Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

MISR CHET ELLIKLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA. SO‘NGGI 
PODSHOLIK DAVRIDA MISR
1. Misrda ajnabiy liviyaliklar hukmronligi. Misrliklar 
Efio piya va Osuriya tazyiqi ostida. 2. Sais sulolasi. Misr 
davlatining so‘nggi yuksalishi. 3.Sais davri madaniyati. 4. 
Iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar.
1. Misrda ajnabiy liviyaliklar hukmronligi. Yangi podsho-
lik davri yagona davlatning yemirilishi bilan Misr 3-o‘tish davri 
(mil.avv. 1075–656-yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr rasman 
yagona podsho hokimiyati bo‘lsa-da, siyosiy tarqoqlik o‘zining 
yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Nomlar o‘rtasida kuchli ziddiyatlar 
mavjud edi. Bu davrda Misrda chet ellik: Liviya, Efiopiya va 
osur sulolalari hukmronlik qildilar. 
Davrning boshlarida Quyi va O‘rta Misrda markazi Tanis 
shahri bo‘lgan (mil.avv. 1075–945-yillar) XXI sulola hukmronlik 
qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi-
ning oliy kohinlari boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida 
nomlar kuchayib ketdi. XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy 
kohinlari nomlar ning merosiy nomarxlari separatizmiga qarshi 
tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli parokandalikka yuz tut-
gan mamlakat tez orada chet elliklarga qaram bo‘la boshladi. 
Misrda bu davrda liviyaliklarning ta’siri kuchayib ketdi.
Liviyaliklar deltaning g‘arbida va Nil daryosining shimoliga 
tutashgan joylarda hamda g‘arbiy vohalarda qadimdan yashab 
kelganlar. Ular «mashasha» yoki «ma» deb atalganlar. Bu qa-
bilalar mustaqil, lekin madaniy jihatdan Misrga qaraganda 
ancha orqada edilar. Yangi podsholik fir’avnlari davrida Misr 
gullab-yashnaydi va misrliklar 
ning liviyaliklar bilan aloqa-
lari yanada kuchaydi. Shu davrdan boshlab liviyaliklar Misr 
madaniyati bilan tanishib, Misrga ko‘plab kelib o‘rnashganlar.
Fir’avnlar liviyaliklarni yollanma askar sifatida xizmatga 
qabul qilib, ularga asosan deltadan chek yerlarni ajratib ber-
ganlar. XX-XXI sulola vakillari davrida liviyaliklarning ko‘chib 
kelishi yanada jadallashgan. Liviya zodagonlaridan ba’zi bir-
lari asta-sekinlik bilan oliy kohinlik lavozimlarini egallaydilar. 
Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim hududlarni bosib 
olganlar.

---

55
Harbiy qo‘mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe xudosining 
ibodat xonasi bosh kohini bo‘lgan bir liviyalik odam o‘zining 
yozma ma’lumotida ta’kidlashicha, bu odamning o‘zidan avval 
o‘tgan ota-bobolaridan 15 tasi shu yerda umr kechirib o‘tgan-
ligi aytiladi. Bu yozuvga qaraganda, uning ajdodi liviyalik Byu-
vava XXI sulola davrida Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Uning 
avlod-ajdodlari liviyalik qo‘shinlar 
ning «ulug‘ boshliqlari» va 
Gerakliopol ibodatxonasining kohinlari lavozimini egallagan. 
Bu liviyalik aslzodalar urug‘idan biri podsho oilasi bilan qarin-
dosh ham bo‘lib olgan.
Ana shu liviyalikning avlodi bo‘lgan Bubastis nomining 
nomarxi Sheshonk podsholik taxtini egallab, XXII sulolaga 
asos solgan. Ko‘rini shidan u Fiva kohinlari bilan til topishgan 
va ularni qo‘llab-quvvatlashiga tayangan. Kelib chiqishi liviya-
lik bo‘lgan yangi hukmdorlar davlat boshqaruvida Fiva kohin-
lari bilan maslahatlashib ish ko‘rganlar. Yangi sulola podsho-
lari eski podsho xonadoni bilan qarindosh bo‘lib, o‘z bolalarini 
Fivadagi ibodatxonaga bosh kohin qilib tayinladilar.
Liviya sulolasiga asos solgan Sheshonk I (mil.avv. 
945–924-yillar) serg‘ayrat hukmdor bo‘lgan. Liviyaliklarning 
harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib, Sheshonk 
I o‘zini XVIII-XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi, fir’avnlar-
ning ishini davom ettiruvchi sifatida ko‘rsatadi. U Karnakdagi 
ibodatxona yonida «Bubastislar hovlisi» (saroyi)ni bunyod qilib, 
katta minora ham quradi. Sheshonk I nomarxlar separatizmi-
ni bir qadar to‘xtatishga erishib, mamlakatda vaziyatni biroz 
barqaror qiladi. U mil.avv. 930-yili Falastin ustiga yurish qilib, 
katta o‘ljalar bilan Misrga qaytgan. Misrning bu hududdagi av-
valgi mavqei vaqtincha bo‘lsa-da qayta tiklangan. «Bubastislar 
hovlisi»dagi o‘ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda 
erishilgan g‘alaba tasvirlangan. Bu yerdagi osiyolik asirlardan 
156 tasini arqonga bog‘lab borayotgan xudo Amonning katta-
kon tasviri, ayniqsa, diqqatga sazovordir.
1938–1939-yillarda Tanisda o‘tkazilgan qazish vaqtida She-
shonkning hali qo‘l tekkizilmagan maqbarasi topildi. Bu maq-
baradan fir’avnning oltin, kumushdan qo‘shib ishlangan sar-
kofagi (tobuti) va unda mo‘miyolangan fir’avnning yaxshi 
saqlangan jasadi topilgan edi.
Sheshonk I dan keyingi hukmdorlar uning davlat ishla rini 
munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga qulay im-
koniyat ham bo‘lmagan. Buning sababi, bu davrda xalqaro 

---

56
vaziyat o‘zgarib, Old Osiyoda Osuriya davlati kuchayib ketdi. 
XXII sulola fir’avnlari Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay, 
shu yerning o‘zi bilan cheklanishga majbur bo‘lganlar.
Sharqda kuchayib ketgan Osuriya Misr ta’siri ostida bo‘lgan 
hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osu-
riyaliklar ta’siri ostiga tushib qolishi yaqqol ko‘rindi. Suriya, Fini-
kiya va Falastin shahar-davlatlari podsholari birlashib, Osu-
riya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko‘tardilar. Qarqara 
yonida (Suriyadagi Oront daryosi bo‘yida) mil.avv. 853-yilda 
birlashgan ittifoqchilar va Osuriya qo‘shinlari o‘rtasida jang 
bo‘lib o‘tgan. Fir’avn Osorkon II ittifoqchilarga yordamga ozgina 
qo‘shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu 
urushdan keyin tabiiyki Misrning obro‘si tushib ketdi. Mam-
lakatda ichki kelishmovchiliklarning keskinlashuvi mamlakat-
ni bir necha kichik davlatlarga ajralib ketishiga olib kelgan. 
XXII sulola bilan birga, XXIII sulola vakillari ham mamlakat-
ni boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari rasman o‘zlarini 
butun Misr fir’avni deb e’lon qilganlar. Misr bir-biriga dushman 
bo‘lgan, lekin kuchsiz nomlarga bo‘lindi. 
Misrning bunday zaif holga tushishi va mayda nomlarga 
bo‘linib ketishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar o‘sha zamondagi esda-
lik – «Podsho Petubastis siklidagi qissalar» yozma manbasida 
saqlanib qolgan. Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya», 
ya’ni 12 podsholik hukm surgan davr deb atadilar. Liviyaliklar 
sulolasidan bo‘lgan podsho 
larga butun mamlakat hududi 
bo‘ysunmaganligini sulola podsholari ham o‘zlarining rasmiy 
yozuvlarida yozib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Liviya sulolasi 
fir’avnlari Yuqori va Quyi Misrdagi liviyalik boshliqlar va oliy 
kohinlarni birlashtirishni o‘zlarining doimiy siyosiy vazifalari 
deb bilganlar. Biroq ular bu muddaolariga to‘liq erisha olma-
ganlar. Bir vaqtning o‘zida ikki sulola vakillari mamlakatni 
boshqargan. XXIV sulola vakillari va Petubastis davrida ham 
Misr o‘z qaddini rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar 
tufayli xo‘jalik hayoti izdan chiqib, savdo, iqtisodiy va siyosiy 
vaziyat yomonlashadi.
Mil.avv. VIII asrda hukmronlik qilgan XXIV sulola vakillari, 
xusu san, Bokxoris davrida (721–715-yillar) davlatni inqirozdan 
qutqa rish uchun ayrim ijtimoiy islohotlar amalga oshirilgan. 
Bokxoris qarzdorlarni qulga aylantirishga qarshi farmon chiqar-
gan. Lekin bu islohotlar mamlakatni inqirozdan chiqara olma-

---

57
gan. Misrning zaifl ashuvi chet ellik bosqinchilarning hujumini 
yanada tezlashtirgan. 
Nil daryosining birinchi ostonasidan janub tomondagi o‘lka-
larda azaldan nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir’avnlari 
Qadimgi podsholik davridan Nubiyada o‘lja, qullarni bosib 
olish va uning yerlarini egallash uchun muntazam bosqinchilik 
yurishlari olib borganlar. Misr fir’avnlari Nubiyaga muntazam 
hujumlar qilib, bu mamlakatni xarob qilib kelar edilar. XVIII 
sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubiyaning to‘rtinchi 
ostonasigacha bo‘lgan hududlarni istilo qilib, u yerda mustah-
kam o‘rnashib olish uchun qal’alar va ibodat xonalar qurdilar. 
Misrning bir necha yuz yillar davomida Nubiyani o‘z ta’siri ostiga 
olishi, har ikki mamlakat o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy va madaniy 
aloqalarni muntazam yo‘lga qo‘yilishiga olib keldi. Natijada Nu-
biyaning zodagonlari Misr madaniyatini qabul qildilar.
Kohinlarning XXI-XXII sulolalari hukmronligi davrida Misr-
ning zaiflashganidan foydalangan Nubiya qabilalari o‘z mus-
taqilliklarini tiklashga harakat qildilar. Nubiyada mil.avv. VIII 
asrda markazi Napate bo‘lgan mustaqil davlat tashkil topdi. 
Nubiya hokimlari Misr madaniyatini qabul qilib, o‘zlarining 
hokimiyatlarini Misr fir’avnlari kabi tashkil qilishga harakat 
qildilar va o‘z yozuvlarini misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari 
Jabal-Barkal qoyalari yonidagi o‘z poytaxtlari Napateda Misr-
ning oliy xudosiga sig‘inganlar. Ular bu xudoni o‘zlarining boy 
xazinalari manbai bo‘lgan oltin konlari sharafiga «Oltin xudo» 
deb ataganlar. Bu oltin konlari bir vaqtlar Fiva ibodatxonasiga 
qarashli bo‘lgan. Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, 
parchalanib borayotgan Misrda hokimiyatni qo‘lga olish uchun 
nubiyaliklar Fiva kohinlari bilan aloqani tiklaydilar. Napate 
hokimi Pianxi (mil.avv. 729–728-yillar) tashqi siyosat sohasida 
otasi olib borgan ishni davom ettirib, zo‘r g‘ayrat bilan Misrni 
istilo qilishga kirishadi. U Yuqori Misrning ancha qismini va 
jumladan, Fivani bosib oldi. Mahalliy nufuzli kohinlar bosqin-
chilarni to‘la qo‘llab-quvvatladilar. Chunki kohinlar efioplar-
ning yordami bilan o‘zlarining oldingi hukmron mavqelarini 
tikla moqchi edilar. Pianxi bu istiloni o‘zining batafsil yozuvida 
aks ettirgan. Napatedan topilgan bu yozuv hozirda Qohira muze-
yida saqlanadi. Bu qimmatli tarixiy ma’lumotga qaraganda, 
Sais hokimi Tefnaxt Pianxini asosiy raqibi bo‘lgan. Tefnaxt del-
ta bilan Yuqori Misrning anchagina hududlarini o‘z atrofiga bir-

---

58
lashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Pianxi esa o‘zini Misr fir’avnlari-
ning qonuniy merosxo‘ri «O‘zim podshoman, xudo Atumning 
jonli siy mosi, marhamatli xudoman» deb ulug‘laydi. Tefnaxt esa 
«G‘arbning boshlig‘i» va o‘rta delta o‘lkalaridan birining hokimi 
hisoblangan.
Pianxi yozuvida o‘zini ko‘p sonli qo‘shinga boshchilik qilib, 
janub tomonga qarab kelayotgan Tefnaxtdan Misrni ozod qiluv-
chi deb ko‘rsatadi. Tefnaxt va Pianxi o‘rtasida bir necha janglar 
bo‘lib, so‘nggi jang Pianxi g‘alabasi bilan tugaydi. Pianxi o‘zini 
Misr fir’avni deb e’lon qiladi. Shunday qilib, mil.avv. 715-yilda 
Misr Kush tomonidan to‘la bosib olinadi. 715-yildan 664-yil-
gacha Misr Kush fir’avnlari tomonidan boshqarilgan. Efiopiya 
sulolasi poytaxt qilib Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi o‘limidan 
so‘ng uning o‘g‘li Shabaka Misr taxtiga chiqib, 15 yil hukm-
ronlik qildi. Manefon asarida saqlanib qolgan rivoyatga ko‘ra, 
u Quyi Misr fir’avni Bokxorisni asirga olib, uni tiriklayin o‘tda 
kuydiradi. Shundan so‘ng Misr nisbatan tinchlikka ega bo‘ladi. 
Shabaka davrida qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, ichki va 
tashqi savdo biroz jonlandi. Efiopiya sulolasi davrida Misrda 
ichki ahvol biroz yaxshilandi. 
Taxarka foydali ish qilganini ta’kidlab, bu mamlakat «Butun 
borliq hukmdori» zamonida hamma narsa mo‘l-ko‘l bo‘lganligi 
kabi, mening vaqtimda ham farovon hayot bo‘ladi deb g‘urur 
bilan aytgan. Ammo tobora qudrati oshib borayotgan Osu riya 
Misrga qo‘shni hududlarni bo‘ysundirib, Misr chegaralariga
yaqin kelib qolgan edi. Pianxining taxt vorislaridan biri Taxar-
ka Misrni Osuriyadan himoya qilishga majbur bo‘lgan. Biroq 
Taxar ka osuriyaliklarning Misrga bostirib kelishini to‘xtata ol-
magan. Asarxaddon Arabiston ustidan o‘z hokimiyatini mus-
tahkamlagandan so‘ng, Misrni bosib olgan va Taxarka to‘plagan 
Misr-efiop qo‘shinlariga bir necha marta zarba beradi (mil.avv. 
671-yilda) va Misrni istilo qiladi. Taxarka esa qochib ketish-
ga majbur bo‘lgan. Asarxaddon o‘z yozuvlarida ulug‘ Misr pod-
sholigining eng qadimgi poytaxti Memfis shahrini yarim kun 
ichida bosib olib, uni xarobazorga aylantirib, Misrdan efiopiya-
liklarning ildizini sug‘urib tashlaganini ta’riflagan. Misrni to‘la 
bo‘ysundirish uchun osuriyaliklar bir qancha qiyinchilikka 
duch kelganlar. Mil.avv. 663-yilda osurlar bilan Taxarkaning 
vorisi Tanutamon qo‘shinlari o‘rtasida jang bo‘ladi. Bu jangda 
efiopiyaliklar yengilgan va XXIV efiop sulolasi tugatilgan. Os-

---

59
uriyaliklar Misrda o‘z hukmronliklarini mustahkamlash uchun 
mamlakatni 20 nomga bo‘lib boshqaradilar. Efiop sulolasi osur-
larga qarshi kurashni davom ettiradi. Har bir nom Osuriyaning 
Misrdagi noibiga so‘zsiz itoat qiladi. Bosqinchilar mamlakatni 
birlashuviga yo‘l qo‘ymaslik siyosatini yuritadilar.