Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6.Ahmoniylar Eroni davlatining siyosiy tarixi. Navbatda-
gi Parsuash hokimi
 Kambiz I ning o‘g‘li Kayxusrav II bo‘lgan. 
Mil.avv. 558-yilda fors qabilalari podshosi bo‘ldi. Forslar o‘zlari 
qaram bo‘lgan Midiyaga qarshi mil.avv. 553-yilda Kayxusrav II 
boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Kayxusravning otasi Kam-
biz Midiya podshosi Astiagning qiziga uylangan edi. Urush uch 
yil davom etdi va mil.avv. 550-yilda forslarning g‘alabasi bilan 
tugadi. Midiyaning poytaxti Ekbatana fors podshosining qa-
rorgohlaridan biri bo‘lib qoldi. Midiya bosib olinganidan keyin 
forslar qo‘shni mamlakatlarga yurish boshladilar. Ular mil.avv. 
549–548-yillar Parfiya va Girkaniyani va ehtimol, Armaniston-
ni bosib oladilar. Mil.avv. 547-yilda forslar Kichik Osiyoda eng 
kuchli davlat hisoblangan Lidiyani istilo qilishga kirishdilar va 
ikki jangdan so‘ng Lidiya podsholigi istilo qilinadi. Shundan 
so‘ng, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari Kayxusrav hokimiya-
tini ko‘ngilli tan oldilar. 
Kayxusrav mil.avv. 545-yildan 530-yilgacha hozirgi Eron-
ning sharqiy hududlari, Afg‘oniston va Hindiston, O‘rta Osiyo-
dagi ba’zi viloyatlarni va Marg‘iyona, Xorazm, So‘g‘diyona, 
Baqtriya, Ariya, Gedrosiya, Sattagidiya, Araxosiya va Gand-
xarani bo‘ysundirdi. Ahmoniylar davlati hududlari Hindiston-
ning shimoliy-g‘arbiy chegaralarigacha, Hindiqushning janubiy 
yonbag‘irlarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy yo‘nalish-
larda o‘z ta’sirini mustahkamlab oldi. Shundan so‘ng Kayxus-
ravning navbatdagi yurishi natijasida mil.avv. 539-yil kuzida 
Bobil podsholigi bosib olindi. Bobil podsholigi rasman saqlab 
qolinib, uning ijtimoiy tuzilmasi o‘zgartirilmadi. Bobil shahri 
fors podsholari turadigan qarorgohlardan biriga aylantirildi. 
Bobil davlat boshqaruvida bobilliklar yetakchi o‘rinda qolaver-

---

222
di. Bobilliklarning qadimgi diniy e’tiqodlariga fors podsholari 
homiylik qildilar. Amalda Bobil mustaqil davlatdan Ahmoniylar 
satrapiyasi (viloyati)ga aylandi. Mamlakat mustaqil siyosat yu-
ritishdan mahrum bo‘ldi. Ichki siyosatda oliy harbiy va ma’mu-
riy hokimiyat fors podshosining noibi qo‘liga o‘tdi. 
Shundan so‘ng Suriya, Falastin va Finikiyaning shahar-dav-
latlari Misr chegaralarigacha Kayxusravga ko‘ngilli ravishda 
bo‘ysundilar. Finikiya, Bobil va Kichik Osiyoning savdo-hunar-
mand qatlamlari tranzit savdo yo‘llari xavfsizligini ta’minlay-
digan kuchli markazlashgan davlatdan manfaatdor edilar. Shu 
sababli, ular qudratli Fors davlatini qo‘llab-quvvatladilar.
Kayxusrav buyuk imperiyaning boshlanishiga asos soldi. 
Uning davridan boshlab, fors urug‘-qabila yo‘lboshchilari im-
periyaning oliy amaldorlari satrapliklarning noiblariga aylandi-
lar. Ular katta-katta yer va mulklar, boyliklarga ega bo‘ldilar. 
Oddiy forslar harbiy tabaqaga aylandilar, harbiy turmush tar-
zida yashadilar. Fors harbiylariga ajratilgan yerlarda qaram 
kishilar, qullar ishladilar. G‘olibona yurishlardan ulkan harbiy 
o‘ljalar, o‘n minglab asirlar olib kelindi. Asirlar shaharlar, ibo-
datxonalar, yo‘llar va sug‘orish inshootlari qurilishida ishlatildi. 
Bosh poytaxt Persepolning ulkan hashamatli saroylari ularn-
ing kuchi bilan tog‘yonbag‘rida bunyod qilindi. Vaqt o‘tishi bi-
lan oliy amaldorlar, satraplar turli yo‘llar bilan mislsiz boylik 
to‘pladilar va markaziy hokimiyatga bo‘ysunmay qo‘ydilar. Ox-
ir-oqibatda davlat hokimiyati zaiflashdi va qariyb 200 yildan 
so‘ng halokatga yuz tutdi. 
Yangi shakllangan fors davlatining shimoliy-sharqiy chega-
ralarida jangovar sak va massagetlar yashar edi. Bu gabilalar 
azaldan Eron chegara hududlaridagi yaulovlarda ko‘chib uyr-
ganlar. Kayxusrav ularni o‘z chegaralariga bostirib kirish xavfi-
ni tugatish uchun mil.avv. 530-yilda massagetlar ustiga yurish 
qildi. Uning maqsadi massagetlarni bo‘ysundirish edi. Gerodot 
tarixida bu yurish batafsil tasvirlanadi. Massagetlar malikasi 
To‘maris tomonidan Kayxusrav qo‘shini Amudaryoning shar-
qiy tomonida mil.avv. 530-yil avgust boshlarida bo‘lgan katta 
jangda yanchib tashlandi. Bu jangda Kayxusravning o‘zi o‘ldi-
rildi.
Mil.avv. 530-yil avgust oyida Fors taxtiga Kambiz (Qo‘mbiz) 
chiqdi. Kambiz o‘z hokimiyatini mustahkamlab, Misrga yurish-
ga tayyorlana boshladi. Misr fir’avni Amasis (Yaxmos II) bu 
vaqtda tashqi xavfni oldini olish uchun mamlakatning iqti-

---

223
sodiy-harbiy qudratini mustahkamlashga kirishdi. U yunon 
yollanma askarlarini o‘z qo‘shini tarkibiga kiritdi. Fir’avn Kipr, 
Lidiya va Bobil bilan ittifoq tuzgan edi. Lekin Lidiya, Bobil tez 
orada Kayxusrav tomonidan bosib olindi. Kambis Misrga katta 
qo‘shin va flot bilan yurish boshladi. Shu vaqtda yaxshi tash-
kilotchi fir’avn Amasis vafot edi. Yangi fir’avn Psammetix III 
Misrni forslar bosqinidan saqlab qola olmadi. Yollanma yunon 
qismlari sarkardasi Fanes xoinlik qilib, forslar tomoniga o‘tib 
ketdi. Pelusiya yonidagi jangda va Memfis shahri himoyasida 
misr qo‘shinlari kuchli qarshilik ko‘rsatdilar, lekin misrliklar 
yengildilar. Forslar mamlakat poytaxti Memfisni bosib olib, ikki 
ming kishini qirib tashladilar. Psammetix III ning o‘g‘li ham qatl 
qilindi. Lekin Psammetixning o‘ziga Kambiz shafqat ko‘rsatdi. 
Mil.avv. 525-yil avgust oxirida Kambiz Misr fir’avni deb e’lon 
qilindi. U Misr urf-odati bo‘yicha toj kiydi va yangi XXVII sulo-
laga asos soldi. Misrni bosib olgach, Kambiz janubga Nubiyaga 
qarshi yetarlicha tayyorgarlik ko‘rmay yurush boshladi. Yetar-
licha oziq-ovqatga ega bo‘lmagan qo‘shin suvsiz sahroga tushib 
qoldi. Qo‘shinda odamxo‘rlik boshlanib, Kambiz cheki nishga 
majbur bo‘ldi. Harbiy yurish muvofaqiyatsiz tugadi. Kambiz-
ning og‘ir vaziyatga tushib qolganidan foydalanib, misrliklar 
qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Kambiz (mil.avv. 524-yil) Memfisga qaytib, 
Misrda boshlangan qo‘zg‘olonni bostirdi. Kambiz uch yil Misr-
da qolib ketdi. Mil.avv. 522-yil mart oyida uning kichik ukasi 
Bardiya qo‘zg‘olon ko‘tarib, Eronda podsho bo‘lgani to‘g‘risidagi 
xabarni oldi. Kambiz Eronga qaytish uchun yo‘lga chiqib, sirli 
holda vafot qildi (mil.avv. 522-yil). 
Kambizning vorisi Doro I ning Behistun qoya yozuvlarida 
bayon qilingan rasmiy farazlariga ko‘ra, Kambiz Misrga yurishi-
ga qadar o‘zining ukasi Bardiyadan shubhalanib, uni maxfiy 
ravishda o‘ldirishga buyruq beradi. Mag Gaumata ismli kimsa 
bundan foydalanib, o‘zini Bardiya deb e’lon qiladi va u 522-yil 
2-martda Bardiya nomi bilan taxtga o‘tiradi. Bardiya-Gaumata 
qaram xalqlarni o‘ziga moyil qilish uchun soliq va harbiy maj-
buriyatlarni uch yilga bekor qiladi. U fors urug‘-zodagonlari ning 
imtiyozlarini bekor qilish, ularning iqtisodiy va siyosiy hukm-
ronligini tugatish uchun harakat qildi. Shu sababli, u mam-
lakatdagi keng xalq ommasini qo‘llab-quvvatlashiga erishadi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, Gaumata to‘g‘risidagi faraz 
asosli emas. Hokimiyatga haqiqiy Bardiya kelgan. U yetti oylik 
boshqaruvdan so‘ng, 522-yil 29-sentabrda yetti fors urug‘ining 

---

224
aslzoda vakillari bo‘lgan fitnachilar tomonidan o‘ldirilgan. Fit-
nachilardan biri 28 yoshli Doro (mil.avv. 522–486-yillar) podsho 
taxtiga o‘tirdi. Doro I mil.avv. VII–VI asrlarda Kayxusravgacha 
hukmron bo‘lgan Ahmoniy podsholari avlodidan edi. Doro ning 
o‘zi fors urug‘ aslzodalari oliy tabaqasiga mansubligi tufayli 
Bardiya bekor qilgan zodagonlarning imtiyozlarini qayta tiklay-
di. Doro I taxtga o‘tirishi bilan unga qarshi Bobilda ko‘taril-
gan qo‘zg‘olonni bostirayotgan bir vaqtda Fors, Midiya, Elam, 
Marg‘iyona, Parfiya, Sattagidiya (hozirgi Afg‘oniston), O‘rta 
Osiyoning sak qabilalari va Misr qo‘zg‘olon ko‘taradi. Forsning 
o‘zida ham o‘zini Bardiya deb e’lon qilgan Vaxayazdata nomli 
kimsa Doroga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Sharqiy Eron viloyat-
lari va Afg‘onistongacha bo‘lgan hududlarni bosib oldi. Mil.avv. 
521-yil 16-iyulda Doro Vaxayazdata qo‘shinlarini tor-mor qildi. 
Midiyada o‘zini Midiya podshosi Kiaksar urug‘idan deb hi-
soblagan Fravartish (Fraorti II) qo‘zg‘olon ko‘tarib, hokimiyatni 
qo‘lga oldi. Doro bu qo‘zg‘olonni ham bostirdi. Mil.avv. 521-yil 
yoziga kelib, Doro qo‘shinlari besh jangdan so‘ng Afg‘onistonni 
qayta bo‘ysundirdi. Doroning qaynotasi Dadarshish Parfiya va 
Girkaniyadagi g‘alayonlarni bostirdi. Bu vaqtda Bobilda so‘nggi 
qo‘zg‘olon boshlanib, mil.avv. 521-yil 27-noyabrgacha davom 
etdi. Doro I taxtga chiqqanidan bir yil o‘tgach, o‘z hokimiyatini 
bir qadar mustahkamladi. U mil.avv. 519-yilda O‘rta Osiyoga 
saklarga qarshi yurish qildi. Saklar podshosi Skunxa qo‘shi-
ni tor-mor qilindi. Bu yurish to‘g‘risida Doro I ning Behustun 
yozuv 
larida aytib o‘tiladi. Forslar mil.avv. 519–512-yillarda 
Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismini 
bosib oldilar. Mil.avv. VI asrning oxirida Ahmoniylar davlati 
chegaralari sharqda Hind daryosidan g‘arbda Egey dengiziga-
cha, shimolda Armanistondan janubdan Nilning birinchi osto-
nasigacha yetib boradi. Doro I ning faol istilochilik yurishlari 
natijasida dunyo tarixida birinchi bor Osiyo, Afrika, Yevropada-
gi o‘nlab mamlakatlar va xalqlarni o‘z ichiga olgan ulkan im-
periya tashkil topdi. 
Doro I Shimoliy Afrikada Liviyaning bir qismini, Bolqonda 
Frakiyani, Samos va boshqa yunon orollarini bosib oldi. Uning 
vorisi Kserks Yunonistonni to‘liq bosib olishni rejalashtirgan 
edi. Fors davlatining mil.avv. 490-yilda Bolqon Yunonistonida 
go‘libona boshlagan urushi bir necha o‘n yillarga cho‘zilib ket-
di. Bir necha janglardan so‘ng forslar mag‘lubiyatga uchradilar. 
Kserks (mil.avv.486-464) Doro I ning ikkinchi xotini Atossa-

---

225
ning o‘g‘li edi. (Doro I ning o‘limidan so‘ng (mil.avv. 486-yil) taxt 
vorisligi uchun uning birinchi va ikkinchi nikohidan bo‘lgan 
o‘g‘illari o‘rtasida kurash ketganda, Atossaning ta’siri kuchli 
bo‘lgan edi. Atossa o‘zining katta o‘g‘li Kserksni taxtga o‘tqaz-
gan edi). Mil.avv. 465-yil Kserks fitna qurboni bo‘ldi. Taxtga 
uning o‘g‘li Artakserks I (forscha nomi Artaxshassa) o‘tirdi. Mil.
avv. 460-yil Misrda Inar boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bu 
qo‘zg‘olon faqat mil.avv. 454-yilda bostirildi. Mil.avv. 449-yilda 
afinaliklar 200 kema bilan Kipr orolining katta qismini bosib 
oldilar. Mil.avv. 449-yil «Kalliy» sulhiga ko‘ra, forslarning Yev-
ropadagi mulklari, Kichik Osiyodagi yunon shaharlaridan voz 
kechildi. Forslar mil.avv. IV asrning birinchi yarmida Kichik 
Osiyodagi yunon shaharlari ustidan hukmronliklarini qay-
ta tikladilar. Yunon shaharlari fors davlatiga tegishli o‘lpon 
– to‘lovlarini to‘lab turdilar. O‘zaro urushlar girdobida qolgan 
yunon polislari ham barqaror fors davlatini himoyasiga o‘tishga 
harakat qildilar. 
Ahmoniylar davlatining keyingi davrida ichki ziddiyatlar, 
satraplarning o‘zboshimchaligi kuchayib, O‘rta Osiyo saklari-
ning va Misrni vaqtinchalik ajralib chiqishi yuz berdi. Lekin 
davlat chegaralari o‘zgarmay qolaverdi. Artakserks I ning mil.
avv. 424-yilgi vafotidan keyin mil.avv. 423-yilda uning o‘g‘li Ox 
(qadimgi fors tilida Vaxuka) Doro II nomi bilan taxtga o‘tirdi. 
Uning hukmronligi davrida saroy a’yonlarining ta’siri kuchayib, 
qaram xalqlarning qo‘zg‘olonlari natijasida davlat yanada zaif-
lashdi. Doro II mil.avv. 404-yil mart oyida vafot etdi. Uning kat-
ta o‘g‘li Arsak Artakserks II nomi bilan taxtga chiqdi (mil.avv. 
405–358-yillar). 
Doro II ning o‘g‘li shahzoda Kayxusrav Kichik Osiyoning 
bir necha satrapliklarning noibi hamda Kichik Osiyodagi fors 
qo‘shinlarining qo‘mondoni edi. Shahzoda Kayxusrav qobiliyatli 
lashkarboshi va davlat arbobi bo‘lib, imperiyaning o‘tmishda-
gi qudratini tiklashga astoydil harakat qildi. U taxtni egallash 
uchun akasi Artakserksga qarshi isyon ko‘tardi. Shahzoda Kay-
xusrav kuchli qo‘shin bilan mil.avv. 401-yilda Kichik Osiyodan 
Bobilga yurish qildi. Fors podshosi qo‘shinlari bilan isyonchi 
shahzoda o‘rtasida Bobildan 90 km uzoqlikdagi Kunaksda mil.
avv. 401-yil 3-sentabrda hal qiluvchi jang bo‘ldi. Jangda Kay-
xusrav o‘ldirildi, isyonchi qo‘shin yengildi. Artakserks II qo‘shin-
lariga Kariya satrapi tajribali sarkarda Tissafern boshchilik qil-
di (Tissafern mil.avv. 395-yilda shahzoda Kayxusravning onasi 

---

226
Parasatidaning xoinlikda ayblovi bilan qatl etildi.) Kichik Osiyo-
dagi Kariya, Lidiya va Kilikiya satrapliklari ham Artakserks II 
hukmronligining so‘nggi yillarida qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 
Artakserks II mil.avv. 358-yil vafot etdi. Uning o‘g‘li Ox Ar-
takserks III (mil.avv. 358–338-yillar) nomi bilan taxtga chiq-
di. U, eng avvalo, o‘z hokimiyatini mustahkamlash va saroy 
fitnalarini oldini olish uchun o‘z aka-ukalarini qilichdan 
o‘tkazdi. Yosh podsho kuchli irodaga ega bo‘lib, zaiflashib bo-
rayotgan imperiyaning kuch-qudratini qayta tiklash uchun 
qattiqqo‘llik bilan ish boshladi. U o‘zining 20 yillik hukm-
ronligi davrida imperiyada ko‘tarilgan har qanday norozilik-
ni shafqatsizlik bilan bostirdi. Artakserks III mil.avv. 345-
yil Finikiyaning qo‘zg‘olon ko‘targan Sidon shahriga qarshi 
shaxsan o‘zi qo‘shinga boshchilik qilib, qo‘zg‘olonni bostir-
di. U shaharning 40 ming aholisini qirib tashladi, aholining 
tirik qolgan qismi qullikka sotib yuborildi. Artakserks mil.
avv. 343-yil qishida qo‘zg‘olon ko‘targan Misrga qarshi yurish 
boshladi. Fir’avn Nektaneb II yuz ming kishilik qo‘shin bi-
lan forslarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi, ammo mag‘lub bo‘ldi. 
Mil.avv. 342-yilda Misr qayta bo‘ysuntirildi va forslar uning 
barcha shaharlarini talon-taroj qildilar. 
G‘ayratli Artakserks III ga qarshi saroy a’yonlari haram og‘asi 
Bagoy boshchiligida fitna uyushtirib, uni zaharlab o‘ldirdilar 
(mil.avv. 338-yil). Artakserks III ahmoniylar sulolasining so‘ng-
gi qudratli hukmdori edi. Uning o‘limidan so‘ng Eron g‘alayon-
lar, saroy nizolari ichida qoldi. Qachonlardir qudratli bo‘lgan 
imperiya o‘z halokati sari jadal yuzlana boshladi. Bagoy Artak-
serks III ning o‘g‘li Aresni taxtga o‘tqazdi. Mil.avv. 338–336-yil-
lar. Ares ham mil.avv. 336-yilda makkor Bagoy tomonidan 
o‘ldirildi. Artakserks III va uning o‘g‘li Aresni o‘ldirgan fitnachi-
lar boshlig‘i, makkor Bagoy mil.avv. 336-yil Armaniston satra-
pi Qodomonni Doro III (mil.avv. 336–330-yil) nomi bilan taxt-
ga o‘tkazdi. Qodomon qo‘rqoq va jur’atsiz, hech kim bilmagan 
kichik bir viloyat satrapi edi. Bagoy bu zaif podshoni qo‘g‘irchoq 
sifatida qo‘yib, ulkan imperiyani o‘zi boshqarmoqchi edi. Ammo 
u adashdi. Doro III Bagoyni o‘ldirib, o‘z hokimiyatini mustah-
kamlashga kirishdi. 
Doro III uch qit’aning hududlarini birlashtirgan, lekin halo-
katga yuz tutib borayotgan imperiyaning zaif hukmdori edi. 
Qachonlardir qudratli bo‘lgan, lekin ichki ziddiyatlar girdobi-
da qolgan imperiya uning qisqa muddatli hukmronligi davrida 

---

227
halokatga uchradi. Katta moddiy boyliklar va kuchli millionli 
qo‘shinga ega bo‘lgan Doro III tashqi dushman hujumini qay-
tarish uchun mavjud bo‘lgan imkoniyatlardan foydalanmadi. 
U Makedoniyalik Aleksandr boshchiligidagi yunon-makedon 
qo‘shinlari bilan Kilikiyadan Suriyaga o‘tish chegarasidagi Issa 
yonidagi jangda (mil.avv. 333-yil) va Arbel yaqinidagi Gavgamel 
yonidagi hal qiluvchi jangda (mil.avv. 331-yil 1-oktabr) shar-
mandalarcha yengildi. Issa yonidagi jangda fors otliqlari Alek-
sandrning otliqlaridan besh marta, fors piyodalari ikki marta 
ko‘p edi. Yunon-makedon qo‘shinining intizomi, qat’iyati ko‘p 
sonli fors qo‘shinidan ustunlik qildi. Doro III Baqtriyaga qochib 
ketdi va u yerda o‘z yaqinlari tomonidan o‘ldirildi. 
Makedoniyalik Aleksandr yurishlaridan so‘ng, Eron hudu-
di Salav kiylar davlati tarkibiga kirdi (mil.avv. 312–250-yillar). 
Parfiya davlatini parn-dax qabilalari tashkil etdilar. Kaspiy va 
Orol dengizi oralig‘ida yashagan ko‘chmanchi parn qabilalari 
mil.avv. 250-yillar atrofida Atrek vodiysidagi Niso viloyatini (Ho-
zirgi Turkmaniston) egallab oldilar. Yangi paydo bo‘lgan Parfiya 
davlati qudratli Salavkiylar davlati bilan to‘qnashdi va uning 
hududlarining bir qismini bosib oldi. Keyin esa u Parfiya davla-
ti tasarrufida bo‘ldi.
Mil.avv. 171-yilda Parfiyada podsholik taxtini egallagan Ar-
shak faol istilochilik urushlarini olib bordi. Mamlakat hudu-
di kengaydi. Parfiya davlati o‘sha davrdagi dunyoning qudratli 
davlatlari bo‘lgan Salavkiylar, Rim, Xitoy va Kushon davlatlari 
bilan bir qatorda turgan. Parfiya Ahmoniylar Eroni madaniy 
taraqqiyoti an’analarini davom ettirdi. Parfiya uzoq vaqt davom 
etgan urushlar, ichki nizolar natijasida zaiflashib, inqirozga 
yuz tutdi. 
Vaqt o‘tishi bilan Eronning janubi, Forsda mavjud bo‘lgan bir 
necha kichik davlatlardan biri kuchayib ketdi. Bu davlat boshi-
da Soson urug‘idan bo‘lgan hokimlar turar edi. Sosonning av-
lodi Ardasher o‘z hududlarini qo‘shni viloyat hisobidan kengay-
tira boshladi. Fors viloyatlari, Kirmon va Xuziston qo‘shib olin-
di. Ardasherning kuchayib ketishi Parfiya bilan to‘qnashuvga 
olib keldi. Mil.avv. 224-yil Parfiyaning so‘nggi podshosi Artaban 
V sosoniylarning yo‘lboshchisi Ardasher tomonidan mag‘lub 
qilindi. Parfiyaning markazlari dan biri Ktesifonni Ardasher mil.
avv. 226-yilda bosib olib, o‘zini podsho deb e’lon qildi. Natijada 
Eronda yangi Sosoniylar sulolasi hukmronligi boshlandi. Shu 
bilan Eronning qadimgi tarixi tugadi.

---

228