Узбек драматургиясида


В.Г. Танланган асарлар. -Т


Download 0.55 Mb.
bet12/16
Sana11.05.2023
Hajmi0.55 Mb.
#1451772
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16
Bog'liq
5594-1999

z Белинский В.Г. Танланган асарлар. -Т.: Узбекистан, 1955. 508-бет.
3 Хализев В. Драма как явление искусства. - М., 1978, -С. 104.
4 Умарбеков У. Сайланма. III том, 106-бет.
"Санобар: Ха, неварам х,алок булди!
Фатима: Биламан, сеида шавк,ат йук,.
Санобар: Душманга нисбатан. Сенлар душман эдиларинг.
Сен х,али х,ам душмансан. Душман булиб гурга кирасан. Аммо
купинrдан х,еч нарса келмайди. Таr-томиринг билан ердан узиб ол-
ганмиз. 1
Фожиалардан узини к,аерга к,уйишини билмай турган Санобар учун бу каби шавк,атсиз сузларни эшитиш них,оятда оFир эди. Суяк­ ни зирк,иратадиган таъналарни эшитиш, маъломат топmарининг зар­ бига чидаш ни:х,оятда азоб эди.
Яна Фатима уз фикрини давом эттиради.
"Биламан, сенга ухшаб "менинг" х,ам "авлодим" битган. Эримни отанг улдирди. Бой деб, басмачи деб акаларимни, уrлимни сен улдирдинr. Сен... Кургани хузим йук; сени. Бир нарса халиям мени эзиб келади. Ушанда акаларим эрингни топишмади. Эринг номард­ ларча к,очиб кетди. Бекободдан. Сени булса аёл деб улдиришмади. Шунга ачинаман"3
Аламлар исканжасида турган Санобар учун "Уста Камолнинг зоти к.уриб битди. Сени аёл деб улдиришмади. Шунга ачинаман," - деган таъналарни эшитиш, них,оятда ornp эди. Санобарни аслида шу к,арама-к,аршиликлар тарбиялади, уни продали инсон даражасига кутарди: Фатима сингари ножинс одамлар борлигини х,ис к,илиб, улар олдида паст кетмаи яшаш бош к,ах,рамонни барча мусибат, азоб укубатларга чидашга мажбур этади. Натижада, у фцат узи билан узи курашиб, яшаш йулини танлади, изтироб армонлари, се-





1 Умарбеков У. Сайланма. Ш том, 161-6.
3 Уша китоб, 161-бет.
винчу ташвишлари бош к,ах,рамоннинг к,исмати булиб к,олади. Шу щай к,илиб, коллизион конфликт юзага чик,ишига шаро­ ит яратилди.
Бош к,црамон Санобар Камолованинг характер мантиrи колли­ зион конфликтга жуда мутаносиб.
"Шошма, куёш!'' драмаси коллизион конфликт талабларига жа­ воб беради. Санобарнинг утмиш хотирасида тикланади. Томошабин бош к;ах;рамон х;аёти нак:адар к;ийин кечганлигига rувох, булади. Бош к,ах,рамон такдири ута мураккаблиrи билан фожиавий, х,алокатли ечимrа мойил эди. Бирок, Санобар бундай аёллардан эмас. У ирода­ ли, матонатли булганлиrи учун х,ам фожиа йулини танламади, аник,роFИ фожиани писанд к.илмади. Унинг иродаси :х,аётий к,ийинчили.клар, жудоликлар олдида чархланади, тобланади. Образ­ нинг х,атти-х,аракати, тутган йули х,ак,ида хулоса к,илсак, нкомизияни яшашнинг нормал :х,олати" (Хализев В.) деб бах,олашимиз мумкин. Санобарнинг мукаммал инсон даражасига кутарилишига асос булган нарса, коллизион конфликт ёрдамида унинг ички дунёси руй-рост очиб берилганлигидадир.
"К,Иёмат к,арз" драм:аси баш :к;а:х,рамони Сулаймон ота х,аёти
:х,ам, асосан, коллизион конфликт воситасида тасвирланади. Бош к,ах,рамоннинг марх,ума хотини Зеби билан сузлашуви, к.исман Нуъмонжон билан к,илган хаёлий сух,батлари коллизион конфликтни юзага чик.аради. Сулаймон ота х,ар соатда марх,ума хотини Зебининг васиятини амалга ошириш мак,садида, Нуьмонжонни топиш х,ак,ида
уйлайди. Ундан к,олган омонат "к,иёмат к,арз"ни уз эгасига топши­
риб тинч яшашни ягона мак:сад к;илиб к;уяди. Худди шу интилиш, инсоний мех,р-мух,аббатнинг юксаклиги коJUiизион конфликтни юза­ га чик,аради.
Муатmиф Сулаймон отанинr ички изтиробларини коJШизия ёр­ дамида томошабинга етказади. Унинг рух.иятидан кечган х,ар бир интилиш - унга тинчлик бермаган армон, бош к.ах,рамон х,аловатини уrирлайди. Асаблари таранг тортилгач, таъсирчан булиб к,олади. Натижада, Сулаймон ота сал нарсадан туток,иб кетади. Бу х,ол драма сюжетида характерлараро конфликтнинг кескинлашувига олиб ке­ лади. Характерлараро курашнинг бу к,адар кучайишида коллизион конфликт катализаторлик вазифасини утайди.
Зебини эслаб, Анваранинг садок,атига тан бериб утирган Сулай­ мон ота купега кириб келган икки йиmтнинг аёл кишига булган суюк. муносабатидан эзилиб кетади. Бундан таш:к;ари, неча йиллаб кутиб, ширин орзулар билан излаб келган Нуъмонжоннинг совук, муомапасидан унинг к,албида асраб юрган орзуларини чилпар­ чин к,илади. Бу каби к.алб мулкини йу:к;отиш Сулаймон ота учун фожиа эди.
"Ота" деган бир оFиз сузга ташна булган Сулаймон ота Нуьмонжоннинг совук; муомаласидан сунг, у вазият узгаргач, "ота" деб юзланганда, чексиз алам, изтироб ва нафрат билан "мени ота дема!'' дейди. Бу сузларни айтиш к:алби уксик бош 1<ах.рамон учун
осон эмас. Гуё у уз к.ули билан жисмида уриб турган юраrини юлиб
ерга отгандай, аччик; аламлар, чексиз к,айrулар гирдобида :к;олади. Драмада коллизион конфликт ва характерлараро конфликт бири иккинчисининг давоми сифатида урин алмаштириб туради.
Коmiизион конфликт имкониятларидан мцорат билан фойдала­ ниш У.Умарбековнинг "Комиссия" драмасида х,ам куринади. Драма бош к;ах,рамони Каримов узи билан узи курашиб яшайди. Бир пайт­ лар кдлган хатоси йиллар утиши билан ёдига тушиб, тинчини уrирлайди. Асардаги конфликт секин-аста ташк:и таъсир туфайли
кескинлашиб боради. Каримов жанг хотираларидан сузлаб бериш учун учрашувrа таклиф этилади. Минбарга жанr хотиралари­ ни сузлаш учун кутарилган бош к,ах,рамон фикрини охирига етказ­ май тушиб кетади. У узи к.илган хатосининг мох,иятига энди тушу­ ниб етади. Ишониб топширилган буйрук,ни к,урк.оклиги туфайли
жанг майдонига етказиб бормайди. Буйрук.ни уз вак;тида ололмаrан
фронтдош дустлари, чекиниш зарур булган жойдан чекинмай, х,алок булишади. Унинг к.уркркдик к.илиб х,арбий топширик,ни бажарма­ ганлиrини х,еч ким б:илмас эди. Бу фак.ат Каримовнинг узигаrnна маълум булган сир эди. Унга булган ишонч, х,урмат уруш к;атнашчисига курсатилган иззат-икром .к;албидаги хасратни ларзага келтиради, уни виждони олдида яккама-якка к.олдиради. Каримов у
кддар к.ийналмаганда, минбарга чик.иб уз сузини давом эттиравери­
ши мумкин эди. Бирок. унинг виждони тинч яшашга йул бермади, узини тутиб туришга к,урби етмади. Уруш х,ак.ида, фронтдош дустлари хдк,ида хотирлаш унинг зеки ярwrарини тирнайди. Нати­ жада, Каримов онгидаги зиддиятлар, кечинмалар коллизион конф­ ликтни вужудга келтиради.
Бош к;ах,рамон руй берган тинимсиз рух,ий к,ийнок,лар туфайли уз айбини таи олишга мажбур булади. "Виждон прокурори"ни (А.Мухтар "Самандар" драмасидаги ибора) унутмай яшаш, к,илинган айб, хатоларни вак,тида мардона таи олиш ушбу драманинг бош rоясидир. Муаллиф драматик лавх,алар орк,али х,аёт ва инсон, виж­ дон ва х,алоллик уртасидаги муносабатларни умумлаштириб хулоса­
лайди. Бу эса асар конфликти ривожида бош кдх,рамон жуда катта ах,амиятга эга эканлигини курсатади. Уз навбатида бош к,ах,рамон характерининг шаклланиши конфликтнинг кескинлигига, мураккаб
лигига боrлик.цир. Мураккаб зиддиятлар бош к.ах.рамон характерини шакллантирса, х,ак,ик,ий характерлар мавжудлиги асар конфликтини

ривожлантиради, маромига етказади. Зиддиятларни мукаммал бади­ ий конфликт даражасига олиб чик,ади, х.ак,ик,ий бадиий конфликт эса узига хос эстетик функция ташийди.


Ёки, аксинча, мукаммал х,аётий конфликтлар булмаган жойда х,аклк.ий характерларни учратмаймиз. Хак.ик.ий характерларсиз кес­ кин ко.тшизион конфликтлар х,ак:ида суз булиши мумкин эмас.
Заводцаги айрим камчиликларни фош этишдан к,урк.иб, комис­ сия келишини сира истамаётган Каримов, юк,оридаги изтироблардан сунг рази булади. Мария Ивановнанинг "Конфет" х.ак.идаrn х.икояси Каримовнинг уз хатоларини таи олишига туртки була,ци. Авваллари уруш к,атнашчиси Fаниевнинг завод х,акидаги гаплари, унинг мас­ лах,атлари, характеридаги ростгуйлик ва чурткесарлик Каримовга ёк,майди. Fаниевни узининг душмани деб биларди. Кейинчалик унинг х,цик,ий дуст, маслах,атгуй инсон зканлигини тушунгач, Ка­ римов узининг катта хатосини англаб етади. Fаниевнинг х,алол ин­ сон эканлигини таи олади. КоШiизия Каримов ички туйrулари билан курашиш жараёнида юз беради. Коллизион конфликт олдига к,уйган талаблар бу драмада х,ам имкон даражасида бажарилди.
Демак бу асар х;ак.ик.ий маънодаш коллизион конфликт асосига
курилган психологик драмадир.
Коллизион конфликт х,ар доим х.ам юк,оридаги драмалардаги ка­ би мураккаб ва кескин ситуациялар х,осиласи сифатида зох,ир булавермайди. Бундай асарларда баш к,ах,рамон жиддий, принципиал образлар даражасига кутарилмайди.
Ш.Бошбековнинг "Тушов узган тулпорлар" драмаси баш к,ах,рамони Тешанинг характерида комик хусусият етакчШiик к,илади. Драмада х.ак.иклй кескин ижтимоий-маънавий муаммолар уртага ташланади. Бирок. бу зидциятлар бадиий коллизион
конфликт даражасига кутарилмайди. Чунки бош к,ах,рамон психоло­ гияси коллизион конфликтга мойил эмас. Драмада к:улланилган Овоз образи х,ам коллизион конфликт юзаrа чик,ишида узига хос ах,амиятга эrа. Теша курашиши зарур булган уринларда "мен :к.ип­ к.изил жинниман, масхарабозман" - дея orup зидциятлардан чик,иб
кетади, rуё зидциятларни писанд к,илмайди. Лекин бундан унинг
к;албида н;андайдир RJ7йк;а :к;олади.
Драманинr узига хослиги шундаки, баш к,ах,рамон характер ху­ сусиятидан келиб чик,иб, коллизион конфликт асар сюжетида мара­ мига етмайди. Бу хусусият "Тутов узrан тулпорлар" асарининr камчилиm булмай, балки комик характердаm образларнинг узиrа хос хусусиятидир.
Энди, коллизион конфликт комедияда кдндаи ах,амиятга зга булиши масаласига тухталсак. "Темир хотин" жидций комедиясида борига шукур к,илиб яшаётrан I<,учк,ор хотини аразлаб кетгандан сунг, робот аёл билан хаёлан учрашгач, коллизион конфликт юзага чик,ади. У к.албидаги ОFрИIСЛарни х,ис I<ИЛа бошлайди, "Темир хо­ тин" - Аломат армонига армон к:ушади.
"Бу дунёrа келиб, нима курдингиз, К,учк,ор ака ?" Икки марта Тошкентга борганман" - деб мак:танасиз. Одамлар "Ок, денrизу К,ора денгиз" к,илиб юришибди1 "Х:а, энди улар бошк,а одамлар-да", - дей­ сиз. К,анак,а бошк.а? Нимаси бошк.а?! Шу даражага етгансизки, бо­ ра-бора ундайларга х,авас хам к.илмай к::уйгансиз! Х:авас к:илавериб, орзу к.илавериб чарчагансиз, х,оJЩан тойrансиз!"1
Аввалига Аломатнинг гапларига эътибор бермай уз ишлари би­
лан Fимирлаб юрган К:учк,ор бирдан чучиб тушади. Аста-секин Аломатнинг сузлари таъсирида бош к,ах,рамон к.албида ички изти-



1 Умарбеков У. Сайланма. III том, 199-200-бетлар.
роблар хуружи-коллизия юз бериб, кдх,рамон психологиясида порт­ лаш руй беради.
Демак, коллизион конфликт амалга ошишида бош к,ах,рамоннинг характер хусусиятлари инобатга олинади. КоJUiизия жанр имкониятларига, асар ках,рамонларининг характер хусусиятла­ рига чамбарчас боrлик,.
Комедияда баш к,ах,рамон тушган х,олатдан, характер ман­ тиrидан келиб чикдб коллизион конфликт х,осил булса-да, соф дра­ малардагидек бу конфликт энг чук,к,и нук:тага чик,олмайди.
Хуллас, 70-80-йиллар драматургиясида конфликтнинг турли куринишларидан унумли фойдаланилди. Айник,са, шу даврнинг сунгги йилларида коллизион конфликтдан фойдаланиш кучайди. Коллизион конфликт узбек драматурmясига ассоциатив сюжет ёр­ дамида кириб келди. У.Умарбековнинг "Шошма, :куёш!", "К,Иёмат к,арз", "Комиссия" драмаларида коллизион конфликтдан уринли фойдаланилди. Коллизион конфликтнинг юзага чик,ишида жанрга хос шарт ва талаблар мавжуд булиб, унинг юзага чик,иши, асосан, бош к.ах;рамон характерига боrлик. х,одисадир. Агар комедия
:кдх,рамони жидций фикрлашга мойил булмаса, х,ар к,андаи коШiизи­
он конфликт маромига етмас.'1иги мумкин.
Узбек драматургиясида коллизион конфликтнинг вок;е булиши туфайли к,ах,рамон рух,иятидаги "онг ок.ими"ни бадиий талк.ин этиш­ га имкон туrnлди. Бу эса шу давр узбек драматургиясининr муайян ютуrидир.
ХуШiас, коллизион конфликтдан фойдаланиш драматурrиямизда
етакчи тенденция сифатида шаклланмокда.
  1. §. КОНФЛИКТЛАР БИРЛИГИ ВА ХАРАКТЕР

Драматик асарлар х,ак,ида гап кетганда купрок, ··х,аракат бирлиги" термини ишлатилади. К.Станиславский сцна асарларида­ ги ягона бош драматик х,аракатни иккига, яъни ташк,и ва ички х,ара­ катга ажратади. Юк,оридаrn фикрга к.ушилиб, Б.Имомов: ' Драматик асардаги ташк,и х,аракатни фабула, ситуациялар, персонажларнинг бевосита тук,нашувлари, олишувлари, уз мак.садлари сари интилиш­ лари шаюmантиради. Ички аракатни эса характерлар мантиrn, ич­ ки мох,ияти, индивидуал сифатлари, психологиясига хос томонлар, рух,ий х,олатлар, xy.rmac, ички мазмуни юзага чик,аради", 1 - деб бах,олайди.


Демак, муаллифлар "яхлит х,аракат" терминини к,уллаганда, ич­ ки ва ташк,и х,аракатнинг бирикишини назарда тутишган. Биз назар­ да тутrан конфликтлар бирлиm эса фак,ат конфликт табиатига хос булиб, у юк,ори:да кузда тутилган ягона аракат бирлигидан фарк. к,илади. Драматик асарларда назарда тутилган урин-жой, вак,т бир­ лиги х.ам эмас.
ХуШiас, конфликтлар бирлиги пима, уни драматик асарда ха­
рактер яратишдаги вазифаси к,андай? Драмадаги конфликтлар бир­ лиги эпик асардаги конфликт бирлигидан нимаси билан фарк,­ ланади?
Конфликтлар бирлиги - турли даражадаги, турли куринишидаги конфликтларнинг бир нук,тага йиrnлиб, бир буrунликка эришиши­ дир.





1 Имамов Б. Х,аёт ва драматик конфликт. -Т., 1968, 97-бет.
"К,ах,рамон -- бадиий асарда иштирок этувчи шахе."1 ''Бадиий адабиётдаrи образ ва характер тушунча:гrарини х.еч кдчон ара:гrашти­ риб юбориш керак эмас, чунки образ характерга нисбатан кенr ту­ шунча булиб, характер х,ар томонлама мукаммаллашган, турли хусу­ сиятлари аник. куриниб турган, индивидуал хусусиятлари кашф этилган образдир"2
Бадиий асарда куплаб к.ах.рамонлар иштирок этиши мумкин. Лекин улардан камдан-ками характер даражасига кутарилган булади. Яъни х,ар к,андай характер к,ах,рамон булиши мумкин, ле­ кин х.ар к.андай :кдх,рамон характер була олмайди. Характерларнинг шак.rmанишида конфликтлар бирлигининг ах,амияти жуда каттадир. Конфликтлар бирлиrининr а.\1алга ошишида эса мустак,ил фаолият курсата оладиган, узига хос фазилатларга эга булган характерлар­ нинг хизмати бор. Х:ар иккиси х,ам бир-бирига чамбарчас боrлик, булган х,одисадир.
Конфликт - к,ах,рамон характери тобланадиган майдан. Конф­ ликти салки булган асарларда характер тулик, очилмайди. Харак­ терларнинr тулик, очилиши эса бевосита конфликт бирлиrига а1ок,адордир. К,ачонки конфликтлар бирлиги асар сюжетида мукам­ мш1 намоён булгандагина, кдх,рамон характери шаклланади ва узини курсатади. Драмада конфликтлар бирлиги узига хос шаклда юз курсатишини инобатга олиб, ушбу фас;ща конфликтлар бирлиги масаласини урганишга жазм этдик.
Конфликтлар бирлиги У.Умарбековнинг "Шошма куёш",
"К,иёмат к,арз", "Аризасига кура" драмаларида турли шакл ва куринишларда намоён булади. "Аризасига кура" драмасида 1')'рилиш



1 Хотамов Н, Саримсок,ов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-узбекча изох.ли луFати. Т.., 1983, 84-бет.
2 Курсатилган манба, 348-349-бетлар.
ташкилотининг директори К,удрат Ботиров уз аризаси билан ишдан кетади. Драматик конфликт айнан шу уринда бошланади. Муатmиф асарга х,аётий конфликтни асос к.илиб олrан. Кудрат Ботировнинr ишдан кетишини атрофида гирди-капалак булиб юрган таниш - билишлари турлича тушунишиб, унга нисбатан муносабатларини узгартиришади. Бош к;ах,рамоннинr шахсий х,аётида, оиласида зид­ диятлар rирдоби авжига чик;ади.
Драма сюжети К,удрат Ботировнинг дафн этиш маросими билан бопmанади. Она ва упш уртасидаги беаёв келишмовчиликни курган томошабин масаланинг мо иятига тушуна олмайди.
'"Зух,ра опа: Даданг x,arrи куп яшаши мумкин эди.
Тушуняпсанми? Хали куп яшаши мумкин эди. Даданг ажалидан бурун улди...
Шух,рат: Ойи.
Зух,ра опа: Гапимни булма. Сени уrлим дейишга ор к,иламан. Кимга ухшадинг сен. Битта диссертацияни деб, да,цангга нималарни гапирдинг? ! Урушга, х,аётнинг амма азобларига чидаган даданг се­ нинг, уз пушти камаридан булrан уFлининг, гапларига чидамади". 1
Берилrан диалогдан отаси Ботировнинг улимида Шух,ратнинг айби борлиги маълум, бирок. томошабин бу айб нимада эканлиги х,ак,ида тулик; тасаввурга эга эмас. Айнан шу жумбокдан кейин дра­ мада Кудрат Ботировнинг Ji;аёт йули секин - аста х;икоя х.илина бошланади. Юк.орида таъкидлаганимиздек, драма конфликти учун асос булган "Туrилган кун" можараси Кудрат Ботировнинг ипщан кетиши, турли миш-мишлар, олди-к;очди гапларга сабаб булди.





1 Умарбеков У. Сайланма. 3-жищ, -Т., 1985, 222-223-бетлар. Кейинги кучирмалар шу манбадан олинади.
Драмадаrn конфликт турли ёшдаrn, турли лавозимдаги киши­
.'lарнинг бир-бирига булган х,ар хил муносабатлари орк.али ифодала­ нади. Уз ташвиши ва турли ишлар билан банд булган Ботиров х,атто туmлган кунини х,ам ёдидан чик.ариб к;уяди. Хотини Зух,ра туmлган кунини эслатганда, у х,айрон булади. Хар доимгидек дас­ турхонлар тузатилиб, мех,монлар келиши сабрсизлик билан кутила­ ди. Бирок. таклиф кдлинган мех,монлар келишмайди. Уларнинг бар­ часи Ботиров хдк;ик;атан уз аризаси билан ишдан кетганига шубх,а билан к.араб, буни бир бах.она, аслида бош к,ах,рамоннинг маънавий х,алокати деб биладилар. Айнан шу ишончсизлик Ботиров умрига зомин б-улади. Муатmиф эса айнан шу ижтимоий-маънавий фожиани уткир драматизм воситасида курсатади.
Мех,монлар кечикканидан ток;атсизланган Зухра Ботировга сез­ дирмай таклиф к,илинган мех,монларrа битталаб к.унrирок. к,илади. Улар турли арзимаган бах,оналар топишиб, боролмасликларини рукач к,илишади. Куриниб турибдики, Ботиров учун х,ак,ик,ий х,аётий зиддиятлар пашrаси бошланади. Аслида Ботиров х,алол, туrри суз, амаппараст булмаганлиги учун х,ам, унга нисбатан атрофидагилар­ нинг ноинсоний муносабатлари умрига зомин булди. Бош к,ах,рамон характеридаги нозик инсоний фазилатлар х,аётдан уни бевак,т кети­ шига олиб келди. Демак, асарда х,аётий зидциятлар асосида бадиий конфликт яратилди.
Драмада турли куринишдаги конфликтлар бир нук;тага йиmлиб,
бир бутунликка эришилади. Конфликтнинг биринчи куриниши Бо­ тировга нисбатан атрофидаги кишиларнинг муносабатлари ор:к,али шаклланди. Иккинчи конфликт эса уrли Шух,ратнинг уз отасини
тушунмай к.илган муомаласида руй беради.

89


Таниш - билишларининг шу к,адар виждонсизлигидан лол к,олган бош к,ах,рамон уз уrли Шух,ратнинг х;ам ушаларнинг тоифа­ сидан эканлигига чидаб туролмади, ток.ат к,илолмади. Зух,ра к;анчалик куйиб-пишиб, умр йулдошнинг кунrли лат ейишидан чучиб, узини утrа-чук.к.а урмасин, х,аракатлари зое кетади; эрини асраб к.ололмайди. Бу х;олатни Зух,ра ва дугонаси Салима уртасида булиб утган куйидаги телефон орк,али мулок,атдан х,ам як.к;ол куриш мумкин.


''Зух,ра: Лаббай? Ха, Салима, яхшимисиз? Х,еч нарса эшит-
ганим йук,. Ипщан олишибди? Булмаган rап. Йук, ишонмайман. СаJ1има, сизга х,ам маслах.ат бераман. Шошманr, баъзан одамлар оёrи билан эмас, ОFЗИ бIШан
юради. Узлари бушамо чи эдилар. Бундан хабарим бор.
Кечl\)'рун узлари айтиб бердилар. Нега келолмайдилар. Нега келолмайсизлар? Кайфиятимиз яхши хафагарчи­ лик йук,. Майли узларинг биласизлар. Хуп хайр"1
Салима каби Шух,ратнинг домласи профессор Саидов х,ам туFилган кунга келмайди. Бу rалати муносабатларнинг барчаси Кjд­ рат Ботировга укдай ботади. Ботиров уларни юз угиришларидан, улардан ажраб к,олганидан ранжиrани йук,. Аксинса, таниш - би­ лишларининг амалпарастлиrn, виждонсизлиги бош к,ах,рамонни к.ийнайди. Ботиров шу адолатсизликларга ток.ат к.илолмайди. Кол­ лизион конфликтнинг туFилишига асос яратилади. Авваллари Зух,ранинг сирдош, х,амфикр дугонаси булган Салима, профессор Саидов кабиларнинг муносабати, к,олаверса, уrлининг к,илган таъна­ лари Ботировни оrир ах.волга солади. Инсон зотининг англаб



1 Умарбеков У. Сайланма. ПI том, 248-бет.

булмас турфа олами шу к,адар узгарувчан эканлигидан таажжублана­


ди.


Айнан шу жойдан драматик конфликт бошланади. Драмадаm ёрдамчи конфликтлар - бир буrунликка эришиб, бир нук,тага йиFилиб, Ботировнинr х,ак.ик:ий олижаноб инсон эканлиmни курсатиб беради. Конфликтлар бирлиm Ботировнинг рухдй оламида якун топади. Бош кд.х,рамон учун хотини Зух,радан бошк:а ишончли ва садик, дуст к,олмайди. Унинг кечинмалари муаллиф томонидан бери.аган к,уйидаrn репликада ифодаrrанади.
'"Ботиров: Сен утир. Утир ёнимга. (Зух.ра эрини ёниrа утиради).
Менга к.ара, Зух,ра... Ишдан бушаб туFри
к,илганимга сен ишонасанми? Ростини айт?
Зух,ра опа: Албатта, ишонаман. Нах,отки, сизни алдасам".1
Адабиётшунос олим Х:. Абдусаматов улуr рус танк,идчиси В.Г.Белинскийнинг, ''Драматизм фак,ат rапдангина иборат булиб к;олмасдан, балки жонли х,аракатдир" деган фикрини келтириб, ёза­ ди: «Конфликтсиз драматик х,аракатнинг булиши мумкин эмас. Пьесанинг муваффак;ияти х,аётдаги конфликтни туFри танлаб олиm, уни ривожлантира билиш ва ту:rри х,ал к,илишrа куп жих,атдан боrликдир. Конфликтнинг к.уйШiиши, усиши, ечими пьесанинг идеясини ифодалайди, турмушга к.анчалик таъсир этилишини белги-
лаидИ>>?-.
:Х,ак,ик;атан х.ам "Аризасига кура" драмасида муаллиф давр учун х,аётий булган конфликтни тан.1ай билган. Бу факат Ботировнинг бошига тушган фожиа эмас, балки ишдан кетган, минглаб ботиров-



1 Умарбеков У. Сайланма. III том, 258-бет.
2 Абдусаматов Х. Улуг Батан ур_ушидан кейинги узбек совет драматурrиясида
конфликт масапасиrа доир. -Т.: УзР ФА нашриёти. 1954. 34-бет.
ларнинг х,ам фожиасидир. Узининг х,ак,лигиrа ишонишмаганидан сунг Ботиров Зух;рага шундай мурожаат к;илади:
«Мени ишдан бушашим шундай гап суз булади, туrри тушу­ нишмайди деб уйламаган эдим. Баъзилар биздан юз угиришибди.
Уrлинг шундай деяпти. Унинг узига х,ам зарар булибди. К,Изинг
Зумрад х,ам Элёрдан ажрабди>> 1
Ботировни эзаётган нарса - дардt алам унинг бахтсизлиrи, бола­ ларининг х.ам бахтсизлиmга айланганидадир. Отасининг чорасиз
к,олганлигини, суянчик. тополмай к,ийналаётганини уз фарзанди
Шух,рат х,ам тушунмади. Ботировга юпанч, мех,р керак булганда, унинг дардига дард к;ушиб, ярасига туз сеrщи. Ноинсоний муносабат азобли кечинмапарни туrдиради. Кудаларининг юз угириши, мех,монларнинг келмаслиги, Шух,ратнинг таънаси - барчаси бир нук,тага йиFилиб, бир бутунликка эришиб, Ботировнинг фожиасига
сабаб булди. Шух,ратнинг к,уйидаги репликасидан вазиятнинг янада
чиrаллашгани куринади.
'"Шух.рат; Бутун шах.ар шундай деяпти. Шариф ака, обкомнинг секретари, уртоFингиз булганлиги учун, аризангизга му­ вофик. бушатишган-да!
Ботиров: Шундай дегин.
Шух,рат: Ха, кимнинr айби булмаса, уз ихтиёрий билан ишдан бушайди. Tarnн к.анак;а иш! Бутун Иттифокда донrn кетган бирлашма директорлиги ! Ким ишонарди, узингиз бушагангизга?''2
Ботировнинг дардига мю1х,ам булиш урнига, уз уrли Шух,рат х,ам отасининг маънавий дунёсини тушунмай, маломат тошларини





1 Умарбеков У. Сайланма. III том, 258-259-бет.
2 Уша китоб, 256-бет.
отади. Ишончсизлик, одамлар уртасидаm оl(Ибатсизлик, амалпа­ растлик Ботировни енгди, йик,итди. Чунки кишилар онгида мажбу­
рий ариза ёздириб, ишдан х,айдаш тушунчаси бор эди. Шунинг учун Ботиров уз аризаси билан ишдан бушаrанига х,еч ким ишонмади. Айнан шу ишончсизлик бош к,ахрамон к;албидаги omp тебранишлар
- коллизион конфликтга олиб ке;щи. Кишилар уртасидаm номуво­ фикдик к;ах,рамоннинr коллизияга берилишини таъминлади. К,ах,рамоннинг вужуди ода:\1ларнинг номардона rумон-шубх,аларига бардош беролмади.
Конфликтнинr характерлараро кураши, яъни Ботиров - Саидов, Ботиров-Салима, Ботиров-Шух,рат муносабатларида турли куриниш­ ларда юз берди. Коллизион конфликт асосан конфликт куринишлари бир нук:,тага йиFилгач, амалга ошди. Бундан ташк;ари, коллизион конфликт Ботиров яшаган мух,ити билан келишмаслиги натижасида юзага чик,ади. Характерлараро ва коллизион конфликт куринишлари баш ва ёрдамчи конфликтлар асосида бир бутунликка эришгач, вужудга келган конфликт бирлиги бош к.ах,рамон рух,ий дунёс ща ёрк,ин акс этади. Муаллиф конфликтлар бирлиги туфайли юзага келган коллизион конфликтни х.ар томонлама асослаб беради. Таниш - билишларнинг муносабатлариrа у к,адар эътибор бермаган бош к;аJ\рамон уFлининг куйидаги ноурин rапидан сунг аламли из­ тироблар исканжасида к,олади.
"Шух,рат: Э, дада... х,аётдан орк.ада к,олибсиз?
Ё содцасиз, ё туrри к,илишrан ишдан олиб!
Ботиров: (Ботиров уrлининг юзига тарсаки туширади). Шух.рат: Дада!
Ботиров; Аблах,! Сен бировларга таяниб яшасанг, х,аммани шун­ дай паст ифлос деб уйлайсанми? Йук,ол кузимдан. Йук,ол деяпман, сенга."1
Айнан шу фикрлардан сунг Ботиров узининг ёлmзлигини анг­ лайди, гуё уни энди х,еч ким тушунмаслигини изтироб билан х,ис к,илади. Одамларнинг муносабати ва уrлининг х.ар бир гапи унинг кулоrи остида такрорланар, уни азобга к,уярди. Иложсиз ва чорасиз к,олган бош к,ах,рамоннинг юрак хуружи тутиб, х,аётдан куз юмиши­ га олиб келади. Ботировни совуцон муносабатлар, инсонни инсон­
га булган ишончсизлиги, уз фарзандининг нок,обиллиги улдирди.
Шух,ратнинг "Сизни туrри к,илишган ишдан олиб" деган атайлаб айтган гапи бош к,ах,рамонни чак.мок. ургандай вужудини куйдириб юборди. Фарзандига булган чексиз мех,р ва отап:ик мух,аббати уrлини бир тарсаки урганлиги учун, бош к,ах,рамонга азоб беради.
"Зух,ра шу к;улларим билан уrлингни урдим" дея узини сира ке­
чиролмайди. Барча алам ва пушаймонлар бирикиб, коллизион конф­ ликтнинг иккинчи шарти булган мураккаб х,олатни келтириб чик,аради. Аламли зидциятлар келиб урилган оромсиз вужуд оrригига бош кдх,рамон чидаш беролмай, охирги илинж - улимга юз тутди.
Хуллас, коллизион конфликт ва характерлараро конфликт бир бутунликка эришиб, драма конфликтини маромига етказади. Конф­ ликтлар бирлиm баш :к;ах,рамон характерининг шаклланишига асос булади, шу туфайли Ботировнинг ички дунёси, маънавий к.иёфаси аник,лашади, ойдинлашади. Бундан ташк,ари, конфликтлар бирлиги ёрдамида асар конфликти маромига етади.



1 Умарбеков У. Сайланма. III том, 258-бет.
Муаллиф Кудрат Ботиров характер щаги нозик ва мураккаб ке­ чинмаларни илrаб, уларни коллизион конфликт даражасига кутаради. Бош к,ах,рамон характери драматик асарда одатда бурттириб тасвирланади. Аслида Шух;рат х,ам маълум маънода х,ак; эди.
"Шух,рат: Хафа булманг-ку дада, бизни - фарзандларинmзни х,ам уйлашингиз керак эди-да, бушашдан олдин. Ойим билан узинrиз булrанинrизда бошк,а гап эди. Сизлар х,амма мулжал"11арингизга етгансизлар. Кейин ёшингиз х,ам бир жойга бориб к,олган. Бу ёrи инерция, узи кетаверади. Биз-чи? Биз энди атак-чечак к,илиб келяпмиз. К,ултиrnмиздан ушлаб турrан таниш билишларингиз ташлаб юборди"1
"Аризасиrа кура" драмасида конфликтнинr характерлараро куриниши асосан, Ботиров ва унинг уFли Шух,рат уртасида юз бер­ са-да, аммо драмада асосан коллизион конфликт етакчилик к,илади. Коллизион конфликтга асос булган нарса драмада конфликтлар бирлиrининr мавжудлигидир. Барча х,аётий зидциятлар - конфликт­ лар бирикиб, бир бутунликка зришгач, бош к,ах,рамон к,албидаги х,ак,ик,ии к,ийнок,лар - коШiизион конфликт амалга ошишига сабаб булди.
Зидциятларни текислаб утиш к,анчалик зарарли булса, уни зурма-зураки ошириб юбориш х,ам, майда зиддиятлардан катта кон­ фликт яратиб, унга мах,лиё булиб к,олиш х,ам драматик асар учун номувофик,дир. "Шошма, к.уёш!" драмасидаm конфликт жуда таби­ ий. Хаётий конфликтни бадиий конфликт даражасига кутариш дра­ матургнинг мах,оратига боrлик,. Драмада баш к.ах,рамон характери



1 Умарбеков У. Сайланма. Ш том, 257-бет.
очилишида конфликтнинг роли катта. Айрим драмаларда конфликт икки киши уртасида булиб, у ярк_ этиб кузга куринса, "Шошма, куёш!" драмасидаги конфликтни бу даражада тез анrлаб ололмай­ миз. Драмада асосий кураш Санобар ва Фотима уртасида руй берса­ да, бирок, ижобий ках.рамон бутун драма давомида фщат Фотима билан курашмайди. Драмада бош ва ёрдамчи конфликтлар мавжуд булиб, бош конфликт деярли Санобар ва Фотима муносабатларида руй берса, ёрдамчи конфликт бош к,ах,рамон билан Мак;суд ва Са­ нобарнинг утмиши воситасида, узи билан узи курашиши жараёнида намоён булади. Бу уринда жуда куп к,арама-к,арши чизикдар Сано­ барнинг иродасига, мак,садларига к,арши йуналти-рилган. Бу чи­ зик,лар унинг умр йулдоши билан курашда, rоявий душмани Фатима билан булrан зиддиятларда янада куюк.лашади.
Конфликт аста-секин ривожлана бориб Санобарнинr характерини очиш учун хизмат к,илади. Барча конфликтлар бир нук.тада, Сано­ барнинг рух,иятида бирлаша,ди.
Драматург конфликт яратишда энг зарур булган икки шартни назарда тутган, биринчидан, у х,аётдаги азалий к,арама-к,аршилик­
ларни танлай олган булса, иккинчидан, уз даврини характерлайди­
ган зи,ц.циятларни сюжетга сингдира билган. Жумладан, Фотима ва Санобар уртасидаги кураш доимий булса, Илх,омнинг х,алок булиши фак;ат уша давр учун характерли эди.
Санобарнинг кураши Фотима ва Мак.суд муносабатларида намо­ ён булади. Драматик конфликт х,ам шу образлар тук:нашувида руй беради. Санобар - Фатима муносабатларининг шунчалик чигатmа­
шиб кетишига сабаб булган нарса хусусий мулкчиликка булган
к,арашдир. Жуда катта ери булган Фотиманинг отаси уз ерини кол­ хозrа беришни хох,ламайди. Натижада, Фотиманинг отаси билан Са -

96


нобарнинг отаси уртасида зидцият бошланади. Бу зиддият фарзанд­ лар уртасида, жумладан Фотима ва Санобар муносабатларида х,ам давом этади. Муаллиф драмаrа объектив ва х,аётий конфликтни танлаб олган, чунки уша давр учун бундай конфликтларнинг юз бе­ риши табиий х,ол эди. Объектив ва х,аётий конфликтлар бадиий конфликт даражасиrа кутарилди. Конфликтнинr турли куринишлари - коллизион конфликт, характерлар уртасидаги конф­ ликт бир бутунликка эришиб, конфликтлар бирлигини ташкил этди. Санобар характеридаrn хусусиятлар конфликт бирлиrnга эришиш жараёнида характер даражасига кутарилди. "Шошма, куёш!" драма­ сида х,ам конфликтлар бирлиги ''Уз аризасига кура" драмасидаги каби бош к,ах,рамон онгида, яъни кошrизион конфликт куринишида юз беради.


Санобарга нисбатан булган муносабатлар бир нук,тага йиrилиб, бир бутунликка эришиб конфликтлар бирлигини ташкил этди. Са­ нобар Камолова образи конфликтлар бирлиrи натижасида иродали, матонатли характер даражасига кутарилади.
Драмада конфликт ва ечим асосий масала х,исобланади. К,ах,рамон характери драматик асарнинг динамиклиги ва бирлиm: натижасида шаКJШанади, ижобий к,ах,рамон эса шулар туфайли узининг фаоллигини курсатади. Умуман, драматик асардаги конф­ ликтлар бирлиrn ва характер бир-бирига боrлик, масаrrадир.
Драмада танланган конфликтни туFри х,ал этиб бериш драма­ тургдан жуда катта мах.арат талаб к,илади. Чунки конфликтни ечим­ га олиб келиш учун юк,орида куриб утилганидек, бир неча бос­ к.ичларни босиб утишга туrри кела,ци. Шунинг учун муаллиф драма­ тик асар конфликтининг узиrа хос табиатини яхши билиши зарур. Биринчидан, драматик асар конфликти кескин ва томошабинни
97

уз мураккаблиrи билан х.,айратга солиши зарур булса, иккинчидан, драматург конфликтнинг коллизия куринишидан уринли фойдалана билиши шарт. Учинчидан, бош конфликтга ёрдамчи конфликтлар­ ни хизмат к,илдира билиш, яъни конфликт бирлигига эришиш талаб


:этилади.

Шундай к;илиб, "Шошма, к;уёш!" драмаси конфликтлар бирлиги туфайли коллизион конфликт талаблариrа жавоб бера оладиrан сах,на асари даражасига кутарилди. Конфликтлар бирлиги натижа­ сида бош к;ах,рамон - Санобар Камолова образи узбек драматургия­ сида узининг кдлб диалектикасига зга булган образ сифатида шакл­ ланди.
А.Мухторнинг "Самандар" драмасидаги конфликтлар бирлиги, конфликт куринишлари ва драма ечими х;ак,ида х,ам бир-икки оrиз тухталиб утишга туFри келади.
Драматик асар конфликти ва ижобий к;ах,рамон характери маса­ ласида Б.Имомов шундай дейди: "Зеро, конфликт булмаса, харак­ терлар очилмайди ва аксинча, чинакам характерлар булмаса, конф­ ликт юзага чик,майди" L.
)(ак,и:к.атан х,ам "Самандар" драмасида конфликтли вазият юз бермаганида эди, Самандар ва Мумажоновнинг х,ак,ик,ий характери­ ни билиб олишимиз к,иййн эди. Агар Самандар ва МуJDiажановга ухшаган х,ак;и:к,ий характерлар драмада иштирок этмаса, х,аётий конфликт юзаrа чикмаган булар эди. Шундай килиб, драмада к,урк,ок;лик билан мардлик, ха 1оллик билан виждонсизлик, сацок;ат билан хоинлик бир-бири билан узаро курашади. Ижобий к,ах,ра.\fоннинr характер мантиrидан келиб чик,иб, драма ечими Са­ мандарнинг rалабаси билан тугайди. Драматик асар конфликти ва



1 Имамов Б. Трагедия ва характер. -Т.: 1977, 29-бет.
ечими х,аёт х,ак,икдти асосида тах,лил к;илинса, асар конфликти ва ечими х,аётий х,ак,ик,ат талабларига жавоб беради. Характерлараро кураш, коллизион конфликт бир бутунликка эришиб, конфликтлар бирлигини ташкил этади. Бош кдх,рамон томон йуналтирилган бар­ ча конфликт иплари бир нук:тада туташиб, Самандар образининг характер сифатида ша:клланишига асос булади.
Конфликтлар бирлиrининг энг яхши намунасини М.Бобоевнинг "'Уттиз ёпmилар" драмасида кузатиш мумкин. Драмада эндигина илм оламига кириб келаётrан ёшлар х,аёти акс эттирилади. Бош к,ах,рамон Шавкатнинг х,аёти орк;аrrи жамиятдаги айрим салбий то­
монлар курсатиб берилади. Шавкат характеридаги дадиллик, уз
мак,сади йулидаги интилиш, илмга булган чанк;о:кдик атрофидаги ичи к,ора одамларга ёк,майди. Ёвуз ниятларига етиш мак,садида бе­ морларнинг к,ариндош - уруFларини ёллаб, йигирма беш минг сум пора бериб, уйига киргизишади. Шавкат уларни к,увиб чик,аради, ниятларига етишолмайди. Беморлар о;щидаги бош к,ах,рамоннинг обруси, айрим илмсиз кишиларнинг rашига теккач, яна уни оёFини чалиш мак;садида, журналист Таrтьатни ишга солишади.
Шавкат унинг журналист эканлигини билса х,ам, х,урматталаб­ лик билан к,илган к,упол муомаласига кескин жавоб беради, яъни касалхонада одамларнинг мансабига к,араб даволамаслигини айтади. Талъат эса, барибир, Шавкатдан уч олишни кунглига тугиб 1\уяди. Драмадаги иккинчи конфликтнинг юзага чик,иши Шавкат ва Му­ заффар муносабатларида намоён булади. Музаффарнинг иш фао­ лияти билан танишгани борган Шавкат врач деган номга доF туши­ раётган Музаффарнинг ишидан, унинг кирдикорларидан к.аттик, ранжииди. Натижада, Шавкат Музаффарни ишдан четлаштиришrа эришади.
"Шавкат: Бир нарсага х,айронман. Бир тупрокда тууилиб, битта сой- дан сув ичиб, битта жамиятда яшаб, ук;иб - улrайиб, нега дунёни бошк;а-бош:к;а тушунамиз?
Музаффар. Мен мустах,кам к.урrонман. Сиз бир тошсиз. Менга оти­ лаверасиз. Натижада узинrиз майда-майда булиб кета­ сиз. Мана х,озир х;ам, кичкинагина сух,батда х,ам бех,ол булиб к,олдингиз. Сиз мен зурман, талантлиман деб уйлайсиз, лекин бутун зурлигингиз менинг олдимда х,еч нарса булмай к,олади"1
Музаффарда х,ам Шавкатдан к,асд олиш мак.сади пайдо булади. Шундай к,илиб, Шавкатга нисбатан йуналтирилган бош конфликт чизиrиrа Музаффар ва Талъатнинг к,асос олиш ниятида булган ёр­ дамчи конфликт чизиm _ келиб туташади.
Драма давомида турли куринишдаги конфликтлар ривожланиб, конфликтлар бирлигини таъмин этади. Драматург ижобий :кдх,рамон фаолияти орк,али конфликтни ечимга томон олиб боради. Шавкат драматик конфликт жараёнида узи билан узи курашади. Шу жара­ ёнда Хожибоев бутун конфликт "рул"ини к,улга олиб, Музаффар ва
Талъатдан уз мак.сади йулида фойдаланади. Шавкатнинг домласи
зидп:ият юз бераётrан вазиятда Хожибоевлар к и одам эканлигини айтиб, келишиб яшаш кераклиrини тарFиб этади. Шавкат домласи­ нинг гапини рад этади, яшаш ва курашиш лозимлигини, Хожибоевга к,арши чик,иш к,анчалик к,ийин булса-да, барибир, уларни енrиш шартлиrини айтади. Бу ерда драматик конфликт жараёнида ижобий
к.ах.рам.он уз кураш йулини, уз фаолиятини туFри белrnлаб олrанли­
гини куриш мумкин. Кескин коллизион конфликт бош к,ах,рамон Шавкатнинг рух,ий оламида юз беради. Драматург характер маи-



1 Бобоев М. }\ани менинг юлдузим? - Т.:Адабиёт ва санъат, 1987. - 49-б.
тиrидан келиб чик,иб, ижобий ах,рамоннинг х,аёт йулини таъсирчан ифодалайди. Асардаги ечим Шавкатнинг rалабаси билан тугайди. Конфликтлар бирлиги туфайли Шавкатнинг инсоний характери шаклланди. Агар конфликтлар бирлигига эришилмаганда эди, Шав­ кат образининг х,ак.ик.ий мох,ияти очилмаган булар эди.
Ушбу драмада конфликтнинг характерлараро куриниши - Шав­
кат - Талъат, Шавкат - Хожибоев муносабатларида амалга оширил­ гач, бош к.ах.рамоннинг рух,иятида кечган коллизия характерлараро конфликт билан бирикиб, бир бутунликка эришади. Узини "бузилмас темир к,урrонман", деб юрган Музаффарлар устидан Шавкат rалаба к,озонади.
Танланган конфликтни туrри белгилаб бермаслик, муаммони туrри х,ал этмаслик, драматик асар ижобий к.ах,рамонини х,аёт х,ак,ик,атидан узокдаштиради. Драмадаги конфликтнинг бадиий к.имматини тушириб юборади.
Бундай драмалар сирасиrа У.Умарбековнинг "Суд" асарини ки­ ритишимиз мумкин. Драма бош к.ах,рамони Шух,рат к,отшmикда айбланади. Драмадаги конфликт бош к,ах,рамон такдири орк,али курсатилади. Мух.аббат ва Миржалол аканинг ёрдами билан Шух,рат узи курашмасдан мураккаб вазиятдан чи:к,иб кетади. Аммо драма­ нинг ечимида Шух,ратнинг хотини уни индамасдан, осонгина кечи­ риб к,уяк,олади. Шух.рат бетараф инсон сифатида аввалги х,олатда к,олаверади.
Сах,на асарининг ечими энг аввало, драмадаги образларнинг дунёк,араши, билими, савияси, драматик конфилктда иштирок эти­ ши х,исобга олиниб, х,ал этилиши зарур. "Пешонасига нима эканли­ ги ёзиб к,уйилган к,уmрчок,"сифат бош к,ах,рамонлар драма ечими­ нинг х,аётий х,ал зтилишига асос булолмайди. Чунки муаrmифнинг
бутун к,арапшари ва мак,садлари асосан бош к,ах,рамоннинг фаолия­ тида ифодаланиши маълум.
Комедияда ва бош к,ах,рамонлари комик хусусиятларга мойил­ рок, булган асарларда конфликт бирлигининг узига хос хусусияти бор. Юк.оридаги драмаларда конфликт бирлиrининг амалга ошишида баш к,ах,рамонларнинг жуда катта урни ва ах,амияти бор. Бош к,ах,рамонлар х,ак,ик.ий характер даражасига кутарилгандагина, конф­ ликтлар бирлиrnrа эришиш мумкин. Комедия к,ах,рамомарининг та­ биатидан келиб чик,иб, бу жанр сирасига кирувчи асарлардан кон­ фликт бирлиmга эришишни кдтъий талаб этиш мумкин эмас.
Ш.Бошбековнинг "Тушов узган тулпорлар" асарида бош к;црамон Тешада комик хусусиятлар етакчилик к.илади. Ундаги бу х,усусиятни шартли равишда "мажбурий комик" деб аташ мумкин. У х,аётдан мамнунлиги, бахтли.1иги учун кулмайди, аксинча, задали­ ги учун узини кулги билан овунтиради.
Теша уз тенгдошлари к,атори у:к,игиси, яхши яшаrиси келади. У кунини зурrа утказаётган оддий трак.торчи, ота-онаси йук, етим бир бола. Х:аётдаги тенгсизлик ва адолатсизликка муросасиз, бирок, Теша кураша олмайди. У - ёлrиз, 1'ули - калта. Эркинлик ва тенг­ ликни фак,атгина орзу к,ила олади халос. Тушовини узиб, кенг яй­ ловларда елдек учиб юрган ок, тулпорларга х,аваси келади. Уларни уз кузи билан куриш Тешанинг яrона мак.сади. Совхоз директори Султоннинг илмсизлиги, агроном Турrуннинг амалпарастлиги, мех,наткаш к,ишлок, кишиларининг уларга тобелиги Fашини келти­ ради. Теша Султан ва Турrунларга к;арши кураша олмайди, чунки уларнинr амали, думини ликиллатадиган лаганбардорлари бор. Худ­ ди шу муносабатлар Тешанинг онгида комик - драматик конфликт­ ни келтириб чик,аради. Аммо на характерлараро кураш, на колли-
зион конфликт маромига етказилади, на конфликтлар бирлиrига эришилади. Бирок, конфликт бу драмада ривожланади, усади. Бунинг асосий сабаби драматург бош к,ах,рамон Тешанинг нигох,и орк,али х;аётни кузатади, асар сюжетини х,ам унинr тасавву­
рида беради. Тешанинг армони томошабиннинг армонига айланиш билан бирга, уни уйлантирган муаммога томошабин уз к;албидан жавоб топади. Бош к.црамон англамаган нарсаларни драматург
мах,орати туфайли томошабин англайди, идрок этади ва мох,иятига тушунади. Теша жавоб топа олмаган, топиши х,ам мумкин булмаган х,аётий муаммоларга томошабин жавоб топади. Яъни к;ах,рамондаги пассивликни маък,улламаrан драматург курашчан бир кайфиятда рад этиб, турли воситалар ёрдамида томошабинга юк.тира опади. Драма­ да Тешага нисбатан иккинчи образ сифатида к;улланилган Овоз об­ рази томошабиннинг активлигини оширади. Драмада олти уринда Овоз образи к,улланилаци.
'Овоз. Бу - мен. Исмим - Теша. Лекин х;еч ким номимни айтиб чах,ирмайди. Хамма "масхарабоз" - дейди. Нимам масхарабоз экан -
х,айронман. Фак,ат битта синфдошимгина уз исмим билаи атарди.
Сабаби узининг исми Урок.вой эди... Иккаламиз бирваракайига мак­ табга бормай к,олсак, навбатчи бола ук,итувчига х,исоб берарди: "Мех,нат куроШiаридан бошк,а х,амма бор! Шунак;а"1
Овоз образи гуё Тешани таништиради, характери х,ак,ида
маълумот беради, яъни уни томошабиннинr таниши тезлашади.
Драмада овоз образининг иккинчи пайдо булиши биринчисидан фарк, к,илиб, унда фалсафий фикрлар уз ифодасини топади. Овоз томонидан айтилган х,ар бир суз томошабинни уйлантиради.
"Овоз: К,изик,, нега одамзот бир-бирининг кузиrа к;араrанда уя- лади, кулади, Fазабланади, завкданади, чех,раси



1 Бошбеков Ш. Эшик к.окхан ким булди? 208-бет.
узгаради? Нега бурнига, 1')'ЛОmга к,араса ундай булмайди? Тавба... Нега куз пешонада булар экан-а? Нега энса томонда эмас? К,айсидир бир к,уш атрофидаги х,амма нарсани, х,атто · ор:кдсида турган нарсаларни х,ам кура оларкан. Йук., шуниси х.ам тузук. Унда сен х,ак,ингда шивир-шивир к.илаётганларни куриб l(Олардинг. Ушалар х.ам завклана олмасди, сенинг х,ам кайфиятинг бузиларди. Хозирmдай булгани яхши. Пе­ шонангни уртасида битта ягона куз булиб, бурнингдан нарисини куролмасдинr, яна х.ам зур буларди! Жинни­ ман, к;ип-к.изил жинни!''1
Овоз образининг мазкур мулох,азаларида бош к,ах,рамон Теша кдлбидаrи трагизм учI<)'Шiари куринади, аммо у кучайиб кетмайди. Репликзда берилганча муа.тшак, х.олатда к,олиб кетаверади. Драмада уз-узидан навбатдаги бошк,а фикрга утиб кетилади. Ремаркадаrи му­ аммоларнинг ечилишини уйлаш, мулох,аза юритиш томошабин зим­ масига юклатилади.
Овоз образининг кейинги репликасида х.ам шунrа ухшаш муам­
моли х,олатларга алох.ида эътибор берилади. Овоз орк,али берилган фикрларнинг ифодалаш усули бошк,ачарок. булганлиrи учун томо­ шабин узига хос .к:изИI\ИШ билан тинrлайди.
Драмадаrи махсус Овоз образи бош к,ах,рамон Тешанинг сокин фикрий товуши булса-да, асарда алох,ида хизмати бор. Демак, "Тушов узган тулпорлар" драмасида конфликтлар бирлиrига эри­
шилмаrач, уз навбатида баш к.ах.рамон характерининг узгаришига
таъсир этмайди. Бирок, томошабин к;албида, рух,иятида конфликтлар бир нук,тада туташиб, уз ечимини топади.



1 Бошбеков Ш. Эшик кок,к,ан ким булди? 212-бет.
Комедияларда, юк.орида айтиб утилганидек, конфликт кескин булмаса х,ам, бизнингча, унда иштирок этаётган характерлар, образ­ лар, конфликт ечими х,аётий булиши шарт.
Бирок: А.Иброх,имовнинг "Мени айтди деманг" комедиясидаги ечим х,ак;ида ижобий фикр айтиш мумкин эмас. Драма бош к,ах,рамони rазетага мцола чи:к,ариш билан банд булиб, минr ма­ шак.кдт билан устирган боFЧасини I(уритиб битиради. Танланган конфликт эса газетага ма:к,ола чик.ариш жараёнида юз берган к,арама-:к,аршиликдан иборат булиб, образларнинг ишонасизлиrn ту­ файли х,аётий ечимини топмаган. Сабаби, шундай боmи барпо
:к,илган мех,наткаш инсон х,ар к,андай шароитдан узи учуп туFри ху­
лоса чик,ариб олиши табиий. Битта мак;ола чи:к,араман деб, бутун бошли боFни куритиб юбориш ак;лли-хушли одамнинг иши эмас.
Комедияда иштирок этган барча зиёлилар тутурик,сиз шахслар сифатида куринади. Асар хотимасида бош к.ах.рамон к;уни­ к,ушнисига кукат беришдан :куrулrанлигини айтиб, хурсанд булади. Бизнинг назаримизда, бундай х,ол х,аёт х.ак.ик.атидан мутлак,о узок. булган сохта ва мантик:сиз х;одиса ва ечимдир.
Конфликт бирлиmни амалга оширувчи асосий шартлар: конфликт куринишларидан уринли фойдаланиш, конфликт кескин­ лигини, усувчанлигини таъминлаш, бош :к,ах,рамон фаоллиrnга зришишдан иборат. Ю:к,оридаги шартлар амалга оширилгандагина, конфликт бирлигига эришиш, х.аёт х,акдк,атига туFри келадиган драматик асарлар яратиш мумкин.

Download 0.55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling