Urush boshlanishidagi harbiy-siyosiy ahvol

SOVET QO‘SHINLARINING QARSHI XUJUMGA TAYYORGARLIGI.
Noyabr o‘rtalarida sobiq itttifoq jangchilari Stalingrad ostonasida muxim jangni davom ettirishardi. Angliya va AQSH xali xam Evropada ikkinchi frontni ochishmagan edilar. Bunga qaramay itttifoq-german frontida vaziyat sobiq itttifoq ittifoqi tarafiga o‘zgara boshladi.
Nemis-fashist jangchilarining itttifoq-german frontining janub kanotiga qilingan xujumi asosan to‘xtatib kolindi. Gitlerchilar qo‘mondanlari butun itttifoq-german fronti bo‘ylab jangchilarni ximoyaga o‘tishga buyro‘q berishdi dushman ximoya chizig‘ini tayerlashga o‘tdi. Katta yo‘qotishlarga qaramasdan nemis-fashist qo‘shinlari xali xam katta kuchga ega edilar. 1942 yilning noyabr boshlariga kelib, 266ta diviziya (6,2ming jangchi va ofitserlar), 51680ta zambarak va minomyotlar, 5080ta tank va zabt etuvchi to‘plar va 3500ta jangovor samolyotlarga ega edilar.
Bu vaqtga kelib sobiq Itttifoq armiyasi xam o‘z kuchini tiklab oldi. Xarakatdagi armiyada 391ta diviziya va 6,6mln odam, 77850ta zambarak va minometlar, 7350ta tank va o‘zi yurar artilleriya uskunalari, 4544ta jangovar samolyotlar bor edi. Dushmanning kuch va texnikalardagi ustunligi yo‘q qilindi.
YUqori oliy qo‘mondonlik yuzaga kelgan vaziyatni xisobga oldi va 1942y 1943y qishiga harakat rejasini to‘zib oldi. Bo‘lajak harakatlarning maqsadi dushmandan strategik ustunlikni tortib olish va Vatan sarhadlaridan siqib chiqarishdan iborat edi.
Operatsiyaning birinchi kuni Don fronti tarkibidagi ayrim qismlari hujumga kirishdi, gitlerchilarning qattiq qarshiligiga uchrab, jangchilar atigi 3-5 km ichkariga surilishga muvaffaq bo‘ldilar. Bunda dushman himoya chizishning ayrim joylarini yorib o‘tishga imkon topildi.
Zambaraklarning qaqshatqich zarbalaridan so‘ng 20 noyabrda Stalingrad frontining umum jangovar armiyasi hujumga o‘tishdi. Dushman himoyasi yorib o‘tildi. YOrib o‘tish vaqtida mexanizatsiyalashgan va tank qo‘shinlari, oylik askar birikmalari qatnashdi. Stalingrad fronti jangchilari bir kunda 10-16 km ichkariga siljishga muvaffaq bo‘lishdi.
Dushman himoyasi yorib o‘tilgandan so‘ng Janubi-g‘arbiy Stalingrad fronti jangchilari xujumni ichkarida olib borishga imkon yaratildi. Tank va mexanizatsiyalashgan bo‘linmalar gitlerchilarning hujumlarini qaytarib, dushman qo‘l idagi aholi punktlari uchun uzoq cho‘ziladigan janglarga kirmay turib, dadillik bilan manevrlar o‘tkazib kuniga 50-70 km siljishga muvaffaq bo‘lishdi.
1942 yilning 23 noyabrida Sobiq Ittifoqskiy tumanida janubi-g‘arbiy va Stalingrad frontlari jangchilarining tarixiy uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Buning oqibatida nemis-fashist jangchilarining katta guruhi, ya’ni 22 ta diviziya va 160 ta alohida qismlari, 6-dala va 4-tank armiyasi, umumiy soni 30 ming askar va ofitserlardan tashkil topgan armiyasi qurshovda qoldi.
Qurshovdan chiqish maqsadida fashist qo‘mondonlari itttifoq olmon frontining boshqa joylarida zahirada turgan, shu jumladan g‘arbiy Evropadan ham askarlar keltira boshladi. Stalingrad ostonasida turgan jangchilar bilan zahiradagi etib kelgan jangchilar 30 diviziyadan iborat bo‘lib, "DON" armiya guruhini tashkil ettirdi. Bu guruh bo‘linmalari Kotel’nikov, Tomosin tumanlaridan Stalingradga xujum uyushtirib, Itttifoq armiyalarining tashqi frontdagi qurshovini yorib o‘tib, 6-armiya bilan qo‘shilib Stalingrad yo‘nalishidagi vaziyatni tiklashlari kerak edi.
Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun itttifoq qo‘mondonligi qurshovdagilar janglarni vaqtincha to‘xtatib, asosiy kuchni tashqi frontdagi yordamga kelayotgan jangchi-larni tor-mor etishga qaratishga kelishildi. Dekabr o‘rtalarida shu maqsadda Voronej frontining chap qanoti va janubi-g‘arbiy frontning o‘ng qanoti hujumga o‘tishi rejalashtirib qo‘yildi.
12 dekabrda "Don" armiya birikmalari qurshovdan chiqarish operatsiyasini boshladi. Dushmanning zarba beradigan bo‘linmalarining 650 dan ko‘p tanklari Katelnikov tumanidan hujumga o‘tdi.
Bu vaziyatda Don fronti tarkibidan Stalingrad frontiga general R.YA. Malinovskiy boshchiligidagi 2-gvardiya armiyasi qo‘shib borildi. Uning bo‘linmalari Mashkova daryosiga siqib, chekingan Stalingrad fronti jangchilari bilan birga og‘ir himoya jangida gitlerchilarni to‘xtatib qolishdi.
1942 yilning 16 dekabrida kuchli artilleriya va aviatsiya hujumidan so‘ng Voronej frontining 6-armiyasi va janubi-g‘arbiy frontning o‘ng qanoti hujumga o‘tdi.
3 kunlik qaqshatqich janglardan so‘ng dushman himoyasi yorib o‘tildi. 8-italiya armiyasining hujumni qaytarishga qilgan urinishlari foyda bermadi. itttifoq o‘qchilari va tank bo‘linmalarining hujumlaridan so‘ng tushkunlikka tushib qolgan italiya va nemis jangchilari uyushqoq jang olib borish qobiliyatini yo‘qotib qo‘yishdi va tartibsiz janubi-g‘arb tomon chekinishga o‘tishdi. Opretsiya vaqtida itttifoq jangchilari bir necha kun davomida 8-italiya armiyasini va 3-rumin armiyasining qoldiqlarini bo‘t unlay tor-mor etdi.
SHunday qilib, nemis-fashist qo‘mondonlarining Stalingrad ostonasida qurshovda qolganlarni ozod etish urunishlari zoe ketdi. SHu vaqtga kelib, front chizish ulardan 200-250 km ga surildi.
Qo‘mondonlikda ko‘zlangan maksadlarga erishish uchun itttifoq-german frontining janubiy qanotida nemis-fashist jangchilarini tor-mor qilish maqsadida Volga va Don, 2 daryo oraligida xal etuvchi xujumga o‘tishga, bundan so‘ng shimoliy kavkazga, yuqori Don va Leningrad ostonalariga zarba berishga kelishildi. Gitlerchilar qo‘mondonligi, sobiq Itttifoq Armiyasi qurilgan katta talofatlardan yaqin orada xujumga o‘ta olmaydi deb o‘ylagandi. SHundan kelib chiqib fashist generallari butun front chizig‘ida bosib olingan sarxadlarni ushlab turishga qaror qildi, buning natijasida hujumga o‘tish uchun sharoit yaratish va 1943 yilning o‘zida sobiq Itttifoq Armiyasini bo‘t unlay tor-mor etishdan iborat edi.
Genbral va ofitserlar va frontlar harbiy kengashlarining mashaqqatli mehnatlaridan so‘ng hujumga o‘tish operatsiyasi ishlab chiqildi. Bunga ko‘ra Serafimovaning janubi-g‘arbiy tomonidan va Stalingradning janubidagi Saransk ko‘llari tomonidan qaqshatqich zarba berish va dushmanni tor-mor etish, yon chiziqdan itttifoq tomonlarga xujumni kuchaytirib, stalingrad ostonasida xarakatlanayotgan dushmanning asosiy kuchlarini qurshab olish va tor-mor etishdan iborat. Bu rejaning nomi "Uran" deb nomlandi.
1 Stalingrad yo‘nalishidagi muxim xujumda itttifoq jangchilariga "B" armiya bo‘linmalari qarshilik ko‘rsatar edi, u o‘zining tarkibiga 1 miliondan ko‘p askar va ofitserlar, 675 ta tank va zabt etuvchi to‘plar, 10,3 mingga yaqin zambarak va minomyotlar, 1216 ta jangovar samolyotlar olgan edi. 
Bu bo‘linma jangchilariga 3 ta itttifoq fronti xarakat qilar edi: Janubi-g‘arbiy general N.F Bogutin boshchiligidagi, general K.K.Rokkosovskiy boshchiligidagi Don va general A.I.Eremenko boshchiligidagi Stalingrad frontlaridir. Uning tarkibiga 1 mln. itttifoq jangchilari, 15,5 ming zambarak va minomyotlar, 1463 ta tank va o‘ziyurar artilleriya uskunalari, 1350 ta samolyotlar kirar edi. Og‘ir qo‘mondonlikka dushman kuchlari ustidan katta ustunlikka erishishga yo‘l qo‘ymadi.
Stalingrad ostonasidagi Itttifoq armiyasining hujum rejasi vaziyatni real baholashga asoslangan bo‘lib, rejalashtirish vaqtida bir vaqtning o‘zida ichki va tashqi qurshov frontlarini tashkil etish ko‘zda to‘t ilgan edi. Ichki qurshov fronti tank, mexanizatsiyalashgan va qisman otliq askar bo‘linmalaridan tashkil etilgan edi. Ular frontning asosiy zarba yo‘nalishlariga hujum qilishlari, dushmanning asosiy kuchlarini qurshovga olshpni yakunlashlari kerak edi. Tashqi frontga o‘qchi va otliq askar bo‘linmalari ajratildi.
Frontlarni operativ tuzilishi bir eshelonli, umumjangovar armiya asosan, 2 eshelonli to‘zilishga ega bo‘lishi ko‘zda to‘t ildi. Frontlar hujum chizig‘ining eni 85 dan 180 km gacha, armiyaniki esa 35 dan 110 km gacha atrofida edi, Frontlar dushman himoyasini 2-3 oydan, armiya esa eni 5 dan 16 km gacha keladigan oyni yorib o‘tishdi. Rejadagi operatsiyalarning frontlar uchun 60-140 km armiya uchun 50-60 km dan 110-140 km gacha ichkariga siljishni tashkil etdi, opera-siyaning davom etish vaqti 2-3 kunga tenglashtirildi.
Ko‘zda to‘t ilgan hujum surati 25-45 kmni tashkil etdi. Keskin suratda kuch va yordamchi vositalarni jamlash, asosiy xujum chizig‘ida 2-3 baravar texnikada va odamda ustunlikka erishishga olib keldi. Ularning bo‘linmalari birlamchi kuchli zarbaga ega edilar va operatsiya davomida muvaffaqiyatli hujum olib borishlari mumkin edi.
Reja bo‘yicha ko‘zda to‘t ilgandek, 1942 yilning 19 noyabrda Janubi-g‘arbiy front jangchilari soat 11 larga yaqin 4-5 km ichkariga siljishga muvaffaq bo‘lishdi, bunga tank qo‘shinlari tashlangan bo‘lib, qarshi hujumga o‘tib dushman qarshiligini tamoman sindirishdi. Tank qo‘shinlari ketidan otliq askarlar hujumga tashlandi. Kun oxiriga kelib frontiing harkatdagi jangchilari 25-30 km ichkariga kirishga muvaffaq bo‘lishdi.
1943 yilning 8 yanvarida ortiqcha qon to‘qilishini oldini olish uchun qurshovda qolgan dushmanga qurolni tashlash to‘g‘risida ultimatum topshirildi. Konstitutsiya sharti jahon bitimlari asosida to‘zilgan edi, shunga qaramay ultimatum rad etildi.
1943 yil 10 yanvarining tongida qurshovdagilarni yo‘q qilish uchun kirishildi "halqa" nomini olgan Stalingrad ostonasidan gitlerchilarni tor-mor qilish bo‘yicha oxirgi operatsiya boshlandi.
YAnvarning oxiriga kelib dushman bo‘linmalari 2 ta alohida tashqi yordamdan ajratilgan guruhlarga bo‘lib yubordi. Janubiy bo‘linma tarkibiga kiruvchi Paulyus boshchiligidagi 6-armiya 31 yanvar kuni kapitulyasiya qilishini bildirdi. 2 fevral kuni itttifoq armiyasining artilleriya hujumidan so‘ng, yangi texnikaga ega bo‘lgan katta dushman bo‘linmasi qurshovga olinib yo‘q qilindi. Jang maydonining o‘zida 140 ming jangchi va ofitserlarning jasadlari topilib ko‘milgan. Itttifoq jangchilari 91 mingdan ziyod, shuningdek 2500 ofitser va general-feldmarshar Paulyus boshchiligida 24 ta general qo‘l ga olindi.
330 minglik dushman armiyasining qurshovda qolish va tor-mor qilinishi fashist olmoniyasi uchun ham ma’naviy ham moddiy mag‘lubiyat bo‘ldi.
Itttifoq armiyasi Stalingrad ostonasida tajribali va makkor dushman ustidan g‘alaba qozondi. Qarshi hujum vaqtida itttifoq jangchilari dushmanning 32 ta diviziyasini va 3 brigadasini yo‘q qildi, 16 ta dushman diviziyasiga qattiq talofat etkazildi. Gitlerchilar 800 ming odam, 2000 atrofida tank va zabt etuvchi to‘plar, 10- mingdan oshiq zambarak va minometlar, 3 minggacha jangovar va transport samolyotlarini yo‘qotdilar.