Urganch davlat universiteti oilaviy hayot adaptatsiyasi potensiali ijtimoiy-psixologik tadqiqot predmeti
Oilaviy hayotga adaptatsiya potensiali ijtimoiy-psixologik tadqiqot
Download 346.22 Kb. Pdf ko'rish
|
Uslubiy qo\'llanma
|
4. Oilaviy hayotga adaptatsiya potensiali ijtimoiy-psixologik tadqiqot
predmeti sifatida. Oilaviy hayotga adaptatsiyaning samaraliligi ko‘plagan omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida shaxsiy tuzilmalarning muayyan kompleksi etakchi bo‘ladi va adaptatsiya potensiali siftida qaralashishi mumkin. Bunda ushbu atama, oila kesimida nisbatan yangi bo‘lib, tadqiqotchilar tomonidan turlicha – oilaviy hayotga adaptatsiyalanuvchanlik, muayyan qobiliyatlar, oilaviy hayotga tayyorlik, sifatlar, individual-psixologik xususiyatlar, ularning o‘ziga xos sintezi kabi talqin qilinadi. Bunday holat faoliyatning, uning prizmasi orqali bu tushuncha, odatda, har bir alohida holatda tahlil qilinadi, maxsuslashgan tuzilishi bilan ham, olimlarning nazariy yondashishlari bilan ham bog‘langan. Bu bilan shu ham tushuntiriladiki, ba’zi bir olimlar adaptatsiya potensialini shaxs fonida, boshqalari esa, shakllanishi istalgan natijalarga erishish uchun zarurat deb hisoblaydigan psixik funksiyalarni hisobga olgan holda, funksional fonda ko‘rib chiqadilar. Bundan tashqari, shuni ham ta’kidlash lozimki, adaptatsiya potensiali tushunchasining o‘zi ko‘pincha faoliyatning aniq bir turini tahlil qilish orqali ochib berilgan, ijtimoiy psixologiyada jiddiy diqqat-e’tibor faoliyatning pedagogik, ekstremal va boshqa turlariga adaptatsiya potensiali shakllanishiga va rivojlanishiga qaratilgan. Oilaviy hayotga nisbatan bu tushuncha, odatda, etarlicha kam qo‘llaniladi. Shu sababli, u to‘liq ochilmasdan qolmoqda, unda aniqlangan tarkibiy elementlar ajratilmagan, tegishli psixodiagnostik uskunalar aniqlanmagan va hakozo. Masalan, Yu.I.Tolstixning fikricha, adaptatsiya potensiali murakkab dinamik tuzilishga ega, u shaxsning aqliy, hissiy, irodaviy tarkibiy qismlarining organik jamlanmasi sifatida maydonga chiqadi. YUqori adaptatsiyaviylik holati, o‘qitish davomida mustahkamlanib borib, doimo amalda bo‘luvchi turg‘un, uzoq tayyorgarlikka aylanadi, shunday ekan uni xar 33 safar yangi topshiriq sababli shakllantirishga ehtiyoj bo‘lmaydi. Adaptatsiya potensiali shaxsning, uning e’tiqodini, qarashlarini, munosabatlarini, motivlarini, his-tuyg‘ularini, irodaviy va aqliy sifatlarini, bilimini, ko‘nikmalarini, qobiliyatlarini, yo‘nalishini, muayyan xulqqa yo‘nalganligini o‘z ichiga qamrab oluvchi maqsadga yo‘naltirilganlik ifodasini bildiradi, deb olim behudaga ta’kidlamaydi. Bir xil muammoli vaziyatlarda turli shaxslar turlicha va turli darajadagi muvaffaqiyat bilan adaptatsiyalanadi. Bu shundan dalolat beradiki, shaxsning adaptatsiyaga bo‘lgan qobiliyati yoki adaptatsiya potensiali mavjud va individual farqlar to‘g‘risida shunday qobiliyatni egallaganlik darajasi bo‘yicha baho berish maqsadga muvofiq. Adaptatsiya potensiali tushunchasi mikro va makro guruhlar sharoitida inson xulqining adaptatsiyalanuvchanligi bilan aniqlanadi. Psixologiya fanida bunday hulq insonda borliqqa mo‘ljalning murakkab tizimini ishlab chiqish, yuqori psixologik funksiyalarni qayta tuzish va shaxsning sifat jihatdan yangi qobiliyatlarini, xususiyatlarini shakllantirish bilan ta’minlanadi. Ijtimoiy-psixologik xususiyatlar, shuningdek, shaxsning samarali adaptatsiya xulqini ta’minlaydigan qobiliyatlari ilmiy tadqiqotlar uchun juda dolzarb mavzu hisoblanadi. Shaxsning oilaviy hayot sohasidagi samarali adaptatsiya qobiliyati, oilaning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan, uning yuzaga kelgan turg‘un sifatlari tizimi bo‘ladi. Qadriyatlarga yo‘nalganlik shaxsning oiladagi xulqining boshqaruvchisi, shuningdek oilaviy hayotga tayyorgarlik ko‘rsatkichi sifatida qaraladi. Moslashuvchanlikning axloqiy-psixologik tomoni oilaviy hayotni boshqaruvchi talablar, majburiyatlar va xulq – atvorning ijtimoiy standartlariga mos bo‘luvchi butun bir kompleksni o‘zlashtirilishini tushunadi. Nikohga qobiliyatlilik tushunchasi va uning quyidagi tarkibiy qismlarini mavjud: boshqa inson to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, savob ish qila olish qobiliyati; 34 hamdard bo‘lish, birgalikda boshdan kechirish, sherigining ichki dunyosiga kirish, uni tushunish, uning bilan ruhan birlashish; birlashishga, hamkorlikka, muloqotga kira olish qobiliyati; chidamli, oliyjanob va rahmdil bo‘lish, boshqa shaxsni uning barcha kamchiliklari bilan birga tushunish, o‘zining shaxsiy manmanligini bosa olish qobiliyatini nazarda tutuvchi yuqori darajadagi odob-ahloq madaniyatga ega bo‘lish. T.V.Koroleva oilaviy hayotga adaptatsiyalanish qobiliyati shakllanganligining muhim ko‘rsatkichi sifatida er-xotinlarning bir-birlariga yo‘nalganliklarini ko‘rsatadi. Sherigini tushunish istagini shakllantirish, uning qiziqishlarini, ta’bini, kayfiyatini, odatlarini inobatga olish qobiliyati baxtli oilaviy hayot qurish uchun muhim shart hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu kompleks xususiyat sheriklarda ideallar, tasavvurlar, oilaviy hayot to‘g‘risidagi orziqishlar, birgalikdagi hayotning, qadriyatlar yo‘nalishining, oilaga bo‘lgan qarashlarning motivlarini anglab etishning mavjudligini qamrab oladi. Shuningdek, olima oilaviy hayotga muvaffaqiyatli adaptatsiyani ta’minlaydigan quyidagi ko‘rsatkichlari ochib beradi: insonda sherigining xarakteri, temperamenti, muloqotga kirishishining o‘ziga xos xususiyatlari, qiziqishlari, o‘z-o‘zini baholashi to‘g‘risidagi bilimlarning mavjudligi; oilada sog‘lom psixologik muhit yaratish, nizoli vaziyatlarni hal qila olish bilimi va qobiliyati; boshqa shaxsning individual psixologik xususiyatlarini, erkak va ayol o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning axloqiy me’yorlarini bilish. Insonning bolalik yillari oilaviy hayotga muvaffaqiyatli adaptatsiya jarayonida asosiy rollardan birini egallaydi. Jumladan, bolalik davrida boshdan kechirilgan siqilishlar kompleksi, to‘liq bo‘lmagan muloqot, janjallar keyinchalik katta yoshdagi shaxslarning xulqini oldindan belgilaydi va nouyg‘un oilaviy shaxslararo munosabatlarning, oilaviy hayotga adaptatsiyada yuzaga 35 keladigan turlicha qiyinchiliklarning sababi bo‘lishi mumkin. Ya’ni, bolaning ota-onasi qiyoslashning juda muhim ob’ektlari bo‘ladilar. Agar bola ota-ona mehrisiz o‘sgan bo‘lsa yoki uni ota-onasidan faqat bittasi tarbiyalagan bo‘lsa, u holda unga har ikkala ota-onadan tarbiya olgan bolalar bilan musobaqalashishga to‘g‘ri keladi. Odatda, erta yoshlarda ota-ona mehridan mahrum bo‘lgan bolalarda ularning keyingi psixologik rivojlanishi uchun eng muhim bo‘lgan borliqqa bazaviy ishonch tuyg‘usi shakllanmaydi. Ular tomonidan hayot oldindan aytib bo‘lmaydigan, xavfli va ishonchsiz ko‘rinadi. Bir-biriga bog‘liq bo‘lgan yo‘qotishlardan qochib bo‘lmaydi, ular o‘z navbatida qalb kasalligidan himoya qiluvchi mexanizmlarni ishlab chiqarishga undaydi, kelajakda esa ushbu holatlar oilaviy hayotda bir – biriga uyg‘un shaxslararo munosabatlarni qurishga to‘sqinlik qilishi mumkin[28]. A.I.Kochetkov oilaviy hayotga adaptatsiya muammolarini, inson tomonidan ijtimoiylashuv jarayonida o‘zlashtirilgan, odamlarni harakat ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish yo‘li bilan kuzatish orqali amalga oshiriladigan, oilaning va undagi xulqning muayyan modellariga psixologik yo‘nalganlikda, jinsiy rolning o‘zlashtirilishida ko‘radi. Bolalar turli oilaviy rollarni bajarishni turli jinsdagi odamlar o‘zlarini qanday tutishlarini, ular muloqotga kirishish manerasi, kasbi, maishiy ishlarni bajarishi bilan farq qilishlarini kuzatib o‘rganadilar. O‘rgatish nazariyasi tarafdorlari imitatsiyani gender identifikatsiyasining etakchi xususiyati deb behudaga aytishmaydi. Bunda imitatsiya xulqiy o‘z - o‘zini kuzatishga qaraganda jiddiy kech davrda, masalan ulg‘aygan yoshda, yuz berishi mumkin. Inson shaxsida ota-ona oilasi modelini takrorlashga bo‘lgan beixtiyor yo‘nalishning shakllanganligi erkak va ayolning oilaviy hayotdagio‘zaro munosabatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Inson o‘zining nikohdagi rolini bir xil jinsdagi katta yoshdagi odam, eng avvalo onasi yoki otasi bilan qiyoslab o‘rganadi. Ota-ona munosabatlarining shakli o‘ziga xos dasturlashtirilgan namuna bo‘ladi, negaki sheriklar o‘zlarining harakatlarini (xulqini) shakllanib bo‘lgan ichki sxemaga o‘zlari sezmagan holda moslashtiradilar. SHaxslararo munosabatlarning dasturlashtirilgan tizimi 36 o‘zining ichki dasturi bilan qarama-qarshi jinsdagi ota-onani eslaganda amalga oshiriladi. Shaxsiy sifatlarga o‘xshatish er-xotinlik va oilaviy o‘zaro munosabatlarning o‘xshashligini belgilaydi, ularda ota-onalarning xatolari va muammolari takrorlanadi. V.N.Gurov, oilaviy o‘zaro munosabatlarni tahlil qilib, aynan erta bolalikda insonning kelajakdagi xatti- xarakatlarining o‘ziga xos ssenariysiga asos solinishini ko‘rsatadi. Bu davrni dasturlashtirilgan ssenariy deb nomlab, muallif psixologik impuls insonni oldinga, taqdirga peshvoz chiqishga undaydi va juda ko‘p hollarda uning xususiy ongli tanloviga bog‘liq bo‘lmagan holda. Ssenariy, hali yoshlikda ko‘pincha ota-onalarning, atrofdagi sotsiumning ta’siri ostida shakllanib, hayotning qonuni sifatida yuzaga chiqadi. Kundalik hayot ssenariylarining jamlanmasiga oila ichidagi o‘zaro munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlar ham qo‘shiladi. Olim diqqatni er-xotinlar tomonidan o‘zlashtirilgan oilaviy rollarning ahamiyatliligiga qaratadi. Ularning nomuvofiqligi sheriklarning o‘zaro munosabatlarida janjallar, o‘zaro hafagarchilikda namoyon bo‘ladigan muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu shu bilan tushuntiriladiki, aynan oilaviy ssenariyda oilada ota va ona qanday vazifani bajarishi, rollar qanday taqsimlanishi lozimligi, u yoki bu vaziyatda xulqning qaysi qoidalariga rioya etish zarurligi, oilaviy janjallarni qanday hal qilish lozimligi to‘g‘risidagi tasavvurlar bayon qilingan. E.A.Kalmkova oilaviy hayotga adaptatsiya jarayonida bolalik yillarining muhim ahamiyati va o‘rni mavjud ekanligini ta’kidlaydi. Olimning fikricha, ota va ona farzand uchun kelajakdagi hayotda erkak va ayol rollarining muhim andozasi bo‘ladi. Ota-onalar o‘zlarining xaqiqiy o‘zaro munosabatlarini yashirgan-yashirmaganliklaridan qat’iy nazar, ular bola tomonidan xatosiz qabul qilinadi va to‘g‘ridan – to‘g‘ri o‘zlashtiriladi, ong ostida o‘rnashib qoladi va kelajakda o‘xshashlik uchun andoza bo‘ladi. Shuningdek, ko‘pchilik oilalarda er-xotin o‘zaro munosabatlari ko‘rinishlari o‘z ota-ona oilasi munosabatlariga mos keladi. Muvaffaqiyatli nikohga ega bo‘lgan ota-ona, er va xotinning birgalikdagi hayoti qanday qurilishi lozimligi, hayotiy qiyinchiliklarni qanday 37 bartaraf etishni, yuzaga keladigan muammolarni hal qilishda amaliy namuna bo‘lishi, shu bilan o‘zining farzandiga oilaviy hayotga qulay tarzda adaptatsiyalanish potensialini joylaydilar. T.I.Dimnovning fikricha, oilaviy hayotga nisbatan tuzilgan reja va unga asoslangan adaptatsiya oilaviy yo‘riqnomalarga asosan amalga oshiriladi, bunda ssenariydagi cheklanishlar, ustunlik tarzida, qarama-qarshi jins bilan bo‘ladigan munosabat ota-onalaridan meros sifatida beriladi. Masalan, ona o‘zining o‘g‘liga beradigan ssenariy rejasini uning o‘zi o‘zining otasidan olgan, va bu erkak ssenariy dasturining manbasi uning ona tomonidan bobosi bo‘lishi mumkin, demakdir. Ota o‘z qiziga beradigan buyruqlarni uning o‘zi o‘zining onasidan olgan va bu ayol ssenariysining manbai ko‘pincha ota tomondan buvi bo‘ladi, demakdir. Bola bilan bir xil jinsdagi ota-onalar hulq-atvori uning uchun ayni o‘xshash tayyor namuna bo‘la oladi. O‘g‘il bolalar o‘zlarini erkak jinsidagi shaxslarga, ularning xulqini, ijobiy va salbiy xolatlarini o‘xshatib takrorlab, taqqoslashga harakat qiladilar va shu asosda oilada erkak qanday bo‘lishi lozimligi to‘g‘risida xulosaga keladilar. Shu bilan birga, katta va kichiklarning ota-ona oilasidagi vazifalari, roli so‘zsiz, nikohdagi sherigi bilan munosabatlarini yaratishda va o‘z farzandlarini tarbiyalashda jiddiy ahamiyatga ega. Ushbu holat taqlid qilish uchun mutloq va yagona holat emas. Jumladan, ma’naviy jihatdan etuk insonlar bir-birlariga hatto ijtimoiy kelib chiqishidan, tarbiyasidan ka’tiy nazar , psixologik jihatdan nomuvofiqlikda ham bir – birlariga moslashishlari mumkin. Bunday oiladagi o‘zaro munosabatlar uchun bahs- munozarali masalalarni hal qilish murosa asosida oilaviy hayotga bosqichma-bosqich moslashish jarayoni xarakterlidir. Ushbu holat aqliy jihatdan ulg‘ayish, murosaga kelish, diqqatli, ehtiyotkor, yumshoq, kayfiyatan barqaror, qarorlar qabul qilishda javobgar bo‘la olish ma’suliyatni his qila olish qobiliyatida va ularni amalga oshirishga qodirlikda namoyon bo‘ladigan xususiyat va holatlar orqali erishiladi. Bu sifatlarga bola ota-onalari va ahamiyatga molik bo‘lgan ijtimoiy muhit bilan to‘g‘ri muloqot qilish jarayonida erishadi. 38 V.R.Kulikovning fikricha, ba’zi bir oilalarda ota-onalari tomonidan bolalari besh yoshga to‘lgunicha tashlab ketilgan holatlarda o‘spirin xulqida bir muncha og‘ishishlar kuzatiladi. Maktabda tahsil oladigan o‘g‘il bolalar uchun otasining bor-yo‘qligi ularda bunday xulq shakllanishida unchalik katta ta’sirga ega emas. Noto‘liq oilalardan chiqqan bolalar ko‘pgina holatlarda kelajakda o‘zlarini impulsiv va hatto jamiyatdan uzilgan holatda tutadilar. Ular nazoratga qiyin beriladilar va oilaviy hayotda ayolning hukumronligini tan olmaydilar. Xuddi shunday qizlar ham, ayollar modeliga o‘xshab, onasining xulq-atvori va nuqtai nazarlarini qabul qiladilar. Otasi tomonidan har qanday holatda qo‘llab- quvvatlagan ayol va o‘zini o‘zi baxtiyor deb hisoblaydigan ona, odatda, o‘zini g‘alabaga erishgan ayol kabi his qiladi. Otasi ertaroq, ya’ni farzandlari o‘spirinlik yoshiga etmasdan vafot etgan bo‘lsa, ayollar bo‘lajak erining tasvirini, ko‘pincha, to‘lik oilada o‘sgan o‘spirinlar otasining tasviri bilan bog‘laydilar. Ota-onalari hususidagi ideal tasavvur bunga izoh bo‘la oladi. Ularga qarama - qarshi tarzda to‘liq oilada ulg‘aygan qizlarda ko‘proq realistik nuqtai - nazar rivojlanadi, negaki ular har kuni o‘zlarining ota-onalari xulq – atvor, xatti- xarakatlarini kuzatadilar va ularning kamchiliklarini ham, ijobiy tomonlarini ham ko‘ra oladilar. Boshqa tomondan qaraganda, tadqiqotchi tasdiqlaganidek, ajrashgan onalarning qizlari o‘zining erini salbiyroq tasavvurlar bilan qabul qilishga moyildirlar, chunki an’anaviy munosabatlar, to‘liq oilaga ega bo‘lgan qizlarga qaraganda, ularda ma’suliyatni oshiradi. Oilasini tashlab ketgan otaga bo‘lgan salbiy tuyg‘ular asnosida ular qarama-qarshi jins vakillari bilan o‘zaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yishda muammolarga, qiyinchiliklarga, muloqotda zo‘riqish holatlarini sezadilar, erkaklar bilan munosabatlarda esa ko‘pincha anglashilmovchiliklar namoyon qiladilar[29]. Shunday qilib, yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqib oilaviy hayotga muvaffaqiyatli adaptatsiya sezilarli darajada ijtimoiy-psixologik tomoni etakchi bo‘lgan maxsus, kompleksli shaxsiy tuzilmaga bog‘liq, deb xulosa qilish mumkin. O‘zining mohiyati bo‘yicha bu kompleksni, olimlar tomonidan turlicha – adaptatsiyalanuvchanlik, muayyan qobiliyatlar, nikohga tayyorlik, bilimlar, 39 ko‘nikmalar, sifatlar to‘plami, individual-psixologik xususiyatlar, ularning o‘ziga xos sintezi va boshqalar kabi talqin qilinadigan, oilaviy hayotga adaptatsiya potensiali sifatida qarash maqsadga muvofiq. O‘rganilayotgan tushuncha hamda faoliyatning muayyan turlarining ochib berilishi ijtimoiy psixologiyada tadqiqotlarning katta ko‘pchiligi faoliyatning pedagogik, ekstremal va boshqa turlariga adaptatsiya potensialining shakllanishiga va rivojlanishiga bag‘ishlanganligi bilan tushuntiriladi. Oilaviy hayotga adaptatsiya potensiali deganda insonning oila a’zolari o‘rtasidagi alohida shaxslararo munosabatlar va sharoitga moslashishning muvaffaqiyatini sezilarli darajada ta’minlaydigan kompleksli shaxsiy tuzilmani tushunish maqsadga muvofiq bo‘ladi. kompleksli shaxsiy tuzilma sifatida ushbu hodisa oilaviy xayotga motivatsiyani, oilaga ega bo‘lishning anglangan istagini, uning hayotiy zarurligiga chuqur ishonchni, shaxslararo o‘zaro hamkorlikni amalga oshirish qobiliyatini, oila-nikoh sub’ekti uchun xarakterli bo‘lgan usullar va vazifalarni egallashni, xulqni va hissiy holatlarni mustaqil boshqarish qobiliyatini, tushunish, hamfikrlik, hamdardlik, o‘zaro tushunish, o‘zaro yordam kabi sifatlarning shakllanganligi, xuddi shuningdek, oilaviy xayot uchun zarur bo‘lgan bilimlar kompleksining mavjudligini o‘z ichiga qamrab oladi. Download 346.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|