ЎҚув-методик қЎлланма ўзсср халқ таълими вазирлиги

11-мавзу. XII — XV АСРЛАРДА ЧЕХИЯ ВА ГУСЧИЛАР УРУШИ
Ушбу мавзуни қуйидаги тахминий режа асосида ўтиш тавсия этилади:
1. Чехиядаги феодал муносабатларнинг ривожи ва немисларнинг мустамлакачилик ҳаракатлари.
2. Ян Гуснинг диний, ижтимоий ва сиёсий қарашлари.
3. Гусчилар урушининг бошланиши.
4. Чашникларнинг программ талаблари.
5. Таборийларнинг программ талаблари.
6. Прага камбагалларининг Ян Желивский бошчилигидаги ҳаракатлари ва уларнинг талаблари.
7. Гусчилар урушининг енгилиши ва унинг тарихий аҳамияти.


Методик курсатмалар

Талабалар XII — XV асрлардаги Чехия ва гусчилар уруши мавзуснни пухта ўзлаштиришлари учун аввало, Чехияда феодал муносабатларнинг ривожланишига алоҳида эътпбор беришларн лозим. Чехия давлати X — XI асрларда расмийлашиб, XII — XIII асрларда феодал давлатга айланди. Бу даврда йирик феодалларнинг вотчиналари ташкил топди. Феодаллар нммунитет ҳуқуқларини олиб, ўз вотчиналарида маъмурий, суд ишлари, солиқ йиғиш ҳуқуқларнни олиб борднлар. Чехияда олий табака Феодаллар — панлар (жупанлар, яъни қабила бошлиқлари номидан келиб чиққан сўз), қуйи табақа феодаллар — владикалар (дастлабки пайтда катта патриархал оилалар шу ном билан аталган) деб аталган. Панлар, яъни баронлар, владикалар — рицарлар Чехияда имтиёзли тоифани ташкил қилган.

Илгари эр"кин чех деҳқони бўлган дедичлар феодалга қарам деҳқонларга айланиб бордилар. Қарам-крепостной деҳқонлар феодаллар фойдасига баршчина мажбурияти ўташи ва оброк тўлашп керак эди. XI — XII асрларда Чехияда кон-қазилма ишларн, айниқса темир, олтин қазиш ривожланди. XII — XIII асрларда Чехия кумуш қазиб олишда Европада биринчи ўринни эгалладн. Прага, Пльзень, Хеб шаҳарлари савдо-ҳунармандчилик марказига айланди.
Бу даврда Чехиянинг Муқаддас Рпм империяси таркибида эканлиги немис феодалларпга Чехия ишларнга аралашиш нмкониятини берган эди.
1158 йилда Чехия князи Владнслав Германия императо-ридан наслий қироллик унвонини олиши билан, Чехия мустақил давлатга айланди. Унинг империяга вассаллик ҳуқуқн Италияга юриш уюштнрган пайтнда ҳарбий ёрдам кўрсатишдагина сақланиб қолинди. Чехия қироллари мустақиллпкка эришган бўлсалар-да, немисларнинг Чехияга бошқа усуллар билан кириб келишларига йўл қўйдилар.
Чехия католик динини немислардан қабул қилган эди. Шу сабабли ташкил қилинган монастирлар асосан Немисларга қарашли бўлган. Монастирлар катта-катта ерларни эгаллаб, уларда ишлаш учун Германнядан не-
мис рицарлари чақириб олинди ва уларга чехлар жойлашган кўплаб қишлоқлар ҳам бўлиб берилди. Натижада германлашган черков Чехия давлатининг ярмига яқин ерига эгалик қилиб олди. Черков руҳонийларининг юқори қатлами деярлик немислардан ташкил топди. Чехияда феодаллашиш жараённ билан бир вақтда немис феодалларининг мустамлакачилиги ҳам бошланди.
XII—XIII асрларда Чехия қироллари ва феодаллари даромадларини ошириш мақсадида немис деҳқонлари ва ҳунармандларини ўз мулкларига жалб қилдилар. Чехия қироллари кўпгина немис феодалларини хизматга таклиф этдилар. Немис мустамлакачилари Чехияга «тинч» йўл билан асосан шаҳарларга суқилиб кирдилар ва ҳукмрон патрициатлар табақасини ташкил қилдилар. Келгинди немис деҳқонлари қишлоқларга жойлашдилар. Немис мустамлакачилари энг яхши ерларни эгаллаб ола бошладилар. Чехияга кўчиб келган немис ҳунармандлари ва кончилари мамлакатда ишлаб чиқариш кучларини ўстиришга, кон ишларини ривожлантиришга ўз таъсирини кўрсатдилар. Лекин, немислар мустамлакачилиги иқтисодий, сиёсий ва маданий соҳаларда чех халқи бошига катта хавф келтирди. Немисларнинг мустамлакачилиги туфайли Чехияда миллий зулм кучайди, аҳолиси немислардан иборат бўлган шаҳарлар ташкил топди. Уларнинг қишлоқларга келиб кириши кам ерли деҳқонлар сонининг ўсишига ва феодалларга тўланадиган солиқларнинг ошишига сабаб бўлди.
Чехиянинг немислар мустамлакачилиги давридаги аҳволини ўрганишда талабаларнинг диққат-эътиборн немис феодалларининг асосий мақсади чех давлатини йўқотиб, мамлакатни батамом немислаштириш бўлганлигига қаратилиши керак.
Немис феодаллари, қирол ва йирик чех феодалларининг келтирган зарарига қарамай, Чехияда ишлаб чиқариш кучларининг тараққийси давом этди. Чехиянинг ҳамма районларида кон саноати тараққий этди. XIV асрнинг ўрталаридан бошлаб темирни эритишда махсус печкалардан фойдаланила бошланди. Прага, Брно ва бошқа шаҳарларда мовут ишлаб чиқариш ривожланди. Товар-пул муносабатларининг ўсиши билан феодал солиқнинг пул формаси кенг тарқалди, деҳқонларнинг табақаларга бўлиниши кучайдн.
Ҳунармандчиликда ҳам елланма меҳнатни эксилуатация қилувчи йирик устахоналар пайдо бўлди. XIV асргача Чехияда ҳунармандлар сонининг ўсишига қарамай, цехлар оз эди. Немислардан ташкил топган шаҳар кенгашлари ҳунарманд-ларнинг ташкилотларига душманлик назарида қарашар, шаҳарларда кўпрэқ немислардан иборат бўлган патрициатлар саноатнинг асосий тармоқлари ва савдони эгаллаб олган бўлиб, цехларнинг ташкпл топишидан чўчишар, уларга қаршилик кўрсатар эдилар.
XIV аср охирнга келиб, Чехия шаҳарларидаги зиддиятлар ниҳоятда кескинлашади. Бир томондан ҳуқуқсиз чех ҳунармандлари билан немис патрнциатлари ўртасида миллий кураш тусини олган тўқнашувлар бошланса, иккинчи томондан мулкдор усталар билан халфа-шогирд ва бошқа ёлланиб ишловчилар ўртасида социал курашлар бошланиб кетди. 1399 йилда Прага халфалари бир неча марта иш ташлаб, шаҳардан чиқиб кетганлар.
Шаҳарларда ишлаб чиқарнш кучларининг ўсиши, товар-пул муносабатларининг ривожланиши Чехия қишлоқларида ҳам эски феодал хўжаликларини емириб, ижтимоий зиддиятларнинг янада авж олишига олиб келди. XIV—XV асрга келиб, деҳқонларнинг аҳволи айниқса оғирлашди. Крепостнойлик, судхўрлик, оғир ижара, деҳқонларнинг қисман ерсиз қолиши — буларнинг ҳаммаси чех деҳқонларининг тинкасини қуритди. Чехиядаги мана шу ўзига хос вазият мавжуд социал-сиёсий тузумдан норозилик туғдирди. Бу норозилик кенг ёйилган миллий ҳаракат формасида ифодаланди. Натижада чех ижтимоий зиддиятлари миллий зиддиятлар билан қўшилиб, XV асрда католик черковига, феодал-крепостниклик тузумига, ажнабий немисларнинг зўравонлигига қарши оммавий қураш бошланди.
Талабалар XV асрда Чехияда бошланган революцион курашнинг мураккаб характерини тушуннб олишлари учун қуйидаги ҳужжатларни ўрганишлари лозим: Ян Гуснинг ваъзи ва трактати, унинг хати, Ян Гуснинг Констанц соборига боришининг муҳокамаси, чашниклар ва таборийларнинг ижтимоий-сиёсий, диний дастурлари ва бошқалар. Ушбу мавзу бўйича бизгача сақланиб келган ҳужжатлар чех халқи ичидан чиққан оташин ватанпарвар, реформация арбоби, Прага университетининг профессори ва ректори Ян Гуснинг (1369 й.—
1415 йй.) папага, католик черковиға, ажнабий немисларнннг Чехия еридаги зўравонлигига қарши чех деҳқонларини мудофаа қилиб чиққан ваьзларини тўғри тушуниш имкониятини беради.
Ян Гус «Мен шу нарсани айтаман ва айтганманки, яъни Чехия короллигида чехлар қонунга ва табиат талабига мувофиқ хулди французлар Францияда ва немислар ўз ерларида бўлганлари каби бирннчи мансабларда бўлмоқлари шарт: токи чех ўз қўл остидагиларни бошқара олсин», деган эди. (И. Рабинович. Как боролись чехи с немцами за право своей народности. Пг. 1916, 11-бет.).
Талабалар Ян Гуснинг диний ва ижтнмоий-сиёсий қарашларини ифодаловчи манбаларга алоҳида эътибор бериб, диний талабларнинг ижтимоий моҳиятини изоҳлаб беришлари керак.
Гус руҳонийларнинг мулклари тортиб олинмагунча уларда очкўзлик тўхтамайди деб таълим беради. Гус «итлар суяк учун талашади, суякни олсанг тўхташади», деган мақолни кўп ишлатарди. Ян Гус руҳонийларнииг юқори табақасини танқид қилиш билан кифояланмади. У немис патрициатларига қарши чиқди. Унинг бу ҳаракати натижасида 1409 йилда Чехия қироли Вацлав Прага университетининг уставини ўзгартирди. Университетни идора қилиш ишида чех миллатидан бўлган профессорларнинг раҳбарлик роли таъминланди. «Прага университетининг очилиши» («Прага университети ароникасидан») ва «Ян Гус томонидан Кутногор декретининг ҳимоя қилиниши» номли ҳужжатлар Прага университетининг очилиши ўрта асрлар Чехиясининг маданий ҳаётида жуда муҳим воқеа бўлганлигини ифодалайди. Кейннчалик Прага университетининг чех халқи намояндаларининг реформацион қарашлари ва гуманистик ғояларининг марказига айланганлиги, худди шу университетда чех халқининг миллий қаҳрамони Ян Гуснинг етишиб чиққанлиги ҳам шу ҳужжатларда кўринади.
Чех халқининг миллий ҳуқуқлари тасдиқланган «Кутногор декретининг ҳимоя қилиниши» ҳужжатини ўрганишда шуларнн алоҳида кўрсатиш керакки, биринчидан, чех ватанпарварларининг ўз университетларини реформа қилиш учун курашларн умуммиллпй аҳамиятга эгадир. Бу ғалаба католик реакцияси устидан ғалаба эди, чунки ажнабий немис профессорлари
университетни тўлиқ равишда Рим католикларнга бўйсунднриб, уни папанинг таянч пупктига айлантпрмоқчи эдилар. Кутногор декрети Ян Гус ва бошқа чех ватан- парварларига реформацион ғоялар билан чиқнш имкониятпни берди ва чех миллий маданиятинпнг рнвожига таъсир кўрсатди. Иккинчидан, бу декретда чех халқининг мустақпллигини, миллий ҳуқуқларини ҳимоя қилган Ян Гуснинг ватанпарварлик ғояларн аниқ нфода- ланади. Ян қатъий талаб қилиб, бошқа халқлар ўз давлатида қапдай ҳуқуққа эга бўлсалар, чех халқи ҳам ўз давлатпда шундай ҳуқуқларга эга бўлиши лозим, дейди.
Ян Гус, чех халқи, тевтонларнинг ёрдамисиз ўз қонунларини бошқарпши керак, деб хитоб қплди.
1409 йил уннвсрснтетдаги ўзгаришдан кейин универснтет кенгашида чехлар кўпчиликпп ташкил қилдилар. Немислар бунга норозилик бплдириб Прага университетини ташлаб чнқиб кетднлар ва ўзларининг Лейпциг университетинн барпо этдплар. Шундай қилиб унпверситетдаги чехлар билан немислар ўртасндаги 25 йнл давомида олнб борплган кураш Ян Гус бошчилигидаги чехлар фойдасига ҳал этилди.
Гус ва унинг тарафдорларинпнг католик черковн билан кураши борган сарн кучайиб борди. Гус 1412 йилда папа легати томонидан индульгенцня (папа ёрлиғи) бнлан савдо қилишга, юқорп табақа католик руҳонийларининг ахлоқсизлигнга ва чсрков йирик ер эгалигининг кенгайиб борпшпга қаршп чиқдп. Бу қарама-қаршилик шунчалнк кучайдики, Гус ўз сафдошн Иероним Пражский билан 1412 йилда Праганп ташлаб чиқнб кетишга мажбур бўлдн. У Чсхнянннг жанубнда кўп шаҳарларни кезиб юрпб, халқ олдида ўз нутқлари билан чиқди. Худди шу даврда Тозротни чех тнлига таржима қнлди, чех тилида асарлар ёзди.
Гус руҳонинларнп алоҳида имтиёзлп тоифага айлантиришга қарши норознлпк билдпрпб, руҳонийларнн ҳам, шунингдек, шаҳар халқмни ҳамҳар иккала ноз-неъмат бнлан (нон ва вино билап) дилинн поклашни (чўқинтиришни) қаттиқ туриб талаб қилади, кейинчалик бу Гус тарафдорларинннг шнорларндан бири бўлиб қолади.
Гус ижтимоий масалаларга ҳам тўхтаб ўтди, лекин у революционер эмас эди. шунинг учун ҳам феодал тузумини емириб ташлашга чақира олмади, у крепостной-
ликнинг еғир формаларини юмшатишга чақириш билангина чекланди. Ян Гус феодалларни ўз ҳукмронликларини суиистеъмол қилмай «камбағалларга меҳр-шафқатли бўлиш ва уларни адолат билан идора қилишга даъват этади». Гус ўзининг оғзаки нутқлари ва хатларида ўлиб кетган деҳқонлар мол-мулкининг панлар томонидан босиб олиниши ҳолатларини қоралаб чиқди. У «ҳаққоният енгади» деган сўзни жуда яхши кўрарди ва кўп ишлатарди.
Гуснинг фаолияти Прага архиепископи ва папа куриясини унга қарши курашга отлантирди. 1414 йили Констанцдаги соборга Ян Гус чақирилди. Гусга император Сигизмунд шахсий дахлсизлигнни таъмин қиладиган ҳимоя ёрлиғини топширган эди. Бу воқеани тавсифлайдиган кўплаб хроникалар бизнинг давримизгача сақланган: «Император Сигизмунднинг ҳимоя ёрлиғи». «Ян Гуснинг ҳибсга олинишига қарши чехларнинг норозилиги», «Сигизмунднинг Қонстанц соборидаги 1415 йил 8 июндаги нутқи», «Ян Гуснинг 1415 йил 6 июлда черков соборидаги баёноти», «Ян Гус Констанц соборида», «Магистр Ян Гуснинг жазоланиши ва ёндирилиши» каби бу ҳужжатлар католик руҳонийларининг ўзаро келишиб, қонунсиз суратда Ян Гусни жазога ҳукм қилишларпни кўрсатади. Муқаддас Рим императори Сигизмунднинг ҳимоя ёрлиғида Ян Гуснинг ҳаттоки ҳар қандай тасодифий воқеалардан ҳам шахсий хавфсизлигини мудофаа қилиб, унга Констанцга бориши ва ўз ватанига қайтиб келишигш таъмин қилишга ваъда этилган эди.
Хроникада айтилишича, «Биз, Сигизмунд... римликлар қиролн (ва ҳоказо) илоҳиёт бакалаври ва санъат магистри улуғ ҳурматга сазовор Гусни ўзимизнинг муқаддас империямиз ҳимояси остига оламиз. Барчагэ шуни амр қиламизки, унга Констанц шаҳрига бориш, у ерда туриш ва қайтиб келишга руҳсат қилинади. Уни ва унинг ҳамроҳларини қўриқлаш учун махсус кузатувчилар ажратилсин». (В. А. Бильбасов. Чех Ян Гус из Гусинеца. СПб. 1869, 11-бет.). Ҳужжат ҳақиқатдан ҳам Сигизмунднинг очиқдан-очиқ хоинлигини кўрсатиб беради.
Чех халқининг 1415 йил февралдаги норозилик хатида кўрсатнлишича, Ян Гус католик жаҳолатпарастлари унинг атрофида қанақа нафрат уруғини сепиб шов-шув кўтаришларини аъло даражада тушунса-да,
ўз таълимотининг ҳаққоний эканлигини тасдиқлаш учун Констанц соборига боришга розилик берди. У Констанц соборига келгач, тезда ҳибсга олиниб, 1414 йилнинг 28 январида доминикан монастирининг қоронғу ва зах турмасига ташланди. Сигизмунд ўз сўзининг устидан чиқмади.
Князлар ва мансабдорлар, бойлар ва камбағаллар бутун чех халқи устига қўйилган туҳматдан ўзини ва бутун чех халқини оқлаш учун Констанц соборига борган одамни ҳеч қанақа сабабсиз ҳибсга олдирган папанинг сурбетлигидан ниҳоятда ғазабланадилар.
Ян Гусни айблаш юзасидан ўтказилган учинчи, охирги мажлиснинг ёпилишида (1415 йил 8 июнда) Сигизмунд ўз нутқида Муқаддас империянинг императори чех ваъзчисини ҳимоя қилишдан воз кечганлигигина эмас, балки унинг католик черкови билан биргаликда Ян Гусни жазолаши ифодаланади. Сигизмунд ўз нутқида дейдики: «Сизлар бу ерда Гусга қўйнлган ва далиллар билан исботланган, унинг ўзи тан олган (?) айбномани эшитдингиз. Менинг фикримча, уни ўтга ёқиб амалга ошириладиган ўлим жазосига ҳукм қилиш учун ўша далиллардан биттасигнна кифоядир. Шунинг учун агар у динсизликда (ересликда) қаттиқ турса, албатта, ўтда куйдирилиши шарт. Шунга ишончингиз комил бўлсинки, агар у ҳозир ўз йўлидан қайтган тақдирда ҳам бу фақатгина тилда бўлиб қоларди. Чехияга, ўз дўстлари олдига боргач эса у худди илгариги тарз- да иш тутади ва бу билан янада кўпроқ динни рад этади. (В. А. Бильбасов. Чех Ян Гус из Гусенеца СПб. 1869 й. 22-бет.).
Ян Гуснинг 1415 йил 6 июлда черков соборидаги баёноти ифодаланган ҳужжатда Гуснинг Констанц соборидан халққа мурожаати ва уни ҳеч қандай қувғинлар, қамоқлар, ҳатто ўлим ҳам қўрқита олмаганлнги акс этган. Ян Гусни жазога ҳукм қилиш манзарасини аниқ тасвирлайдиган, унинг замондошлари томонидан ёзилган бир ҳужжатни келтирамиз. У «Ян Гус Констанц соборида» деб номланади. Бу тарихий ҳужжат 'йилномачининг мунтазам ва жиддий хати бўлмасдан, шошма-шошарлик билан дўстига ёзилган хатдир. У камчиликлардан ҳоли эмас. Бундан ташқарн, лотин тилидаги хатлардан асл нусхаси сақланиб қолган эмас. Шунинг учун табиийки, хатларнинг мазмуни таржимонлар томонидан ғайриихтиёрий равишда қисман бузил-
ган. Хатларнинг автори итальян гуманисти, қаднмги қўлёзмаларни тўпловчи Поджо Браччолинидир (1380 — 1459 йй.). У папа куриясининг секретари сифатида Констанцдан Прагага Ян Гус олдига папанинг Ян Гуснинг соборга келиши ҳақидаги таклифини олиб боради ва Ян Гус бнлан биргаликда Констанц шаҳрига қайтиб келади. П. Браччолини Констаиц соборидаги Ян Гус иши юзасидан ўтказилган шовқип-суронли кенгашнинг шоҳиди бўлиб қолмасдан, упинг иштирокчисп ҳам бўлган Браччолини дастлаб Ян Гусни қоралайди, бироқ уни яқиндан билгач, ҳимоя қилади.
Браччолинп шундай дейди: ...«Ибодатхонага қараб йўл олганда юрагим қаттиқ ура бошлади. Мен бу чех руҳонийсининг қораланишини олдиндан сеза бошладим. Мен соборда Гуснинг иштирокида бўлишдан кўра қўлимни, кўзимни ҳатто ҳаётимнн йўқотишга рози эдим... Мен... Гусни жуда қаттиқ ҳурмат қиламан ва севаман... Гуснинг душманларн шу бугуноқ ўз мақсадларига эришмоқчи эдилар. Чунки, гулхан учун тайёрланган смола қуйилган ўтнн тахт эди... Раис... ва император Гусга таълимотларидан қайтишни қатъий ва жиддий таклиф қилганда... Гус шундай деди: «Мен ўзнмнинг тарғиб қилиб келган ва ёзган таълимотларнмн: ҳатто бир моддасидан ҳам воз ксча олмайман. Бпроқ меига қарши туҳмат ва уйдирмадан иборат бўлган бу шоҳидларнинг айбномаларини бутунлай рад қиламан. Уларнннг қасами — бутун ёвузликнинг асосн, тангрининг ўзига яхшн маълумки, бу ерда айтплган гапларда ҳақиқатнинг сояси ҳам йўқдир». («Послания магистра Ионна Гуса, сожженного римской курней в Констанца 6 июля 1415 года», М., 1903, 254-272-бетлар.) Бу ҳужжат католик руҳонийларининг сотқин ва йиртқич башараларинн яна бир бор очиб ташлайдн.
Ушбу воқеани изоҳлашда якунловчн ҳужжат «Магистр Ян Гуснинг жазоланиши ва сндирилиши» дсб номланган «Гусчилар хроникасидир». «Гусчилар хроникаси»¹⁶¹нинг автори Лаврентий (чехча Вавржинсц) (тахминан 1370—1437 йй.). Кутна тоғидан узоқ бўлмаган Бржезова қишлоғида ўз ота-онасининг унча катта бўлмаган имениесида дунёга келди. Лаврентий Прага универснтетини тугатиб, қирол саройида хизмат қи-
ла бошлади. Шу пайтда у Ян Гус таълимоти билан танишиб, унинг ишини давом эттиради. 1419 йили Лаврентий янги Прага¹⁶² шаҳрида шаҳар хизматчиси бўлиб, бевосита гусчиларга оид турли ҳужжатларни расмийлаштиради ва бу ишни 1434 йилгача давом эттиради.
«Гусчилар хроникаси» 1414 йилдан то 1422 йилнинг бошигача бўлган воқеаларни ўз ичига олиб, гусчилар харакати бўйича асосий манба бўлиб хизмат қилади. у яна шунпнг учун ҳам қимматлики, юқорида таъкидлаганимиздек, гусчилар ҳақидаги ҳужжатларнинг асл нусхаси сақланмаган. Хроника муаллифи эса ҳамма воқеаларни жуда тўлиқ ёзади. Ундан Таборнинг пайдо бўлиши ва гусчиларнинг салбчилар билан курашлари ҳақида, таборийларнинг юришлари ҳақида ва машҳур Ян Желивский, Ян Жижка ва бошқалар ҳақида кўп маълумотларни топасиз.
Ушбу хрониканинг муҳимлигини таъкидлаш билан бирга, шуни ҳам эътиборга олиш керакки, Лаврентий бюргерларнинг мулкдор қатламига тегишли бўлиб, ўз хроникасида уларнинг мўътадил қарашларини ифодалайди.
Хроникада Гуснинг жазоланиши ва ўтда ёндирилиши баён этилиб, католик руҳонийларннннг Ян Гус ғояларининг халқ ичида тарқалишидан қанчалик қўрққанликлари кўрсатилади. Епископлардан бири собордаги нутқида «агар эртага Гусни ёндирмасак, унда халқ индннга ҳаммамизни ёндиради», дейди.
Лекин Гуснинг душманлари бекорга уни ёндиришга шошилдилар. 1415 йил 6 июлда Ян Гуснннг Констанцда ўтга ташлаб ўлдирилиши Чехияда оммавий норозилпкни авж олдирди ва гусчилар революцион ҳаракатининг ботланишини тезлаштирди. 1419 йил халқ тарғиботчилари — гусчилардан Микулаш, Ян Чапек ва бошқаларнинг чақириғи билан минглаб деҳқонлар Табор, Ореб, Беранек тоғларида тўпландилар. Реформация тарафдорларн ўзларини гусчилар деб атади. 1419 йил 30 июлда Прага шаҳар плебейларининг Ян Желивский бошчилигида кўтарилган исёни қуролли ҳаракатнинг бошланиши бўлиб, у бутун Чехияга ёйилди. Гусчиларда мўътадил ва радикал (изчил) икки қанот пайдо бўл-
ди. Панлар, рицарлар, ўрта руҳонийлар, бой ҳунармандлар, чех зиёлиларидан иборат мўътадил гусчилар — чашниклар қанотини ташкил этиб черков ерларини давлат ихтиёрига ўтказиш, Рим қуриясидан мустақил чех миллий черковини ташкил этиш ва черковни реформа қилиш талаби билан чиқдилар. Деҳқонлар ва шаҳар камбағал табақаси, камбағал руҳонийлар, майда дворянларнинг бир қисми, ҳунармандларнинг қуйи табақаси радикал қанот — таборийлар черковни реформа қилиш, хусусий мулкни ва феодал имтиёзларни бекор қилиш; крепостной ҳуқуқини бекор қилиш, сиёсий соҳада «қиролсиз давлат» — республика ўрнатиш, диний соҳада ҳеч қанақа олий черков босқичларисиз черков жамоаларини барпо этиш ва тамомила эркин тарғибот олиб боришга эришиш талаби билан чиқдилар.
Гусчилар уруши масаласини ўрганишда талаба «Таборийлар юришининг бошланиши» ва «Чехияга қарши салб юришининг бошланиши» ҳужжатларига асосий эътиборни қаратиб, буларни ҳар томонлама таҳлил қилиб, илмий хулосалар чиқариши лозим. «Таборийлар юришининг бошланиши» ҳужжатидаги парчалар Таборнинг вужудга келишига ва гусчиларнинг революцион ҳаракатининг бошланишига бағишланган. Ҳужжатни таҳлил қилишда алоҳида эътиборни таборийларнинг ижтимоий ва мулкий талабларига қаратиш керак. Таборийлар ўзларини ака-укалар, опа-сингиллар деб, ҳаммани тенг ҳисоблайдилар. Улар ўз мулкларини ҳам бир-бирлари билан бўлишиб олишлари лозим дейдилар. Уларда «сеники», «меники» бўлмай, умумий касса («кади») мавжуд бўлиб, мулкларини унга қўйганлар.
1420 йил апрелида папа Мартин V ва император Сигизмунд Чехияга қарши салб юриши эълон қилиб, Прагани ўраб олдилар. Ян Жижка ва Прокоп Великий раҳбарлигида гусчилар 14 июлда Виткова тоғида душманни тор-мор қилдилар. Бу мағлубиятдан сўнг папа ва император бошчилигида яна тўрт марта юриш уюш- тирдилар, лекин уларнинг бешта юришининг ҳаммаси мағлубият билан тугалланди. Чехияга уюштирилган салб юришларининг моҳиятини тушуниш учун «Чехияга қарши салб юришининг бошланиши» ҳужжатига алоҳида тўхташ зарур. Бунда Рим папаси ва император Сигизмунднинг гусчиларга қарши салб юриши бош-
лаши ҳақидаги қарорлари ҳақида гапирилади. Чех халқининг немис ва католик черковн босқинчиларига қарши бошланган озодлик урушлари шундай куч билан бошланиб давом этдики, ҳатто гусчиларга қарши курашда салбчи босқинчилар катта тайёргарлик кўрганларига қарамай кучсиз бўлиб чиқдилар. Салбчилар таркибида император армиясидан ташқари бутун католик Европасидан бир неча ўн минглаб рицарлар иштирок этган эди.
Гусчилар урушининг боришида чашниклар сотқинлик йўлнга ўтиб, очиқдан-очиқ реакцион кучларга қўшилиб кетди. 1434 йил 30 майда Липани ёнидаги жангда Прокоп Великийнинг қўшинлари енгилди. Фақат Табор 1452 йилгача таслим бўлмади.
Чехияда гусчиларнинг рсволюцион ҳаракати анча кучли, бирмупча яхши ташкил этилган ва узоқ давом этган бўлса-да, ўрта асрлар феодал тузуми давридаги бошқа ҳаракатлар сингари енгилди. Гусчиларнинг революцион ҳаракати енгилган бўлса ҳам у Чехия тарихида ғоят муҳим давр, чех халқининг миллий ва революцион анъанасининг дебочаси бўлдп. Гусчилар ҳаракати немислар агрессиясига зарба бўлиб тушди. У Чехиянинг кейинги даврда ишлаб чиқариш кучларининг ўсишига ва миллий чех маданиятининг ривожланишига таъсир этди. Католик черковига зарба берилди. Деҳқонлар крепостнойлик асоратига тушиб қолинишдан иккинчн марта қутқарилди. Гусчиларнинг революцион ҳаракати умумевропа реформациясига асос солди. Таборийлар Чехия билан қўшни давлатларда ҳам антифеодал ҳаракатларнинг бошланишига таъсир кўрсатдн.