Urbanizatsiya odamlar o'rtasida muloqot o‘matish uchun qulay hisoblangan hayot turmush tarzini shakllantiradi, ‘ kasbiy yo‘nalishni o‘zgartiradi, aholining ijtimoiy faoliyatini keskin oshiradi
O’zbekiston iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdagi faoliyati
Download 0.84 Mb.
|
Yaxshilab o\'qing
O’zbekiston iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdagi faoliyatiO’zbekiston sanoat ishlab chikarish maromlari buiicha M.DH da 1—uringa chikdi. 2000 yilda 1991 yilga nisbatan sanoatning usishi 117% ni tashkil etgan xolda, Rossiyada — 45%, Ukrainada — 44%, qozogistonda 41% ga teng buldi. O’zbekiston televizor, ip, gazlama maxsulotlarini ishlab chikarish buiicha MDD davlatlari ichida 6—10 urinlardan 2 —uringa kutarildi, usimlik eFH ishlab chikarish buiicha 1 — pogonani egalladi. O’zbekistonda xom ashyo zaxiralari ishlab chikaruvchi soxalarning ma’lum darajada kiskartirilishi umumiy sanoat ishlab chikarishida kuzatildi. 1990 — 2000 yillarda uning ulushini 20% gacha tushirishga erishildi. Institutsional kayta shakllanishlar yuzaga keltirilishida salmokli ijobiy jarayonlar amalga oshirildi. Xozirgi vaktda sanoat ishlab chikarishining 65% i nodavlat sektori ulushiga tugri kelmokda. O’zbekistonda kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish jarayoni tez sur’atlarda amalga oshirilmokda, ya’ni, kichik va urta tadbirkorlikni rivojlantirish va korxonalarning kayta shakllanishiga yordam kursatishda Jaxon banki, Evropa tiklanish va tarakkiyot banki va boshka obruli moliya institutlarining kredit tizimlari jalb kilinmokda. qozirgi vaktda O’zbekistonda 160 ming urta va kichik biznes korxonalari faoliyat kursatayotgan bqlib, bu xususiy shaxslar umumiy mikdorining 90% ini tashkil etadi. 2002 yilda kichik va urta biznesni YAIM dagi ulushi 30,1% ni tashkil kildi. 1990 — 2004 yillarda MDX ning kupgina davlatlarida neft, gaz kondensati ishlab chikarish xdjmi va maromining pasayishi kuzatilgani xolda O’zbekistonda neft, gaz kondensati kazib olish 3 baravarga, gaz kazib olish 1,4 barobarga va umumiy elektr — energiya zaxiralari ishlab chikarish usishi esa 1,4 baravardan oshishiga erishildi. Agar 1990 yilda Uzbekistan uzini uzi neft max.sulotlari bilan ta’minlashi 28% ni tashkil kilgan bulsa (72% ini import kilishga majbur edi), 1995 yilga kelib, bu maxsulotlar importi tuxtatilib, eksport 3 baravarga etkazildi. Mustakillik yillari mobaynida davlat investitsiya siyosatining asosiy jixatlari iqtisodiy soxalarni rivojlantirishga va ishlab chiqarish infratuzilmalarini kullab quvvatlashga, ya’ni markazlashtirilgan investitsiya loyixalarini biriktirish va kuzlangan davlat dasturlarini kiska muddatga rejalashtirib, jamlashga erishildi. 1991—2000 yillarda kuyilgan mablarlarning 56 — 68% i ishlab chikarishga yunaltirilgan, shu katorda 20% i mashinasozlikka, 15% yonilgi — energetika kompleksiga jalb etilgan, unlab yangi ob’ektlarni kurish va yuzlab yangi sanoat maxsulotlar ini ishlab chikarish, uzlashtirishga erishildi. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Asakadagi avtomobil zavodi kabi ulkan sanoat korxonalari, oltin ishlab chikarish buyicha kushma korxonalar, Andijon va 1quqon shaqarlarida iste’mol spirti ishlab chikaruvchi yirik zavodlar, Xorazmda shakar zavodi, Toshkentda I$OFO3 ishlab chikarish korxonasi va chet ellik xamkorlar bilan birgalikda tashkil etilgan unlab engil sanoat majmualari kurilib, ishga tushirildi. Agrar isloxotlarni qtkazishda sezilarli muvaffikiyatga erishildi. Don mustaqilligi ta’minlandi. 1995 yiddan chet eldan maxsulot sotib olish xajmi kamaymokda, 1998 yilga kelib, mamlakatimizda burdoy, shakar ishlab chikarishning yangi soxalari tashkil etildi. Paxta tolasi ishlab chikarish 1,5 mln. tonnadan kelgusida ekin maydonlarining kengaytirilishi xisobiga xosildorlikning oshirilishi evaziga paxta tolasini kupaytirish kuzda tutilmokda. Mamlakatda an’anavii maxsulotlar eksporti xajmining usiщi bilan bir katorda, eksport tuzilmasida neft maxsulotlari xajmi kupaytirilib, paxta tolasining eksport ulushi esa pasaytirildi. 1991 yilda bu ulush 60% ni tashkil etgan bulsa, 2000 yilga kelib, 27% ga kiskardi. 1999 yildan boshlab O’zbekistonda ishlab chikarilgan engil avtomobillarning salmokli kismi chet elga eksport kilina boshladi. Uzbekistan ishonchli savdo xamkori sifatida jaxonga tanilmokda, tashki savdo geografiya sidagi uzgarishlar natijasida rivojlangan mamlakatlarga (MDD mamlakatlari buyicha umumiy savdoda O’zbekistonning ulushi) eksport kilish xajmining 72% ini, MDX mamlakatlari esa 28% ni tashkil kildi, import ulushi esa 76% dan 24% ga tushmokda. Amaliyotda benzin, neft maxsulotlarini import kilish tuxtatilgan, ozik-ovkat maxsulotlarini import qilish esa 2 baravar kiskartirilgan. Uz maxsulotlarimizni ishlab chikarish xisobiga mashina, jixozlar va kompyuterlarni import qilish 15 dan 47% ga kupaydi, bu esa industrlashtirishni tezlashtirishga karatilgan iktisodiy tadbirlar tuBri yulga kuyilganligini kursatadi. Bank tizimlarini shakllantirishda xam muvaffakiyatlarga erishildi, butun respublikamiz buyicha 100 ta filialga ega bulgan 36 ta tijorat banki,4ta chet ellik xamkorlar bilan ko‘shma bank, chet el banklarining 2 ta filiali va 10 ta xususiy bank xam ish yuritmokda, chet el banklarining 13 ta vakolatxonasi mavjud. CHet el elektron xisob varak tizimlariga chikish, uning erkin amal kilishi ta’minlandi. 1997yildan banklarda xalkaro andozalarga xos bulgan buxgalterlik xisoblari, xisob-kitob kilish dasturlari yulga kuyildi. Tarkibiy tuzilmalarda ijtimoiy muvofiklashtirilgan yunalishlar, kayta ishlovchi sanoatdagi kupgina korxonalarning zamonaviy me’erlar darajasida rivojlanishi, sof iktisodiy foydadan tashkari yangi ishchi urinlarini yaratish bilan ijtimoiy barqaror vaziyat vujudga keltiriddi. Fakat 1999 yilning uzida sanoatda 25 ming yangi ishchi qrinlari yaratildi. Masalan, avtomobilsozlikda servis xizmati kursatish va ularga jixozlar ishlab chikarish buyicha bir kator soxalar yaratildi. Iqtisodiyotda erishilgan natijalar aqolining turmush darajasini sifat jixatidan oshirish va faol ijtimoii siyosat utkazilishida mustaxkam poydevor yaratish imkonini berdi. 5 —jadval O’zbekiston Respublikasi yalpi ichki maqsulotining tarmoqlar buiicha tarkibi, %
Manba: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qumitasi ma’lumotlari. Iktisodiy islox,otlarni chukurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish buyicha kabul kilingan chora-tadbirlarning asosiy natijasi real YAIM usishining jadallashuvi buldi. Bu darajadagi usish bank moliya soqasida inflyasiyaning barqaror past darajasini (0,3%) ushlab turish, davlat byudjetining profitsit bilan bajarilishi (YAIMga nisbatan 1.5%), milliy valyuta kursini etarli darajada devalvatsiya kilishga karatilgan va iqtisodiyotning real sektoridagi tarkibiy uzgarishlar sezilarli ta’sir kildi. Tovar va xizmatlar ishlab chikarishni ragbatlantirish buyicha kabul qilingan chora — tadbirlar xamda 2004 yilda paxtaning erta pishishi va uni terib olishning yukori sur’atlari natijasida sanoatda kushilgan kiymatning real usishi 5,8%, qishloq xujaligida-14,2%, kurilishda-2,6%, transport va alokada —9,0%, savdo va umumiy ovqatlanishda-12,2%, boshka tarmoklarda (xizmatlar soxasi bilan birga) —3,5% ni tashkil etdi. YAIMning 8,9% ga usishida sanoatning ulushi— 1,0%, qishloq xujaligi —3,45%, xizmatlar soxdsi —2,85% ni (shu jumladan transport va aloka — 0,9%, savdo—1,15%, boshka tarmok va xizmatlar —0,8%) tashkil etdi. Usishning kolgan kismi kurilish va sof soliklar qisobiga ta’minlanadi (1,6%). YAIM ishlab chikarish tarkibida sanoat ulushining 15dan16,3% gacha usishi kuzatilgan. Bunga ma’lum darajada mashinasozlik maqsulotlarining 32,2%, kurilish materiallari— 11,3%, engil sanoat — 8,2%, yokiliga sanoati 6,4% ga usishi natijasida sanoat maxsuloti ishlab chikarish xajmining 10,2% ortishi ta’sir kildi. YAIM ishlab chikarish tarkibidagi boshka segmentlar tarkibii isloxotlarni utkazishi va mavsumiy omillar ta’siri natijasida sezilarli uzgarmaydi. YAIMdan foydalanish tarkibida yakuniy iste’mol uchun xarajatlar ulushining 72,5 dan 67,3% gacha kamaiishi kuzatilgan. Jadval ma’lumotlaridan kurishimiz mumkinki, respublika yalpi ichki maxsuloti tarkibida qishloq xujaligi tarmopshing salmogi ancha kattadir. 2004 yilda qishloq xujaligining real usishi 7,7% ni tashkil etgan bulsa, ushbu kursatkich 2001 yilda 3,2% ni tashkil etgan. CHunki bu tarmokning YAIMdagi ulushining katta bulishiga asosiy sabab respublika axolisining 65% dan ortigi qishloq joylarda istikomat kiladi, mexnat resurslarining esa 38,0% i qishloq xujaligi soxasida band. Bundan tashkari, asosiy vositalarning 25% i qishloq xujaligiga tugri keladi. Bugungi qishloq xujaligida fermerchilik rivojlanib, ular faoliyatini butun qishloq xujaligiga yoyish buyicha iktisodiy isloxotlar amalga oshirilmokda. Lekin shunday bulsa—da, qishloq xujaligi soxasining YAIM dagi salmori yil sayin O’zbekistonda YAIM tarkibida qishloq xujaligi katta salmokni egallasa—da, ularning ulushi Yil sayin birmuncha pasayib bormokda. 1994 yilda YAIMda qishloq xujaligi salmogi 34,5% ni tashkil etgan bulsa, 2002 yilda 30,6% ga teng buldi. Buning asosiy sababi paxta xom ashyosi buyicha davlat shartnoma rejalarining yillar buyicha surunkasiga bajarilmay kelayotganligi, shirkat xujaligi uzining oklay olmayotganligi xamda ba’zi viloyatlarda belgilangan 1$ qishloq xujaligi ekinlari urniga poliz maxsulotlari etishtirilayotganligi bilan izoxlanadi. YAIM xajmida sanoat tarmogining xam ulushi katta, Lekin kuzatilaetgan davrlarda sanoat ishlab chikarishi xam kamayib borish tendensiyasiga ega, Buning asosiy sababi gigant korxonalar ishlab chikarish faoliyatining pasayishi, zavod va fabrikalar ishlab chikarish kulamining xaddan tashkari kiskarib ketganligi bilan xarakterlanadi. Jadval ma’lumotlaridan kurinadiki, 1994 yilda sanoat tarmogining ulushi 17% ni tashkil kilgan bulsa, 2002 yilda bu kursatkich 14,1% ga teng buldi. Sanoat ulushining pasayishini yana shu bilan izoxlash mumkinki, sanoat soxasining asosiy vositalari uzining amortizatsiya davrini bir necha marta utab bulgan. Ulardan foydalanish endilikda yaxshi samara bermayapti. Bundan tashkari sanoat tarmopshi ishlab chikarish uchun juda kattainvestitsiya muammosi mavjud. Xorijiy mamlakatlardan sanoat tarmori uchun kapital investitsiyalarni ajratish kam foizni tashkil kilmokda. SHuni xam aytib utish kerakki, sanoatning xar kanday tarmori ishlab chikarish tuzilmasidagi uzgarishlar amadda boshka tarmokdar — qishloq . xuqkaligi, agrosanoat majmui, kdzib oluvchi va kdyta ishlovchi tarmoklar bilan uzviy boglikdir. CHunki respublikaning aloxida mintakd va xududlarida sanoat maxsulotlariga talab bir xilda emas. Bu talabni tularokq kondirish uchun birinchidan, ilgor texnologiya va malakali kadrlarga 6OFAHI$ bulsa, ikkinchidan xom ashyo va tayyor maxsulotlarning yaxshi saklanishi uchun muayyan ishlab chikaruvchilarga etkazib berishda transport vositalari kerak buladi. Rasmiy statistika ma’lumotlariga kura 2004 yilda jami sanoat ishlab chikarishi 2001 yilga nisbatan birmuncha tezrok uedi (2004 yil 8,5%, 2001 yil 6,4%, 2000 yil 6,1%). qayta ishlash sanoati kdzib oluvchi sanoatga nisbatan katta sur’atlar bilan o‘sdi, agar ushbu kursatkich 2001 yilda 0,9% ni tashkil etgan bulsa, 2004 yilga kelib, 7,3% ga, umuman olganda, 2001 yildagi 7,1% dan 2004 yilda 7,3% ga usdi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoklari YAIM qajmida ma’lum salmokni egallaydi. Ular uchun xarakterli xususiyat utgan davrlarga nisbatan uzgarish unchalik sezilarli xolatda emas. Masalan, 2003 yilda savdo va umumiy ovkatlanish tizimida 7,0% ga usish kuzatilgan bulsa, ushbu kursatkich 2004 yilda 8,3% ni tashkil etgan edi. 2004 yilda kurilish soxdsida 3,9% ga usish kuzatilgan bulsa, 2002 yilda ushbu kursatkich 2,9% ni tashkil kilgan edi. Xizmat kursatish soxalarining usish sur’atlari 4,1% ni tashkil etgan bu\\sa, boshka tomondan, masalan, sanoatda kushilgan k.iymat 2004 yilda 1,4% ni tashkil etdi (vaxolanki 2001 yilda ushbu kursatkich 1,2% ni tashkil kilgan). 2004 yilda eng yukori usish sur’atlari transport va aloka tarmogiga gurri kelib, mazkur soqalarda 9,4% ga usish kayd etilgan bulsa, ushbu kursatkich 2001 yilda 3,7% ni tashkil etgan edi. Utkazilayotgan ma’muriy isloxotlarning asosiy samarasi davlat xarajatlarining 17,7% darajada barqarorlashishi buldi. Asosiy kapitalning 24,1 dan 24,2% gacha usishi va moddiy aylanma mablaglar zaxiralarining uzgarishi (-2,3 dan 0,1% gacha) natijasida yalpi jamgarishning usishiga erishildi (21,8 dan 24,3% gacha). Real sektorning eksportga yunaltirilgan tarmoklarini rivojlantirishni ragbatlantirish z$amda tashki savdoning erkinlashtirilishi buyicha chora — tadbirlar natijasida eksport 34,6% ga usdi. Real sektorda tovar va xizmatlar usishining saklanib kolayotgan tendensiyasi xamda byudjetni muvofiklashtirish buyicha kurilgan chora — tadbirlar va soliklar yigim darajasining kutarilishi natijasida davlat byudjetiga tushumlarning bashoratini soli*; buyicha 103,1% ga, boj tulovlari buyicha 102,9% ga bajarilishini ta’minlashga imkon berdi. YAIMning real usishi davlat byudjetining daromad kismi usishiga sezilarli ta’sir kilmadi. Buni YAIMning usishidagi asosiy ulush, asosan, paxtaning yukori qosili va etishtirilgan paxta uchun uning xajmidan qat’iy nazar, yagona er SOLIK tulovining mavjud sxemasi xisobiga qishloq xujaligiga kelishi orqali izoxlash mumkin. Bundan tashqari, stavkalarining kamayishi natijasida YAIMga nisbatan soli1$ tushumlari tendensiyasining saqlanishi ta’sir qildi. Qishloq xujaligini moliyalash mexanizmlarini takomillashtirish maqsadida xukumat va Uzbekistan Respublikasi Markaziy Banki qishloq xujaligini tijorat kreditlashga boskichma — boskich utish buyicha chora —tadbirlar kurdilar. Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 30 oktyabr 476 — sonli karoriga binoan Markaziy Bankda fermer xujaliklarining davlat extiyojlari uchun xarid kilinadigan paxta va galla etishtirish buyicha maqsadli kreditlashga boskichma —boskich utishni ta’minlash tartibi ishlab chikildi. 2003 yil xosilidan boshlab, tijorat kreditlash respublikaning 8 ta viloyatida amalga oshiriladi, 2005 yil xosilidan boshlab esa, mazkur tizimga boshka viloyatlar xam jalb etiladi. Moliyaviy isloxotlarda shunga e’tibor karatishimiz kerakki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003 yil 15 oktyabrdagi «Korxona va xujaliklarga imtiyozli kreditlarni joriy etish turrisida»gi va 2005 yil 15 iyundagi «Xususiy korxonalar va mikrofirmalarni kullab-kuvvatlash tugrisida»gi Karorlari Respublikada iqtisodiy isloxotlarning inson manfaatlariga karatilganligidan dalolat beradi O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki pul—kredit siyosati makroiktisodiy barkdrorlikni mustaxkamlashga, inflyasiya jarayonlarini ushlab turish, milliy valyutamiz kursining barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirishni ragbatlantirishga karatilgan. Byudjet — solik soxasida xam pul muomalasini boshkarish buyicha chora — tadbirlar majmuini amalga oshirish 2004 yilning 9 oyi mobaynida iste’mol narxlari indeksnыy, tijorat banklarining foiz stavkalarini pastlatish va moe ravishda iqtisodiyotning real sektorini kreditlash xajmining sezilarli usishiga yordam beruvchi darajada barqarorlashtirishga imkon berdi. 2004 yilda UzR MB tomonidan respublikada kat’iy pul — kredit siyosatining amalga oshirilishi natijasida iste’mol soxasida narxlarning umumiy usish sur’ati 0,5% ni tashkil kildi. Umumiy inflyasiya darajasiga pullik xizmatlar narxlari (20,5% dan 15,5% ga) va noozik — ovkat tovarlari narxlari (6,3% dan 3,6% ga) qsish sur’atlarining pasayishi ma’lum darajada ta’sir kursatdi. Ozik —ovqat maxsulotlariga narxlarning pasayishi tendensiyasi saklanib koldi. 6 jadval O’zbekiston Respublikasida inflyasiyaning asosiy kursatkichlari, 1995 — 2004 y. (utgan yilning mos davriga nisbatan baxolarning usishi, %)
Manba O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika kumitasi Uzbekistan Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyasiya jarayonlarining omilli taxlili 2004 yilda inflyasiya darajasiga xarajatlar inflyasiyaning (2,1% daraja) va uy —joy kommunal xizmatlari tarifining (4,5% daraja) oshganligi ta’sir kilganini kursatdi. 2004 yilda talab inflyasiyasidan taklif inflyasiyasining oshib ketishi kayd etildi: sanoat maxsuloti ishlab chikaruvchilarning ulgurji bax,olari urtacha oylik x,isobida 1,8% ga, iste’mol bax,olari esa 0,03% ga usdi. Sanoat maxsuloti ishlab chikaruvchilarning ulgurji baqolari omillarining taxlili kursatishicha, 2004 yilda real sektorda inflyasiya darajasiga energiya manbalari baxolarining (43,3%), ish xakining (20,3%) va transport xarajatlarining (14,0%) oshishi ta’sir kilgan. Butungi kunda sanoat tarmorida YAIMning 17% ga yaqini ishlab chikarilmokda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotning asosiy tarmoklaridan sanalgan sanoat tarmorini iqtisodiy rivojlantirish uchun sanoat markazlari va x,ududiy joylashtirishni yanada takomillashtirish muqim aqamiyatga ega. Buning uchun kuyidagi yunalishlarga e’tiborni kuchaytirish zarur: kelgusida sanoat tarmoklarini ijtimoiy — iktisodiy ivojlantirish imkoniyatlarini belgilash; respublika viloyatlarining tabiiy va ijtimoiy — iqtisodiy ixtisoslashuvi xususiyatlarini xisobga olgan zqolda sanoatda ishlab chikarish majmuini rivojlantirish; sanoat uzellari va markazlarini tumanlarda, tuman markazlarida, kichik shaxarlarda ishlab chiqarishning xududiy majmuini tashkil etish va uning rivojlanishini doimo ta’minlash va hokazolar. Download 0.84 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|