Xii—xiii асрларда Чехиянинг социал-иқтисодий тараққиёти. Гусчилар олиб борган урушларнинг тарихий аҳамияти

XII—XV, асрларда Чехия. Гусчиларнинг урушлари
Режа:

1. 
   XII—XIII асрларда Чехиянинг социал-иқтисодий тараққиёти.
   
2. 
   Гусчилар олиб борган урушларнинг тарихий аҳамияти.
   

XII—XIII асрларда Чехиянинг социал-иқтисодий тараққиёти.
X—XI асрларда узил-кесил расмийлашган Чехия давлати. XII— XIII асрларга келиб, Европанинг бошқа мамлакатларига ўхшаш феодал мамлакатга айланди.
Король дружиначилари лехлар ва владикларнинг эски зода-гон оилалари билан бирлашиб, феодал типидаги катта ва анча майда ер эгаларига айландилар. Улар мамлакатдаги ерларнинг катта қисмини бо.сиб олдилар. Уларнинг ер-мулкларида крепост-нойлар биринчи навбатда қўлига ер берилган қуллардан ташкил топган крепостнойлар (отроклар ёки эрксиз деҳқонлар) ишлар-дилар. Феодаллар деҳқон аҳолисшш суд қилиш муддаосида ко-ролдан жуда катта жиноятлардан ташқари жиноят учун иммунитет ҳуқуқлар олардилар. Чехияда олин табақа феодаллар, п а н л а р (жупанлар, яъни қабила бошлиқлари номидан келиб чиққан сўз) қуйи табақа феодаллар — вл а дика л ар (даст-лабки пайтларда владика деб, катта.патриархал оилаларни айти-ларди) дебъталарди². Умуман олганда, панлар-баронлар ва вла-дикалар-рицарлар имтиёзли тоифа-шляхтани ташкил қиларди-лар (шляхта «лехи»—«зодагон уруғлар» сўзидан келиб чиққан).
Собиқ эркин жамоачи деҳқонлардан чиққан қарам деҳқонлар қуллардан ташкил топган крепостнойларга аста-секин келиб қў-шилдилар. Бундай қарам деҳқонлар бошқача ном — седляк-л а р деган ном билан аталарди, бу ном эса французча «виллан-лар» деган сўзга тўғри келаДи. Вақт ўтиши билан седляклар поместьени ташлаб кетиш ҳуқуқидан маҳрум этилдилар. Улар муайян (кесиб қўйилган) баршчинани адо этиб, олдиндан бел-гилаб қўйилган оброк ҳақи тўлардилар. Аммо XIII асрнинг то охиригача ва қисман ҳатто XIV асрда ҳам Чехияда эркин деҳцон» лар — дедичлар табақаси ҳали анча-мунйа сақланиб қолгац эди. Дедичлар эски ворислик (дедич) ҳуқуқига кўра, ўзларининг жамоачилик тартиб-қоидаларини тамомила сақлаб қолган а* асосан суд бўйича феодалларга қаралс эдилар (лекин бу судг» уларнинг қилган барча икир-чикир гуноҳлари ва айб ишлари кирмасди, албатта). Дедич ҳуқуқига кўра, деҳқонлар ўзлариго қарашли ер участкаларнинг меросхўрлари ҳисобланардил^р. Феодал муайян миқдорда ҳақ тўламай туриб, уларни ўтирган ер «ларидан ҳайдаб юбора олмасди. Бу категориядаги деҳқонлар нинг мажбуриятлари муҳим бўлиб, улар урф-одат бўйича белги*' лаб бериларди, ҳамда чинакам крепостной деҳқонлар ўтайдигвН' мажбуриятларга нисбатан анча-мунча енгил эди. Бироқ XIII— XIV асрларда дедичлар сони тезда камайди. Йирик дунёвий ва руҳоний ер згалари дедичларнинг жамоа ерларини ҳам тортиб • олиб қўйдилар.
Немис колонизацияси. Урта аср Чехиясининг ижтимоий-иқти- |" содий тараққиётида немис колонизацияси жуда катта роль ўйГ« \Ъ нади. XII ва айнтщса XIII асрда Чехия короллари ва чех панла- _ч| ри ўз даромадларини кўтариш мақсадида герман колонистлари* ;* ни, яъни немис деҳқонлари билан ҳунармандларини ўз мулклари- «й га кенг жалб этдилар. Айни вақтда Чехия короллари хизматга М таклиф этган ва улардан йирик ер-мулклари олган кўпгина герман * феодаллар ҳам Чехияга кириб келавердилар. Немис монастир- ^:Щ лар₍и Чехияда катта колонизаторлик фаолиятини олиб бордилар. щ Чехиядаги немис колонизацияси, ўз характери жиҳатдан бошқа iffi славян ерларидаги немис колонизациясидан анча фарқ қиларди, 'Щ Чехларнинг ривожланган феодал давлатига тўқнаш келган не- "ш мислар бу ерга аста-секин, «тинч» йўл билан кирдилар ва, асо- ' Ш сан, шаҳарларга суқилиб кирдилар. Аммо кўп немис деҳқонлари Ш Чехия қишлоқларига ҳам кўчиб келиб жойлашди. Немис коло- щ низацияси натижасида чех панларининг даромадлари анча ошди. Я Чехиядаги немис колонистларининг ўзлари бир қа'нча жойларда \Щк энг яхши ерларни Олиб, катта бойликка эга бўлдилар. Қисман |ш| колонистлар ўзлари билан бирга маълум хўжалик тажрибасига 1щ эга бўлган ва такомиллашган техникани олиб келдилар, бу тех- ^С"Ш никани келажакда маҳаллий аҳоли ҳам ўрганиб олди. Немис ^Н'*Я| ҳунармандлари ва кончилари, Чехияга кўчйб келиб, мамлакатда 1щ ишлаб чиқариш кучларини ўстиришга, жумладан кончилик иши- -Л ни ривожлантиришга ҳам ёрдам бердилар. Аммо, хуллас қилиб Щ айтганда, немис колонизацияси иқтисодий, сиёсий ва маданий .Jj соҳаларда чех халқи бошига катта мушкуллик келтирди. Ажнабий колонизация оқибатида Чехияда миллий зулм авж олдики,. бундан чех аҳоли оммаси (шаҳарликлар ва деҳқонлар) азоб-уқу-бат чекди. Колонизация мамлакатда келгинди, бегона ва ҳатта ўз «фатерландй»— Германияга кўнгил қўйган душман аҳоли ис-тиқомат қилувчи шаҳарни вужудга келтирди. Шаҳарлардаги келгинди немис савдогарлари ва ҳунармандлари -маҳаллий чех
аҳолисига, яъни чех ҳунармандлари ва майда савдогарларига қа-раганда имтиёзлироқ ҳолатда кун кечирардилар. Немис колонист-ларининг қишлоқларга қуюндек оқиб келиши кам ерли чех деҳ-қонлари сонининг ўсишига ва помешчикларга тўланадиган феодал тўловларнинг кўпайишига сабабчи бўлди. Помешчиклар крепостнойлар тасарруф қиладиган ерлардан ундириладиган да-ромадларини колонистларнинг ерларидан унадиган даромадлар даражасига етказишга интилардилар. Тили ва урф-одатлари жи-ҳатидан ерли аҳолига бегона бўлган келгинди немис феодалла-рининг маҳаллий помешчиклар билан қўшилиши, чех деҳқони учун феодал-крепостниклик оғир зулмини янада кўчайтириб юборди. Чехиядаги колонизация жараёни натижасида икки халқ вужудга келди, булар орасида келгинди немис халқи маҳаллий чехларга
Караганда анча имтиёзли аҳволда кун кечирарди. Равшанки, бундай зиддиятли аҳвол чехлар норозилигини туғдирмай иложи йўқ эди. Мамлакатда феодализм янада ривожланиши ва товар-пул муносабатлари ўсиши билан, Чехия шаҳарларида миллий чех элементлари таркиб топиши ва Чехия қишлоқларида ижтимоий муносабатлар кескинлашиши билан бу норозилиқ тобора ортди. Чехия короллари ва империя. Германия империяси система-сидаги Чехия (Богемия) короллиги ҳам зиддиятли бир аҳволни бошидан кечирарди. Чехия короллари императорнинг вассаллари эдилар. Дуруст, Германияда императорлик ҳокимияти тушкун-ликка учраши билан Чехия короллари империянинг бошқа йирик князларига ўхшаш, аслида мустақил ҳокимларга айландилар. Фридрих II Штауфен замонида ва XIII асрнинг иккинчи ярми-даги ҳокимиятсизлик даврида Богемия королларининг аҳволи ай-ниқса қулай бўлди. Бу вақтда Чехия короли князь — курфюрст ҳуқуқини олди. Унинг ўзи чех панлари сейми томонидан сайла-ниб, ички идора ишларида тўла мустақилликка эга бўлди.
Аммо, иккинчи томондан, Чехия королининг империя" билан алоқаси ҳам, герман колонизациясининг Чехия миллий^манфа-атлари^учун, ахир пироварди, ғоят даражада зарарли бўлиб чи-қишига сабаб бўлди. Чехия короли саройининг ўзида ва чех пан-ларининг саройларида очиқдан-очиқ германлашиш аломатлари кўрилди. Чех феодаллари ва сарой аъёнлари немис тилини ўрга-ниб олдилар, немис кийимини кийиб юрадиган бўлдилар ва ҳо-казо, чех феодаллари ва сарой аъёнлари чех халқидан шу қа-дар бегоналашдиларки, XIII асрда Чехияга келиб кетган ажна-бийлар Чехия тўғрисида у икки миллатли мамлакатдир, деб , ёздилар. Зодагонлар — сарой аъёнлари ва феодаллар — немис тилида сўзлашиб, ҳамма нарсада немисларга тақлид қилардилар; шаҳарликлар — мешчанлар ва деҳқонлардан иборат оддий халқ чех тилида гаплашиб, ўзининг эски урф-одатлари ва миллий қиё-фасини сақлаб қолди.
Аммо Чехия билан Германия иттифоқи (унияси)нинг яна бир салбий томони ҳам бор эди. Чехия короллари ички герман ўзаро урушлари ва фитналарига тортилган эдилар; Чехия королларининг ўзлари императорлик тож-тахтига даъвогарлик қилардилар, баъзан улар бошқа герман феодаллари билан биргаликда еки славян халқларига қарши, ёхуд славянларга қон-қардош ва иттифоқ бўлган халқларга қарши уюштирилган юришларда шахсан қатнашардилар.
Урта аср Чехиясининг энг йирик королларидан бири бўлган Пшемисл II (1253—1278) нинг ҳукмронлик қилиши бу жиҳатдан характерли мисолдир. Пшемисл II Чехия короллигини кўп қа-билали' жуда кенг давлатга айлантирди. У, Чехиянинг ўзидан ташқари, яна Австрия, Штирия, Каринтия ва Крайнани эгаллаб, то Адриатика денгизининг жанубигача силжиб^орган эди. Бу ' ерларнинг бир қисми славянларга, бир қисми немисларга қараш-ли эди. У бошқа герман феодаллари билан биргалиқйа 1254 йилда прусслар билан литваликларга қарши салиб юришида қат-нашди. Шу сабабли кейинчалик Пруссия пойтахти бўлиб қолган Кенигсберг («Король тоғи») шаҳри король Пшемисл II шарафига ана шундай деб аталган эди.
Пшемисл II герман императорлигйга уз номзодини қўйган эди. Империя князлари бошқа номзодни — Рудольф Габсбургнк император қилиб сайлаганларидан кейин Пшемисл II импера-торга лен қасами беришдан бош тортди. Бу эса уни Габсбурглар ва бошқа герман князлари билан уруш қилишга олиб келди. Уруш натижасида Пшемисл II Чехиядан ташқаридаги барча мулкларини қўлдан бой берди, ана шу вақтдан бошлаб бу мулк-лар Габсбурглар қўлига кўчди ва бу ҳол Чехиянинг ўзидаги король ҳокимиятининг обрў-эътиборини заифлаштириб қўйди.
Люксембурглар династиясининг идора қилиши. Карл l(IV). 1306 йилда Пшемисллар династияси барҳам топди. Уч йил да-вом этган тўс-тўполондан кейин панлар немис князи Иоанн (чех-ча — Ян) Люксембургскийни король қилиб сайладилар. Янги король панларга уларнинг тоифавий имтиёзларйни гарантияловчи ёрлиқ берди. 1310 йилдан эътиборан Чехияда епископлар, панлар ва рицарлар шляхтасидан иборат сейм (чехча — снем) мун-тазам суратда чақирилиб туриладиган бўлди. Шаҳарликлар (мешчанлар) нинг вакиллари с/ьездларга ҳар доим ҳам таклиф қилинавермасди. Шаҳарларнинг манфаатларига тааллуқли ма-салалар муҳокама қилингандагина шаҳарликлар (мешчанлар) -нинг вакиллари сеймга қўйиларди. Король Ян Люксембургский Чехияда кам яшайди. Ян Люксембургский Франция маифаатла-рини кўзлаб (ўзининг Люксембург князлиги бўйича албатта), француз феодаллари билан биргаликда инглизларга қарши Кре-си шаҳри ёнида жанг қилган пайтида 1346 йилда ҳалок бўлди. Шундай қилиб, янги ажнабий династия королининг идораси Чехиянинг сиёсий жиҳатдан марказлашувини мустаҳкамлашда ҳеч нарса бермади. Аксинча, панлар олигархияси кучайди, ғарбий герман князининг чех халқи манфаатларига тамомила ёт бўлган сиёсати учун ана шу халққа эса қон ютишга тўғри келди.
Ян Люксембургскийнинг ўғли ва айни замонда герман императоре Карл I (1346—1378) Чехияда король ҳокимиятининг обрў-эътиборини кўтара билди. Император сифатида герман княз-ларига қарам бўлган Карл Чехияда ўзининг ворислик мулкларини мумкин қадар кенгайтиришга ҳаракат қилди. Карл даврида Чехия составига, Чехия (ёки Богемия)нинг ўзидан ташқари, Си-лезия, Бранденбург, Саксониянинг бир қисми (Лужиция) ва баъ-зи бир қўшни ерлар кирар эди. Карл Чехияда тож-тахтнинг во-риси сифатида яшаган чоғидаёқ, учех феодаллари ва чех ша-ҳарликлари, кўпроқ Прага шаҳари билан яқинлашди. Карл"король бўлиб олгандан сўнг ўсиб бораётган чех саноати ва савдосини рағбатлантириб, илгари фақат немислар фойдаланиб келган им-
тиёзларни чехларга ҳам татбиқ қилди. Унинг даврида Прага жуда ўсди, асосан Прагага кўчиб келиб жойлашган чех ҳунар-мандлари ҳисобига Прага атрофида Новая Место деган янги жой ўсди. Прагага ўзини-ўзи идора қилиш ҳуқуқи берилди. Пой-тахт кўпгйна ҳашаматли бинолар билан бойиди, Карл I қурдирган бинолардан баъзилари — Карл штейн қасри, Влтава дарёси че-тига солинган катта тош кўприк (Карлов мост) ва бошқалар ҳа-нузгача сақланиб келмоқда.
1348 йилда Карл I Прага университетини таъсис этди, бу уни-ьерситет Европадаги энг қадимий университетл'арнинг бири ҳи-собланади.
Социал ва миллий зиддиятларнинг кескинлашиши. Чехияда' XIV аср ўртасидан бошланган сиёсий юксалиш мамлакатнинг иқтисодий ютуқларини акс эттирарди. Бу вақтга келиб Чехия иқтисодий жиҳатдан ғоят даражада ривожланган мамлакат ҳи-собланарди. Чехларнинг кумуш конлари, мовут тўқиши, сурп саноатининг ривожланганлиги, қишлоқ хўжалигидаги ютуқлари Чехияда деҳқончиликдан ташқари, боғдорчилик, балиқчилик хўжалиги, узумчилик, зиғиркорлик, наша, хмель ўстириш ва ҳ. к. мана шуларнинг ҳаммаси Чехияга Европадаги энг бой мамлакатлардан биридир деган шон-шуҳрат келтирди. Чехия короли олган беҳисоб даромадларни Германиянинг бирорта ҳам бадавлат князи ололмасди. Прага йирик савдо марказига ай-ланди. Чехиянинг кўпдан-кўп бошқа шаҳарлари у билан жуда яқиндан алоқа қилардилар. Бу шаҳарлар орасида Брно, Пльзень, Хеб, Кутна гора, Лоломоуц алоҳида ажралиб турарди.
XIV асрда Чехия, Германия, Польша, Венгрия, Қуйи Дунай бўйи мамлакатлари, Жануби-Ғарбий Русь билан кенг халқаро савдоси олиб борарди. Мамлакатда товар-пул хўжалиги тобора ўсиб, у қишлоқни ҳам қамраб олган эди.
Ишлаб чиқарувчи кучларпинг ўсиши ва товар алоқаларининг кенгайиши Чехия жамиятида эски феодал хўжалик формалари-ни емириб, ўткир ижтимоий зиддиятларнинг авж олишига олиб келди. Чех феодаллари ўз ихтиёрларидаги крепостной седляк-ларни немис ҳуқуқи деб аталувчи ҳуқуққа кўчирдилар. Немис ҳуқуқига кўра, деҳқонлар оширилган пул рентаси тўлашлари лозим эди_г чунки деҳқон рентани озгина кечикиб тўлайдиган бўлса, катта ер эгаси феодал уни ҳар доим ҳайдаб юбора олар-ди. Панларнинг сиҚиғи остида деҳқон-дедичлар ҳам немис ҳуқуқига кўчирилди. Деҳқон-дедичларнинг чех ҳуқуқи ўрнига немис ҳуқуқига кўчирилиши уларнинг аҳволини баттар ёмонлаштирди, чунки улар ворисерэгаларидан (деярли хусусий ер эгаларидан) «озод этилувчи» седлякларга, ўхшаш, дарҳол ҳуқуқсиз аренда-торларга айланиб қолдилар. Уша вақтда пул хўжалиги шароит-ларида XIV асрдаги Чехия қишлоғи энди жуда табақалашган қишлоқ эди. Қишлоқни кам ерли деҳқонларнинг кўпчилиги (яъни подсоседка деб аталувчи деҳқонлар) вд бутунлай ерсиз камбағал деҳқонлар (яъни халупник деб аталувчи деҳқонлар) тўлдириб юборган эди, уларнинг баъзиларидан қисма» батраклар сифатида фойдаланиларди, бошқалари ҳеч қанақа иш тополмай, қашшоқликда кун кечирардилар; баъзи бир кам-бағалларгина шаҳарларда ишга жойлашишга муяссар бўлди-лар. Шундай қилиб, чех деҳқонларининг аҳволи, айниқса XIV" асрнинг иккинчи ярмида ва XV аср бошларида тобора оғирлаш-ди. Крепостниклик, судхўрлик, оғир аренда, деҳқонларнинг қис-ман ерсизлиги — буларнинг ҳаммаси умуман чатишиб кетиб, чех деҳқон оммасини ғоятда мушкул аҳволга туширди, унинг баъзи қисмини тўғридан-тўғри ночор аҳволга солиб қўйди.
Аммо шаҳарда хам ижтимоий зиддиятлар тобора кескинлаш-ди. Кўпроқ немислардан иборат бўлган шаҳар патрициата сано-атнинг асосий тармоқларини ва савдони, шунингдек, шаҳар> идорасини (Чехия пойтахти Прагани ҳам) ўз қўлига киритиб-олди. Цехларга¹ қисмангина бирлашган, қисман ёлғиз ўзи косиб-лик қилувчи ўрта даражадаги ҳунарманд-чехнинг мустаҳкам> оёққа босган немис мастери ёки бой немис савдогари билан ана шундай шароитда рақобат қилиши жуда қийин эди. Чех қиш-лоқларидаги сингари Чехия шаҳарларида ҳам энг камбағал ҳуиармандлар, қора ишчилар, қишлоқлардан келган турли-ту-ман келгиндилар ва ҳоказолардан иборат жуда кўп фақир-фуқаро тўда-тўда бўлиб дайдиб юрарди. Бу одамлар ўз хўжа-йинлари бўлган эксплу'агаторлардан нафратланиб, даҳшатли муҳтожлик ва оч-яланғочликда ҳамон кун кечирардилар.
Чехияда гоят даражада кескинлашиб кетган ижтимоий зиддиятлар очиқдан-очиқ миллий тусга кира борди. Чехия деҳқон-лари, ўрта ва майда даражадаги шаҳарликлар, шунингдек, қуйи рицарлар (земаплар) асосан бадавлат немис синфларини ўзларининг синфий душманлари деб билардилар, чунки Чехия-даги немислар бу вақтга келиб жуда катта бойлик орттириб„ бу мамлакатда катта сиёсий роль ўйнар здилар.