning kuyovi fir’avn Tutanxaton (mil.avv. 1347–1338- 
yillar) Fiva kohinlariga yon berib, Amon e’tiqodini qaytadan 
tiklashga va hatto o‘z ismini ham shunga yarasha o‘zgartirib, 
Tutanxamon «Amonning tirik qiyofasi» deb atashga majbur 
bo‘lgan. Tutanxamon 9 yoshida taxtga o‘tiradi. Misrni amalda 
Atonning bosh kohini Eye va harbiy boshliq Xoremxeb boshqar-
gan. Tutanxamon 20 yoshga yet may vafot qiladi (mil.avv. 1338-
yil). Uning bevasi o‘z siyosiy mavqeini saqlab qolish uchun xett 
shahzodasiga turmushga chiqishga rozi bo‘ladi. Xett shahzoda-
si Misrga keladi, lekin Misr zodagonlari uni o‘ldiradilar. Tutan-
xamonning bevasi kohin Eye bilan nikoh qurishga majbur bo‘la-
di. Eye XVIII sulolaning so‘nggi fir’avni edi (mil.avv. 1338–1334- 
yillar). Mil.avv. 1334-yil harbiy boshliq Xoremxeb Eyeni taxtdan 
tushirib, o‘zi taxtga o‘tiradi. Uning vorisi XIX sulolaning (mil.
avv. 1305–1197-yillar) birinchi fir’avni Ramzes I taxtni egallab, 
faol tashqi siyosat yuritdi. Falastin, Finikiya, Janubiy-marka-
ziy Suriyani xettlardan tortib oldi. Ramzes II davrida (mil.avv. 
1290–1224-yillar) xett davlati bilan uzoq davom etgan raqobat 
tugadi. Misr-Xett tinchlik shartnomasi tuzilib (mil.avv. 1280-yil) 
Falastin, Finikiya va Buruja hududlarida har ikki tomonning 
ta’sir doiralari belgilandi. Ramzes II 87 yil yashadi va Misrni 
66 yil boshqardi. Mil.avv. XIII asr ning II yarmida Bolqon yarim 
oroli va Egey havzasidagi xalqlarning migratsiyasi yoki dengiz 
xalqlari hujumi boshlandi. Liviyaliklar va boshqa xalqlarning 
Misrga hujumi boshlandi (mil.avv. 1219-yillar atrofida). Misr 
zaiflashib, chet elliklarning bosqiniga qarshi o‘zida zo‘rg‘a kuch 
topdi. Misrda qo‘zg‘olonlar, isyonlar natijasida XIX sulola qula-
di (mil.avv. 1192-yil).