Ушбу ўқув-услубий қўлланма Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

 
11-МАВЗУ: БУТУН ЖАҲОН КАЛЕНДАРИ. КАЛЕНДАРНИ РЕФОРМА 
ҚИЛИШ ЛОЙИҲАЛАРИ 
РЕЖА: 
1. Янги календар бо`йича умумий тушунча. 
2. Календар реформаси проектлари. 
Замонавий календардаги ойлар миқдорининг турлича эканлиги 
(28,29,30,31 кунлик), йил кварталларининг фарқи (90|91,92 кун унинг 
ноаниқлигидир. Шу боисдан ХIХ асрдан бошлаб турли давлатларда календар 
ислоҳоти бўйича лойиҳалар ишлаб чиқилди. Календар ислоҳоти бо`йича 1 ва 
2 жаҳон урушлари даврида Миллатлар лигаси шуг`улланди, кейинроқ эса 
БМТ ҳам бу масала билан шуг`улланди. Ислоҳотлар лойиҳасининг бош 
мақсади, турли ойлардаги ҳафтанинг 7 кунлик «ягоналигини ишлаб чиқиш 
эди. Лойиҳалар ичида машҳури бу йилни 4 чоракка (13 ҳафтадан) бо`лиш
эди. Қо`шимча кунлар (оддий йилга 1, кабиса йилида 2 кун)ни «оқ кунлар» 
сифатида ҳафтадан ташқари ҳисоблаб, уларни «тинчлик кунлари» деб 
атайди. Ҳар бир чоракнинг 1-ойи 31 кундан, 2-ой эса 30 кундан бо`либ, йил 
охирида қолган 365-кун бор эди. Ушбу лойиҳада ҳар бир чорак якшанбадан 

---

82 
бошланиб, шанбада тугайди. Бошқа лойиҳада йил 13 ойлик 4 ҳафтадан (28 
кун) ва 1 кун эса ҳафтага бог`лиқ бо`лмай қоларди. 
Янги календарни амалиётда қо`ллаш мураккаблиги Шу эдики, у аввало 
универсал бо`лмог`и ва ҳар томонлама қулай бо`лиши шарт эди. Ё`қса 
ко`плаб куч, вақт ва маблаг`лар халқаро, дипломатик, маданий, иқтисодий ва 
савдо эҳтимоли бор эди. Тан олинган календар эса ҳар томонлама ишончили 
бо`лиши керак эди. 
Масалан, йилдаги 13 ойнинг 52 ҳафтаси 13 га тенг бо`линиб, ҳар бир ой 
4 ҳафтага тақсимланади. Ушбу вариантда истаган ҳар ойнинг биринчи куни 
душанба бо`лади. Бир кун (кабиса йилида 2 кун) 52 ҳафтадан иашқари деб, 
улар байрамлар ёки янги йилга то`г`ри келади. Кабиса йилини оддийлаш-
тириш бо`йича профессор Медлер (машҳур астроном В. Я. Струведан со`нг 
Тарту шаҳридаги университет обсерваториясини ко`п йиллар бошқарган) 
нинг лойиҳаси аҳамиятлидир. Медлер кабиса йилларини 32 йилга эмас, 
ҳозиргидек 33 йилга тақсимлашни таклиф қилади. Ушбу Янгилик кабиса 
йилининг юз йилликлар охиридаги ноқулайлик муаммоларини бартараф 
этиб, календар аниқлигини оширади. 
Бошқа бир таклифга ко`ра ҳафтани қисқартириб, Шанба кунини олиб 
ташлаш ва 6 кунлик ҳафта ҳосил қилиш эди. Унга ко`ра 12 ой 30 кундан 
бо`либ, ҳар бир ой аниқ 5 ҳафтадан бо`ларди. Ушбу ҳолда календарда 5 
«бечора» кун ортиқ қолиб, уларни йил охирига қо`йиш айтилади (ХВИИИ 
аср охиридаги франтсуз республика календарига о`хшаш). Декабръ ва январъ 
ойлари о`ртасидаги янги йилга, апрелъ ва май, октябръ ва ноябръ ва декабръ 
о`рталарига 5 о`з даврида Миллатлар Лигаси қошида календар ислоҳоти 
бо`йича махсус қо`мита тузилиб, у 1923 йилдан ишлай бошлаган ҳамда 200 
календар лойиҳасини танлаган. Биринчи лойиҳада йил 13 ойдан (ҳар ой 28 
кун) ва 1 кун Янги йил бо`лган. Иккинчи лойиҳада йил 4 чоракка 91 кундан 
бо`линиб, 4 ой 31 кундан қолганлари 30 кундан иборат бо`лган. Миллатлар 
Лигаси иккинчи лойиҳани тасдиқлаган. Ҳамма давлатлар Янги календарни 
1939 йилнинг 1 январида киритишлари шарт эди. Иккинчи жаҳон урушининг 

---

83 
бошланиши календар ислоҳотига халақит берди. Урушдан со`нг календар 
ислоҳоти масласи қо`йилди ва у Бирлашган Миллатлар Ташкилоти доира-
сида муҳокама қилинди. Бу сафар календар календар ислоҳотининг ташки-
лотчиси Ҳиндистон бо`лди, чунки унинг ҳудудида бир вақтнинг о`зида 
ко`плаб календар амалиётда қо`лланилиб, қатор мураккаблик ва ноқулай-
ликларни келтириб чиқарар эди. Машҳур физик профессор Мад Нак Сак 
бошчилигида мамлакатлари, Эвропанинг барча давлатлари босими остида 
янги календар лойиҳаси ма`қулланди ва у Бутунжаҳон календарида йил айни 
бир хил 91 кунлик чоракларга бо`линиб, унинг биринчи ойи 31 кундан, 
қолганлари 30 кундан иборат эди. 91 кун 7 кунга қолдиқсиз бо`линади. Ҳар 
бир чорак 13 ҳафтадан иборат бо`либ, 4 чорак 364 кун бо`лади. Ортиқча бир 
кун халқлар о`ртасида Бутунжаҳон тинчлик байрами деб э`лон қилиш ва уни 
йил охирида янги йилдан олдин қо`йиш таклиф этилди. Кабиса йилида яна 
бир кун ортиқча бо`либ, уни ҳам халқаро байрам-«календарсиз кун» деб 1 
июлдан олдин қо`йиш лойиҳада бор эди. Бутунжаҳон календарида 7 кунлик 
ҳафта ва 12 ойлик йил ҳисоби сақланди. Ушбу лойиҳага ко`ра янги йил ҳар 
йили фақат Якшанбага то`г`ри келарди. Бутунжаҳон календарида 7 кунлик 
ҳафта ва 12 ойлик йил ҳисоби сақланди. Ушбу лойиҳага ко`ра Янги йил ҳар 
йили фақат якшанбага –1 январга то`г`ри келарди (ҳар бир чорак боши 1 
апрелъ, 1 июлъ, 1 октябръ ҳам якшанбага то`г`ри келарди. Буюк давлатлар 
Англия, Франтсия, Хитой ва о`ша даврдаги Совет Иттифоқи янги календарни 
бутун дунёдаги давлатлар қо`ллашга розилик берсаларгина улар ҳам ушбу 
календарга о`тишларини билдирдилар. Охирги дақиқаларда эса АҚШ ҳуку-
мати о`зининг норозилик баёнотини билдириб, Янги календарга о`тмасли-
гини э`лон қилди. Ваҳоланки, махсус комиссия Янги календарни ма`қуллаган 
эди. АҚШ норозилиги ко`плаб та`сирли диний ташкилотлар босимини 
ифодаларди. Чунки янги календарда ҳшафта кунлари ортиқча Тинчлик бай-
рами туфайли шанба кунги ибодатларга халақит берарди. 1961 йил 1 январъ 
яна якшанбага то`г`ри келди, бироқ янги календар лойиҳаси амалиётга 
киритилмади. Янги календар тарафдорлари ҳозир ҳам уни жорий этиш учун 

---

84 
ҳаракат қилмоқдалар. Ҳозирги кунда эса муаммо, савол сифатида ҳар йил 
ичидаги ойлар оралиг`идаги кунларнинг аниқ ва қулайлик тақсимотидир.