Urganch davlat universiteti oilaviy hayot adaptatsiyasi potensiali ijtimoiy-psixologik tadqiqot predmeti
Adaptatsiya jarayonining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
Download 346.22 Kb. Pdf ko'rish
|
Uslubiy qo\'llanma
|
3. Adaptatsiya jarayonining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, adaptatsiya masalalarini o‘rganishga ko‘plagan ilmiy ishlar bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu xodisani tushunish taalluqli o‘zgarishlarga uchragan. Masalan, V.A.Tolochekning ta’kidlashicha, adaptatsiya insonning yangi ijtimoiy muhitga taalluqli ijobiy o‘zgarishlarga qaratilgan birgalikdagi faoliyat yuritish maqsadida kirishi kabi ko‘p tomonlama jarayon sifatida maydonga chiqadi. Olim, shaxsning ijtimoiy muhitdagi adaptatsiyasi muammosi, bu jarayon passiv moslashish emas, balki ijodiy muloqotga kirishish jarayoni, o‘zaro hamkorlikning yangi usullarini ishlab chiqish ekanligini 22 ta’kidlaydi. Olim shuningdek inson adaptatsiyasining uning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ijobiy va salbiy omillarini ajratadi, adaptatsiya muddatlarini qisqartirishning mumkin bo‘lgan yo‘llarini aniqlagan[19]. V.Volkanning fikricha adaptatsiya tushunchasi odamlarning faolliklari xarakteristikasiga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Inson tomonidan, uning muhit bilan mustahkamligini ta’minlaydigan uning maqsadlarini amalga oshirishini ushbu jarayonning o‘ziga xos maxsus ko‘rinishi sifatida qarash maqsadga muvofiq. Bunday talqin qilishni shaxsning o‘z-o‘zini tarbiyalashida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan taalluqli maqsadlarni amalga oshirishga ham kengaytirish mumkin. SHu bilan bir vaqtda inson darajasidagi adaptatsiya ko‘p hollarda yonberish bilan yoki nofaol moslashish kabi talqin qilinadi. Moslashish hodisasidan farqli ravishda adaptatsiya qulay sharoitlarni qidirish va shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uchun vositalarni ishlab chiqish kabi tushunilishi mumkin. Bunda, shaxs adaptatsiyasi hodisasining asosiy mazmuni sub’ekt va atrof muhit o‘rtasida muvofiqlikka erishishda aks etadi. O‘zining mohiyati bo‘yicha moslashish zarurati ikkita asosiy tomoni bilan, ya’ni inson yashashining jamoat shakli, shaxs rivojlanishi jarayonidagi, insonning shaxs sifatida shakllanishini doimo kuzatib boruvchi, muvozanatlashtiruvchi paytlarning zarurligi bilan yuz beradi. Bundan tashqari, shaxs adaptatsiyasi hodisasi ijtimoiy qonun-qoidalar bilan tartibga solingan va muvozanatlashning maxsuslashtirilgan turi sifatida inson murod-maqsadi bilan bog‘liq o‘ziga xos maxsus shaxsiy mazmunga ega. Ijtimoiy adaptatsiyani shaxs va jamiyat o‘zaro munosabatlarining yanada umumiyroq muammosining bir qismi sifatida qarab V.Kazanskaya, ushbu jarayon jamiyatning odamlarni o‘zining jamoaviy maqsadlariga moslashtirish zarurati va odamlarning jamoa faoliyatining ushbu maqsadlariga, xarakteriga va shakliga, jamiyatning normal faoliyat yuritishi va shaxs qobiliyatlarini, imkoniyatlarini amalga oshirish sharoitlariga ko‘nikish zarurati bilan bog‘liq, deb hisoblaydi. O‘z navbatida, harakatdagi ijtimoiy atrof-muhit bilan o‘zaro xamkorlik jarayonida ijtimoiy muhitning doimo o‘zgarib turadigan sharoitlariga 23 moslashish inson xulqining silliqlashishini ta’minlaydi. Adaptatsiyaviy xulq moslashtirish mazmuniga va amalga oshirishning faol shakliga ega. G.A.Ballning fikricha, adaptatsiya muammosi psixologiyaning o‘rganish ob’ektining ijtimoiy aloqalarning keng kontekstiga qo‘shilganligini inobatga olmasdan turib aniq o‘rganishning imkoni bo‘lmagan sohasi bo‘ladi. Biroq, sotsiumga qo‘shilganlikning o‘zi o‘zicha faqat muayyan ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining ob’ektiv asosigina bo‘ladi, xolos. Undan tashqari, hukmronlik qiluvchi qonunlari va qadriyatlariga ega bo‘lgan jamoatchilik munosabatlari xarakterining ta’siri odamlar ongiga qanday va qanday samaradorlik bilan amalga oshirilayotganini to‘laqonli tahlil qilish zarur. SHaxsning va ijtimoiy muhitning, jamoaning o‘zaro moslashishi, tomonlar manfaatlarining va ehtiyojlarining farq qilishi mumkinligini nazarda tutadi, ular moslashadilar, bu uzilishni qisqartirishga, umumiy maqsadga yo‘nalishni, harakat strategiyasini qabul qilishgaintiladilar. Shaxs va jamoa manfaatlarining muvofiqligi va nomuvofiqligi tendensiyasi “individ-muhit” tizimi rivojlanishining manbai bo‘lib xizmat qiladi. Shaxsning jamoadagi adaptatsiya xulqining, jamoaning maksadi va qadriyatlari yo‘nalishini qabul qilganligining turli darajasiga bog‘liq holda, turli variantlari bo‘lishi mumkin: jamoa qadriyatlarini yuzaki, qisman, to‘la qabul qilinishi, ushbu jamoada o‘zining manfaatlari yo‘nalishini o‘rnatish. SHaxs va jamoa o‘zaro munosabatlarida yanada rivojlangan tendensiyalarning kamroq istiqbollilari, biroq odatiylari bilan to‘qnashishi, individlar quvvatini ishga solishni talab qiladigan vaziyatni yuzaga keltiradi va qarama-qarshiliklarni ijobiy hal qilinganda, jamoa va inson shaxsining rivojlanishini ta’minlaydi. Jamoa a’zolari maqsadli yo‘nalishlarining kelishilmagan holatida adaptatsiyaviy o‘zaro hamkorlik individlarning qat’iyyatlilik, cho‘rtkesarlik, aqliy imkoniyatlar va boshqalar kabi ifodalanadigan shaxsiy sifatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bunda, adaptatsiyaviy o‘zaro hamkorlik jarayonida hal qiluvchi rolni individlarning muayyan jamlanmasining umuman jamiyatning ijtimoiy tarmog‘iga qo‘shilganligi o‘ynaydi. Aynan shu jamoatchilik munosabatlarining keng ko‘lamiga, ularning qonun-qoidalari, qadriyatlari va sh.o‘. bilan, qo‘shilganlik 24 yo‘nalishlar kelishilmagan sharoitlarda adaptatsiyaviy o‘zaro hamkorlikning xarakteriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi [20]. A.V.Abramova shaxs adaptatsiyasining asosiy ijtimoiy-psixologik vositalariga, jamoaning qadriyatlar va qonun-qoidalari tizimini, shaxslararo muloqotga kirishish qobiliyati va ko‘nikmalarini egallash, mustahkamlash va rivojlantirishda aks etadigan fikrlash va xulq namunalarini ishlab chiqishni kiritadi. Muallif tomonidan hayot kechirish sharoitlari va uni tashkil qilish usullari o‘rtasidagi bog‘liqlik, ob’ektiv jamoatchilik shakllarining va hayot kechirish sharoitlarining uni tashkil qilishning individual, sifat jihatdan o‘ziga xos usullariga aylanishi jarayoni bo‘lib maydonga chiqadigan ijtimoiy- psixologik adaptatsiya hodisasi sifatida qayd qilinadi. V.V.Konstantinov, shaxs adaptatsiyasini ko‘rib chiqish doirasida uning o‘zgarishlar manbai, ushbu jarayonning yo‘nalishiga bog‘liq holda ayniqsa talqinga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan va xulqning xaqiqiy bo‘lmagan strategiyalari va xususiyatlaridan, balki bir-birini inkor qiladigan invariantlar to‘plamidan iborat bo‘lgan, turli shakllarini ajratadi. Muallif ushbu shakllarni ifodalab, quyidagilarni ajratadi: tashqi-tashqi nofaol (passiv) adaptatsiya oddiy vaziyatlarga xos, ekstremal vaziyatlar uchun esa vaziyatdan chiqish, atrof-muhitni o‘zgartirish strategiyasini namoyon qiladi; ichki-tashqi nofaol adaptatsiya ekstremal vaziyatlarda qochish strategiyasi quyidagi mazmunda bo‘ladi – inson ijtimoiy munosabatlarda uning muloqotga kirishishidagi va boshqa xususiyatlarining o‘ziga xosligi sababli tushadigan muammolar holatida, atrof-muhitni almashtirganda bu xususiyatlar o‘zgarmaydi; tashqi-tashqi faol adaptatsiya atrof-muhitni moslashtiradigan faol harakatlardan iborat, va kritik (noqulay) vaziyatda moslashuvning imkoni bo‘lmaydi (atrof-muhitning o‘zgarish to‘g‘risida ma’lumot yoki cheklangan, yoki shaxs bilan tarmoqlashishi va kelishishining imkoni yo‘q); 25 tashqi-ichki faol adaptatsiya shaxs qadriyatlari tizimiga nisbatan dolzarb modelning predmetli tarkibiy qismini faol qayta tuzishda namoyon bo‘ladi; ichki-tashqi faol adaptatsiya elementlardagi va ularning guruhlaridagi o‘zgarishlar natijasida idrok (ong) tizimining ichki munosabatlarini qayta tuzish jarayonlaridan iborat; tashqi-ichki passiv adaptatsiya tizim ko‘rsatkichlarini muhit ko‘rsatkichlariga bilan to‘g‘rilashdan iborat. Shu bilan birga, tadqiqotchi tomonidan adaptatsiya shakllari shartli ravishda ajratilgan bo‘lib, ular alohida-alohida bo‘lishi mumkin emasligi ta’kidlanadi. Masalan, ichki-tashqi adaptatsiya tanqidiy vaziyat tomonidan yuzaga keltirilgan holda boshqa shakllardan biri bilan, jumladan – psixologik himoya bilan birgalikda borishi lozim. Oqibatda noto‘g‘ri harakat va uning natijalari ong tarmog‘ini buzishga, asosiy ehtiyojlarga umidsizlik (frustratsiya) chaqirishga va oxir-oqibatda - nevroz keltirib chiqarishga qodir. Bularning barchasi birgalikda adaptatsiyani insonning asos soluvchi, mohiyatini ochib beruvchi sifatlaridan biri tariqasida ko‘rish, adaptatsiyaga inson hayot faoliyatining asosiy sharti va xususiyati sifatida qarash imkonini beradi. I.A.Korobeynikov, ijtimoiy adaptatsiya buzilishlarini ko‘rib chiqib, ushbu xodisaning tabiatiga nisbatan ahamiyatga ega bo‘lgan bir nechta qoidalarni keltiradi: adaptatsiya bir vaqtning o‘zida ham jarayon, ham natija; individ yoki aholi kelajakda o‘zgaradigan sharoitlarda hayot kechirish uchun adaptatsiyaga potensial ega bo‘lishi mumkin; adaptatsiya tashqi muhit ta’sirlari tizimining aks etish shakli sifatida, bu esa harakatchan muvozanatni o‘rnatishdan iborat, maydonga chiqadi. Agar gap shaxs to‘g‘risida ketsa, u holda uning munosabatida o‘zgarish mavjud bo‘lib, undagi ikki tomon munosabatning kutilmagan faolligiga va o‘z- o‘zidan o‘zgarishiga qodir, ular ong bilan shaxs tizimiga kirishi bilan tuziladi. 26 SHunday qilib, o‘zgarish mezonlari muhitda ham, shaxsda ham va uning ongida ham chegaralangan bo‘lishi mumkin [21]. E.V.Valteran, adaptatsiya vositalari qatoriga hissiy reaksiyalarni amalga oshirishning ijtimoiy-munosib usullarining shakllanganligini, shuningdek, jamiyatda qabul qilingan va u tomonidan quvvatlab turilgan muloqotga kirishish, hulq va faoliyatning ijtimoiy va kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan vositalarini, ular shaklida shaxs o‘zining ichki yo‘nalishini, ehtiyojlarini, moyilliklarini amalga oshira olsin, ijtimoiy muhitda o‘zini topa olsin va uning ichida o‘zligini aniqlay olsin, kiritadi. Shaxs tomonidan jamiyatda bajariladigan rollar, tartibga solingan xulq shakllari inson o‘zining shaxs sifatidagi ichki mohiyatini namoyon qila olish imkoniyati shakli sifatida maydonga chiqadi. Shaxs adaptatsiyasi o‘zining xulqini va faoliyatini ijtimoiy muhit bilan o‘zaro hamkorlik jarayonida faol tuzatish bilan ta’minlanadi va bunday o‘z-o‘zini tuzatishning irodaviy, aqliy va axloqiy vositalarining shakllanganligiga bog‘liq. Shaxs xulqi va faoliyatining, ustanovka harakatlari va qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lgan, o‘z-o‘zini tuzatishi faoliyatning muvaffaqiyati bilan chambarchas bog‘liq va katta individual farqlarga ega. Umuman olganda ustanovka vositalari katta yoki kichik samaradorlik bilan xarakterlanishi mumkin. O‘zining ixtiyorida mustahkam bo‘lgan ustanovkaning samarador va tejamkor vositalariga ega bo‘lgan inson ular asosida faoliyatning eng turli sohalarida jiddiy yutuqlarga erishishi mumkin, va aksincha, etarlicha rivojlanmagan ustanovka vositalari faoliyatning umumiy pasayishiga olib keladi [22]. E.V.Krasavin, O.N.Tuzov, T.L.Kryukov va boshqalarning fikricha, adaptatsiya jarayonlari turlicha xarakterlanadigan taalluqli psixologik vaziyatlar bilan chambarchas bog‘liq. Shu jumladan, kritik psixologik vaziyatlar vaziyatga mos reaksiyalar bilan birgalikda yuz berishi mumkin. ular qatoriga, odatda, dezorganizatsiya, demobilizatsiya, pessimizm va b. reaksiyalarini kiritadilar. Bu reaksiyalar doimo his-tuyg‘uli, ya’ni vahima, hafalik, nafrat, umidsizlik kabi namoyon bo‘lishi va muhim ehtiyojlarni yo‘qqa chiqaruvchi ruhiy shikast etkazuvchi ta’sirgajavoban paydo bo‘ladi. Ushbu ta’sir, mazmunan, insonning 27 dunyoga nizoli munosabati tufayli tug‘iladi. Vaziyatga bog‘liq reaksiyalar uchun noilojlik, ishonchsizlik, umidsizlik hissini chaqiruvchi vaziyatni hal qilishning ishonchli vositalarining mavjud emasligi ham xarakterli. Adaptatsiya nuqtai- nazaridan qaraganda, pessimizmning (umidsizlikning) eng og‘ir vaziyatlari qadriyatlarni almashtirish yoki tuzatishni talab qiladi, eng engillari esa, ya’ni dezorganizatsiya (buzilish) holatlari ular tarkibini qayta tuzishni talab qiladi. A.A.Nalchadjyanning fikricha, vaziyat reaksiyalari xavfli bo‘lib, o‘zida inqirozni hal qilishning eng keskin vositalarini saqlashi mumkin va kelajakni oldindan ayta olish va loyihalash imkoniyatining keskin pasayishi bilan belgilanadi. Vaziyat reaksiyasi, odatda, noqulay, uning oqibatida, vaziyatning o‘lchamlarini noto‘g‘ri baholash, ma’lumotni to‘g‘ri qayta ishlay olmaslik va prognoz qila olmaslikda ifodalanadigan, asosi ong va atrof-muhitning kelishmovchiligi bo‘lgan nomaqbul harakat qo‘llaniladi. Turli vaziyat reaksiyalari turli darajada xulqni tushkun, ongli va irodaviy nazorat qilish, o‘z- o‘zini baholashning pasayishi, hodisalarni aralashishning imkoni mavjud emas deb talqin qilish va boshqalar bilan xarakterlanishi mumkin. Bundan tashqari, ba’zi sharoitlar uning mutloq shafqatsizligi uchun emas, balki bu sharoitlarga tizimning ichki resurslarining, ularga inson adaptatsiya potensialining taalluqli xarakteristikalari kiradi, mos kelmasligi natijasida dezadaptatsiyani keltirib chiqaradi. O‘z navbatida, adaptatsiya o‘z ichiga ijtimoiy-psixologik, xususiy- psixologik va psixofiziologik tomonlarni qamrab oladi, uning muvaffaqiyati moslashuv xususiyatlarining alohida mezonlari – psixologik himoya bilan bog‘liq [23]. Shaxs moslashuvi nuqtai-nazaridan o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlari, shaxs oldida yuzaga kelayotgan masalalarni hal qilish, qiyinchiliklarni bartaraf etish jarayonida faoliyat yuritib, shaxsning mustahkam sifatlari kabi mustahkamlanadigan va shaxsiy o‘ziga xoslikni va individuallikni belgilab, xarakteri tarmog‘iga kiradigan, muloqotga kirishish, harakatlanish va faoliyat yuritish sohasida namoyon bo‘ladigan aqliy, axloqiy va irodaviy harakatlar muhim ahamiyatga ega. 28 U.P.Kaznacheev muhit bilan o‘zaro hamkorlik jarayonini faol boshqarishni shaxs moslashuvi tarkibining asosiga kiritadi. Masalan, ustanovka jarayonlarisiz adaptatsiya bo‘lishi mumkin emas va bu nafaqat muhit bilan hamkorlik va inson xulqini o‘z-o‘zining boshqaruv darajasida, balki shaxsning shakllanishi darajasida ham to‘g‘ri, negaki individ o‘zining munosabati jarayonini, o‘zining real imkoniyatlarini, qobiliyatlarini va boshqalarni anglaganholda o‘zi yo‘naltiradi. Biroq boshqarish va o‘z-o‘zini boshqarish jarayonlari mustaqil ijtimoiy-psixologik hodisalar bo‘lib, adaptatsiya muammosi mavzusida faqat amalga oshirish vositasi bo‘lishi mumkin. Adaptatsiyaning hayot kechirish jarayonida shakllantirilgan va yaxshi sinalgan vositalari xulqning, ijtimoiy qarashlarning, odatlarning, avtomatlashtirilgan ko‘nikmalarning ong osti sohasiga kiradi, bunda ong osti sohasiga o‘tish ustanovka vazifasining pasayishisiz kechadi. Bu shaxs rivojlanishi, ijodiy qobiliyatlarini namoyon qilishi uchun maydon beradi. Adaptatsiya qilib individ uning hayot kechirishi uchun mutloq zarur bo‘lgan standartlarni, qabul qilish, fikr yuritish va harakat qilishning stereotiplarini ishlab chiqaradi. Hayotning takrorlanadigan sharoitlari insonda ongning adaptatsiyaviy susayishini keltirib chiqaradi, unda hayotning takrorlanadigan holatlariga nisbatan beixtiyoriy, avtomatlashgan harakat andozalari qanchalik ko‘p bo‘lsa, butun diqqatni va quvvatni murakkab, ijodiy muammolarni echishga, o‘zining individualligini rivojlantirishga jamlashga shunchalik ko‘p imkoniyat yuzaga keladi [24]. E.K.Tarasovning fikricha, atrofdagi borliq, ijtimoiy muhit bilan beixtiyor, maqsadga intilgan o‘zaro hamkorlik inson uchun adaptatsiyaning tipik o‘ziga xosligi bo‘ladi. U muhit o‘zgarishlarining ehtimolini nazarda tutadi, ularni rejalashtiradi, o‘zini va atrofidagi borliqni qayta tuzadi. Ham inson, ham atrofdagi ijtimoiy muhit, harakatda, o‘zaro ta’sir ko‘rsatish va rivojlanishda ifodalanadigan doimiy harakatda bo‘ladi. Atrofni o‘rab olgan borliq va insonning birligi esa – doimiy. Shaxs rivojlanishini tartibga soluvchi va belgilovchi ijtimoiy muhit bilan o‘zaro hamkorlik uning uchun echilishi zarur 29 bo‘lgan masala sifatida maydonga chiqadi. O‘zaro ta’sir qilish vositalarini o‘z vaqtida va to‘g‘ri egallash adaptatsiyaga ko‘maklashadi [25]. Yu.A.Urmansev tomonidan shaxs adaptatsiyasi hodisasiga nisbatan o‘tkazilgan tahlil shuni ko‘rsatadiki, ko‘plabta’riflarda u insonning ijtimoiy muhitga, jamoaga, hamjamiyatga qo‘shilganligi tushunchasi orqali ochib beriladi, xuddi shuningdek, insonning individual o‘ziga xos xususiyatlariga va shaxsning shakllanish, rivojlanish yo‘nalishiga bog‘liqlik xarakteri orqali ta’riflanadi. Shaxsning ijtimoiy-psixologik adaptatsiyalanganligining mohiyatini esa olim insonning ichki imkoniyatlarini, qobiliyatlarini va uning shaxsiy potensialini ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatida, qobiliyatida samarali amalga oshirganligida, o‘zini shaxs sifatida saqlab qolgan holda, ijtimoiy atrof- muhit bilan hayotning muayyan sharoitlarida o‘zaro hamkorlikda ko‘radi [26]. P.V.Kuznetsovning tasdiqlashiga muvofiq, psixologik adabiyotlarda individ-jamiyat ajratilishining shartliligi tan olinadi. Qo‘shilganlik fenomenining psixologik mazmuni shaxs va ijtimoiy muhit o‘zaro hamkorligiga nisbatan muayyan uslubiy nuqtadan turib ochib berilishi mumkin. Individning jamoadagi mohiyati uning xususiy faoliyatida ijtimoiy munosabatlarining amalga oshirilganligi darajasi bilan xarakterlanadi. Individning ijtimoiy muhitga qo‘shilganligi u tomonidan ijtimoiy munosabatlarining muayyan sohasining, shu jumladan mehnatning ijtimoiy bo‘linishiga muvofiq taalluqli vazifalarning bajarilganligi orqali amalga oshiriladi. Individning sotsiumga qo‘shilganligini tushunish insonning individual ijtimoiy turmushi shaklini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Individ qanday muayyan darajada o‘z zimmasiga ijtimoiy vazifani olsa va ular orqali o‘zining o‘ziga xos xususiyatlarigamuvofiq kuchlarini ishlata olsa, uning jamiyatga qo‘shilganligining shu darajasida uning shaxs sifatida shakllanishiga va rivojlanishiga ko‘maklashadi. O‘z navbatida, shaxsning shakllanishi uning jamiyatda hayot kechirishining ob’ektiv zaruriy shakli sifatida maydonga chiqadi. Ushbu fikr, doimo harakatda, o‘zaro ta’sir ko‘rsatishda va rivojlanishda bo‘lgan individning jamiyatda rivojlanishi darajasini muvofiqlikka yaqinlashtirish zaruratidan kelib chiqadi. Demak, 30 adaptatsiya jarayoni nafaqat insonning ijtimoiy mohiyati va ijtimoiy haqiqat o‘rtasidagi bog‘lovchi element bo‘ladi, balki ijtimoiy muhitning va inson ijtimoiy tabiatining rivojlanishiga ko‘maklashadi ham. Bunda adaptatsiyaning o‘zi ularning ta’siri ostida rivojlanadi va yuksaladi [27]. M.V.Romm o‘zining ishlarida ijtimoiy adaptatsiya jarayonining muvaffaqiyati nafaqat an’anaviy individual xususiyatlarni hisobga olishga, balki yoshga doirlariga ham bog‘liqligi to‘g‘rsida fikr bildirib, ular quyidagilarda namoyon bo‘lishini ko‘rsatadi: ulg‘ayganlik hissi; o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojlar; his-tuyg‘udan qo‘zg‘alish; o‘zligini namoyon qilishga ehtiyoj. Shu bilan birga, moslashuv jarayoni qiyinchiliklari, odatda quyidagilarga bog‘liq: inson shaxsining individual o‘ziga xosliklari; moslashuv sub’ekti va muhiti o‘zaro ta’siri xarakteri; individ moslashayotgan adaptatsiya muhitining turlari; adaptatsiya muhitining tarmog‘iy tarkibiy qismlari bilan. Muallif ta’kidlaydiki, qiyinchiliklar ko‘pincha shaxsning o‘zi, qadriyatlar tizimi, salbiy hodisalarning shaxsiy ahamiyati, turli, shu jumladan murakkab vaziyatlarni to‘g‘ri baholash va adekvat tushunish qobiliyati to‘g‘risidagi tasavvurlariga bog‘liq bo‘ladi. V.L.Marishuk, V.I.Evdokimovlar o‘zlarining o‘z-o‘zini boshqarishga bag‘ishlangan tadqiqotlarida diqqatni insonning ijtimoiylashuv jarayoniga faol sub’ekt sifatida qo‘shilishi, ichki zahiralarini, shu jumladan, potensial shaxsiy psixologik imkoniyatlarini faollashtirishining qulay sharoitlarini yaratish zarurligiga qaratadilar. Olimlarning nuqtai-nazarida o‘z xulqini tanqidiy baholay olish va nazorat qilish, o‘z harakatlarini va odatlarini, ularning atrofdagilar va shaxsan o‘zi uchun bo‘lishi mumkin bo‘lgan oqibatlarini inobatga olgan holda, 31 ixtiyoriy ravishda yo‘naltirish, qayta tuzish qobiliyatiga bo‘lgan zarurat, ijtimoiy qimmatli va shaxsiy ahamiyatga ega bo‘lgan me’yorlariga, insonlararo munosabatlar qoidalariga rioya qilishga bo‘lgan intilish shaxsning samarali adaptatsiyasiga ko‘maklashuvchi xulqni o‘z-o‘zini ustanovkaning namoyon bo‘lishlari qatorini tashkil qiladi. Inson, yangi hayotiy vaziyatga tushib, sinovdan o‘tadi, masalalarni eski bilim va ko‘nikmalariga tayanga holda echishga harakat qiladi. Ideal shakldagi prizma orqali munosabatlar o‘rnatish, muammolarni hal qilish taalluqli nizolarni keltirib chiqaradi, ular adaptatsiya davrida yanada ko‘proq o‘tkirlashadi. Shunday qilib, yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqib, zamonaviy tadqiqotlarda adaptatsiya jarayonining o‘ziga xosliklarini ko‘rib chiqish ushbu hodisani ijtimoiy-psixologik mavzuda harakatdagi muvozanatni, taalluqli faoliyatni amalga oshirish davrida shaxsning atrofdagi sotsium bilan lozim bo‘lgan o‘zaro hamkorligini, insonga uning uchun muhim bo‘lgan ehtiyojlarni, uning bilan bog‘liq jiddiy hayotiy maqsadlarni, zarur psixologik salomatlikni saqlagan holda, amalga oshirish imkoniyatini beradigan oilaviy hayotni yo‘lga qo‘yishning alohida va ko‘p tomonlama jarayoni sifatida qarab chiqish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi, deb xulosa qilish mumkin. Bundan tashqari, shaxs adaptatsiyasi jarayoni taalluqli shaxsiy transformatsiyalar va o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bunda adaptatsiya jarayonini bunday tushunishning o‘ziga xos maxsuslashgan asosiy xususiyati adaptatsiya jarayonlarining ijtimoiy- psixologik tizimlar faolligini, butunligini saqlashga, adaptatsiya jarayonlarining xaqiqiy atrofimizdagi sotsiumga mos kelishiga yo‘naltirilganligida namoyon bo‘ladi. Insonning oilaviy hayoti, har biri taalluqli ijtimoiy-psixologik vaziyat doirasida amalga oshiriladigan adaptatsiya jarayonlari tizimlari nuqtai-nazaridan qaralishi mumkin. Bunda u nafaqat o‘zining tuzilishini to‘ldiruvchisi (kritik, krizisli vaziyatdan kelib chiqib) bilan, balki taalluqli inson tomonidan qanday qabul qilinishi bilan hamxarakterlanadi. Odatda, individ hayot faoliyatining inqiroz davrlarida adaptatsiya jarayoni murakkablashishi mumkin, ya’ni inqirozli vaziyatlar yuzaga keladi, harakatlar esa muvofiq bo‘lmaydi, ya’ni 32 vaziyatli reaksiyalar paydo bo‘ladi. Ushbu xodisalar insonning oilaviy hayotga adaptatsiyasi jarayoniga bevosita taalluqli. Download 346.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|