Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet41/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Бизнингча, менимча сузларида хусусий муносабат шу сузлар таркибидаги биз, мен сузларидаги шахе маъносидан келиб чика-
ётгандек туюлади. Аслида эса ундай эмас, чунки агар хусусий муносабат факат биз ва мен асосида косил килинадиган булса, сизнингча, унингча кабиларда макола муаллифининг хусусий муносабати акс этмаслиги керак. Матнда хусусий муносабат- нинг булмаслиги сира мумкин эмас. Илмий матн муаллифи сизнингча. унингча каби модал сузларни куллар экан, маълум бир мавзуга дойр узганинг фикрини келтиради ва уша шахснинг хусусий муносабатини ифодалаш билан бирга узга шахе фикри- га нисбатан узининг хусусий муносабатини билдиради. Бу хусу­сий муносабат юкоридаги шахе фикрига ишонмаслик, гумон ёки уша фикрни тасдикэтиш маъносида булиши мумкин. Масалан, В.В.Виноградов морфопогик стилистика ва у урганадиган морфологик ходисалар доирасини янада торайтиради. Унинг фикрича, турланиш ва тусланиш категориясининг вариант - параллель формаларининг функцияси ва хулланиш сфераси хамда сифатнинг хиёсий даражаси (агар суз ясалиши бу ерга киритипмаса)гина стилистиканинг урганиш объекта була опиши мумкин (^унгуров Р. Субъектив бако формаларининг се­мантик ва стилистик хусусиятлари). Бу мисолда матн муалли­фининг В.В.Виноградов фикрига хусусий муносабати танкидий тарзда булиб, у олимнинг морфологик стилистиканинг урганиш объектини факат турланиш ва тусланиш категорияси вазифаси ва кулланиш камда сифатнинг киёсий даражасидангина иборат килиб куйишини инкор этади. Матн муаллифининг бу фикрларга хусусий муносабати кейинги абзацларда яккол кузга ташланади. Муаллиф узининг фикрини исботлашда яна катор таниш олим- лар фикрига суянади. Масалан: Морфологик стилистиканинг харакат доирасини И.В.Арнольд анча кенг тасаввур килади. У фахат айрим категорияларнинг (масалан, турланиш ва тусланиш категориялари) эмас, балки, умуман, суз туркумла- рининг ва улар ичидаги категорияларнинг транспозициясини, грамматик воситалар ифодалаган эмоционаллик, шу орхали объектга муносабат масалаларини тасвирлашни хам морфо­логик стилистиканинг вазифаси сифатида курсатади. (Уша ерда)
Мисоллардан куринадики, бир мавзу доирасидаги турли олим- лар фикри келтириларкан, илмий матнда муаллифнинг хусусий муносабати фикрий эмоционал тукнашувларда намоён булади.
Бири инкор этилса, иккинчиси муаллифнинг хусусий муносаба- тига мос тушади.
Демак, илмий матнда хусусий муносабатнинг ифодаланиши факат айрим сузларнинг I шахе маъносини ифодалаши кисобига эмас, балки кар кандай лексик бирликларда кам муаллифнинг семантик «мен» типидаги хусусий муносабати сингиши билан ботикдир.
Матн таркибида кулланувчи кар кандай модал сузда муаллиф­нинг хусусий муносабати акс этади. Бу хусусий муносабат баъ- зида хусусий нейтрал муносабат тарзида, баъзида эса хусусий эмоционал колатда баён килинади. Масалан, Тилшуносларимиз олдида турган энг допзарб масалалардан бири, бизнингча, ада- бий ну тюнинг конкрет нутх куринишларини назарий ва амалий жихатдан урганиш булмоги позим (Мукаррамов М. Нутк мада- нияти ва функционал услублар масаласига дойр)
Бу мисолда тилшунослар олдидаги долзарб масалалардан бирини алокида таъкидлаш муаллифнинг хусусий нейтрал му­носабати кисобланади. ёки: Махолада таъкидланганидек, узбек типини амалий жихатдан билмайдиган, аммо тилшунослик на- зариясидан хабардор киши Самархандгача суз формасини Бухо- родан каби суз формаларига тенглаштириши, шу асосда -гача формасини келишик курсаткичи деб хараши мумкин. Менимча, шундай кишининг тушунишига суяниб -гача формасини кели­шик курсаткичи деб талхин хилсак масалани угла саёз ёнда- шиб хал этган буламиз (Ракматуллаев Ш. Баъзи фикрларимизга аниклик киритайлик).
Бу мисолда менимча модал сузи матн мазмуни таъсирида макола муаллифининг юкоридаги фикрга кушилмаслиги, уни рад этиши, менимча модал сузининг матн мазмуни таъсирида хусу­сий эмоционал муносабат маъносини ифодапайди. Яъни муал­лиф юкоридаги фикрга узининг реал муносабатини билдираркан, апбатта, у фикрни рад этиш муаллифнинг рукий колатидан келиб чикадики, бу макола мазмунидан муаллифнинг хусусий эмоцио- нап муносабатини белгилайди. Мазкур хусусий эмоционал муно­сабатнинг юзага чикишида эса менимча модал сузи бошлангич нукта санапмокда.
Илмий матн таркибида шундай модал сузлар мавжудки, улар уз семантик маъносига кура бевосита муаллифнинг рукий кола-

ти маъноси билан узвий алохадор булади, унинг бирор фикрни ифодалашида хусусий эмоционап цолатда эканлигини тас- диклайди.
Масалан: Шу кунгача, афсуски, бу айбнома хусусида х;еч ким ошкора фикр билдирмади. (Уша ерда)
Бу мисолда муаллифнинг нутх предметига нисбатан хусусий эмоционал муносабати афсуски модап сузи асосида ифодалан- ган.
Хул лас, илмий матн лексикаси фахат бетараф лексикадан иборат булибгина холмай. аксинча, муаллифнинг хусусий му­носабати (субъектив модаллик) хам нейтрал, хам эмоционал тарзда ифодаланади. Бу, асосан, илмий матннинг махола, тахриз ва танхид жанрларида купрох кузга ташланади.
Умуман, илмий матнда хусусий эмоционал муносабат мав- жудпигини урганиш функционал нутх куринишларининг узига хос хусусиятларини анихлашга ёрдам беради.
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР

  1. Узбек тили матнини прагматик йуналишда урганиш лисо- ний бирликларнинг анъанавий тилшунослихда эътибордан четда колган жихатларини ёритишда тадхихотчи учун катта имконият беради. Матн сингари синтактик бирликларни бундай усулда ур­ганиш упарнинг прагмасемантиксистемадаги урнини белгилашга йул очади.

Матнни система сифатида таджик этиш учун тил сатхи бир- ликларини муайян прагматик сема асосида прагматиканинг на- зарий ва эмапий, умумий ва хусусий йуналишларини ажратиш Хамда прагматиканинг тил сатхидаги тадхихот объектини белги- лаш мухим ахамият касб этади.
Синтактик бирликларни прагматик назария йуналишида тадхих этиш объектив оламдаги борлих билан уни инсон онгида- ги инъикосини нутхий муносабат шакпи сифатида тугри талхин хилишга энг тугри йулдир.

  1. Узбек тили матни (синтактик бирликлари)га хос прагматик хусусиятларни урганиш умуминсоният маданиятининг бир хисми булган нутх маданияти, услубшуноспик хамда инсоннинг фикр- лаш фаолияти ва ички рухиятини назарий хамда амалий жихат- дан акс эттирувчи психолингвистика мэсалапари билан узвий богланади.

  2. Прагматика назарияси кишилар уртасидаги алоха-аралашув жараёнига хос вербал ва новербал муносабатнинг мохиятини анг- лашда мухим ахамият касб этади. Миллатга булган хурмаггнинг асл намунаси сифатида тилимизга давлат тили махомининг бе- рилганлиги узбек тили ва унга хос миллий хусусиятларни урганиш- га дунё халхлари интилишининг хизихиши прагматика назарияси- га, унинг мохиятига булган эхтиёжни янада орттирмохда. Сабаби лингвистик прагматика назарияси, яъни нутхнинг амалий хуллани- ши билан боглих ходисалар талхини уша тилга хос миллий узига хосликни англаш учун хулай имкониятлар яратади. Ана шуларни хисобга олган холда прагматика назариясининг лисоний тамойил- ларини белгилаш фахат узбек тилшунослиги учунгина эмас, балки туркология учун хам гоят долзарб масалалардан бири саналади.

  3. Лисоний прагматика назарияси жахон тилшунослигида тур- лича харашлар воситасида хипма-хил талхин этилади. Нутхий

ахлок шаклларининг амалий асоси сифатида нут* маданияти билан, сузлаш санъатининг услубий воситаларига хос назарий йуналишининг мо^ияти сифатида услубшунослик билан, сузнинг денотатив маъноси билан шугулланувчи йуналишларнинг бир кисми сифатида семантика билан прагматиканинг узаро муно- сабати курсатилади. Прагматика тилшуносликнинг бош^а бу- лимлари сингари узининг лисоний мо^иятидан иборат назарий асосига эга булиб, семантика ва синтактика каторида лисоний тенг кийматли мацомга эгадир. Бунга кура, прагматика синтактик бирликларга хос ифода мазмунини нут* субъектининг муносаба- ти сифатида таджик этади.

  1. Лингвистик прагматика тилшунослик фанининг назарий жих;атдан шакпланган ало^ида тармоги сифатида тил сат^лари- аро узаро чегараланган муносабатда узига хос урин тутади. Жум- ладан, тилнинг фонетика, лексикология, морфология, синтаксис каби сат* бирликларининг прагматик вазифаси билан узвий богли^ *олда фонопрагматик, лексопрагматик, морфопрагматик *амда синтаксопрагматик Таллин асосида погонали муносабатни хосил килади. Бу сат* бирликларининг прагматик вазифаси линг­вистик прагматика назарияси учун асос булади.

  2. Лингвистик прагматика мо*иятини ифодаловчи нутрий акт назариясини тад^ этиш тилнинг ифодалаш ва англаш табиати- ни очиш билан узвий ботпивдир. Мавжудликдаги реал олам би­лан ало^адор барча ^одисэлар узаро богпанган булиб, улар ин- соннинг сезги органлари воситаси (куриш, эшитиш, *ис этиш)да фикрлаш фаолиятининг ^уроли - онгида синтезланади ва талаф- фуз акти воситаси орцали тилда кайта намоён булади. Нутрий актни прагматик назария сифатида урганиш борли^ - онг - тил *амда тил — онг - борли^ диалектик муносабатини ифодалаш учун ёрдам беради.

  3. Лингвистик прагматика мох;иятини ифода этувчи *одиса- ларга хос масалаларни тадкик этиш адабиётшунослик, услуби- ят нуктаи назаридан бадиий асар тилининг санъат даражасида безатилганлиги, ишланганлиги, ма^сад ва гояга хизмат килиши- ни курсатиш, соф тилшунослик нукггаи назарига кура тилнинг грамматик курилишидаги узига хосликлари *амда уни мантикан тугри куллаш, шунингдек, сузловчи ва тингловчи орасидаги ички ма^сад ифодаланишида тилнинг барча имкониятларини белги- лашдан иборат булади. Лингвистик прагматика назарияси билан ало^адор барча *одисалар нутк иштирокчилари орасидаги баён |^илиш ва англаш бирлигини таъминлашда услубий воситага ай- ланади. Ифода мазмунининг мантицли ва мантиксиз кулланиши баён килинаётган ахборотнинг таъсир этиш даражасини ошира- ди.

  4. Нутрий акт назарияси матн, пресуппозиция ва тагмаънони узаро фар1фашни катъий та^озо цилади.

  5. Тагмаъно *ам, пресуппозиция *ам матн семантик тузили- шини мураккаблаштириб, х;ар иккаласи сузловчи муносабатини ифода этади. Тагмаъно матн ичидаги матн деб Таллин цилинади. Пресуппозиция эса пропозиция билан зидланувчи ахборот кури- нишидир. Тагмаъно доимо нут* иштирокчиларидан бирига но- маълум булиши билан ажралиб туради. Умуман, матн семанти- каси, бир томондан, пресуппозиция, иккинчи томондан, тагмаъно куринишлари билан мураккабпашади, уларни ало*ида *одиса- лар сифатида урганиш ва Таллин этиш лингвистик прагматика масалапари мо^иятининг ойдинлашувида му*им урин тутади. Шунингдек, услубшунослик ва прагматика йуналишининг умумий ^ирраларини курсатиш учун асос булиб хизмат цилади.

  6. Лингвистик борлик тушунчаси объектив оламдаги барча предмет, *одисаларнинг кишилар орасидаги узаро коммуникатив муносабатида намоён булган дунё^араш ма*сулидир. Бу, албат- та, тилнинг ало^а-аралашув жараёнидаги функционал цуллани- ши билан богли^ булиб, синтактик бирликлар воситаси билан ифодаланувчи ахборот шаклларида кузга ташланади.

14. Матн (синтактик бирликлар)да ифодапанган пропозиция- ни хиралаштирувчи прагматик тусиц сузловчи *акида маълумот беради. Прагматик туси^ *одисасини тугри Таллин этиш кишилар- нинг ички маънавий олами ва дунё^арашини англашнинг умум- назарий йуналишини белгилашда катта амалий а*амият касб этади.
ПРАГМАЛИНГВИСТИК АТАМАЛАРНИНГ
КИСКАЧА ИЗОШЛИ ЛУГАТИ
Вердиктив акт - объектив оламдаги предмет, х;одиса ва воке- анинг матн воситасида номланиши.
Дейктик белгилар - ишора килувчи лингвистик бирликлар, уларга олмош ва атокли отлар киради.
Дескриптив булмаган сузлар (инг. descriptive - тасвирий) - бундай сузлар объектив борликдаги нарса ва ходисаларни бевосита номламайди, балки уларга ишора килади. Индикатив булмаган сузлар хам худди шундай, номлаш хусусиятига эга бул- майди, ишора кипиш вазифасини бажаради.
Дескриптив сузлар - объектив оламдаги нарса ва ходиса- ларни аник денотатив маъно билан ифодалайди Бунингучун нутк вазиятининг кераги йук. Индикатив сузлар хдм худди шундай.
Диктал маъно - синтактик бирликлар воситасида ифодалан- ган объектив мазмун, жумладаги асосий ХУКМ - пропозиция.
Иллокутив акт (инг. illokutionari akt) - кайсидир ифодани талаффуз килиш жараёнидаги коммуникатив максад, коммуни- катив ният. Сузловчи нуткига хос коммуникатив ниятнинг ошкора ва яширин шакли.
Иллокутив куч - сузловчининг вербал ва новербал имкони- яти.
Имплицит ифода - шаклан йигик, мазмунан ёйик (яширин) ифода.
Индивидуал иллоперлокутив акт - сузловчи ва тингловчи учун маълум булган лингвистик акт.
Интродуктив акт - тингловчи тасаввури учун мос келмайди- ган ноаник лингвистик акт.
Информема -турли сатхга оид лингвистик воситаларнинг ра- ционап, интеллектуал ахборот ифода этувчи куринишлари.
Йигик вербал шакл - сузловчи нияти яширин берилган матн.
Кинесика (грек, kinesis - харакат) - имо-ишора, мимика ва пантомимога хос мухим харакат йигиндиси булиб, новербал восита компонентлари цаторига киради. Адресат гавда х,аракат- лари билан ботик маъно ифодалаш усупларидан бири.
Комиссив акт - сузловчи нуткига хос мажбурият акти (эртага келаман - ваъда акти).

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling