Узбек прагмалингвистикаси


Лингвистик прагматиканинг амалий шакпланиши


Download 1.08 Mb.
bet2/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Лингвистик прагматиканинг амалий шакпланиши
Тилшунослик тарихида инсон нутрий фаолияти билан боглих масалаларни урганиш мухим илмий-назарий ахамият касб этиб келмохда. )^ар хандай фан тараххиёти муайян босхичлардан ибо- рат. Улар уз даври учун янгилик сифатида намоён булса, кейинги даврлар учун фан асоспарининг шаклланишида назарий манба вазифасини утайди. Шу боис хар бир даврга хос харашлар фан тараххиётига хизмат хилувчи омил сифатида бахоланади. Инсон нутхий фаолияти билан боглих масалалар лисоний таълимот асоси саналади. Замонавий тилшунослик экстралингвистика, интралингвистика ва компаративистика тармохларидан иборат булиб, уларнинг барчасида инсон нутхий фаолияти урганилади. Маълумки, нутхда инсоннинг фикри билан бирга унинг рухий ола- ми хам уз ифодасини топади. Нутхдаги ошкора ва яширин маъ- ноларни тадхиху тахлил хилиш, инсоннингузлигини нутхи орхали намоён этиши каби масалаларни урганиш бугунги узбекона та- факкур тарзи, миллий мафкура ва миллий гоя тушунчаларининг мохиятини очишда мухим урин тутади. Шу нухтаи назардан ин­соннинг объектив оламдаги ижтимоий фаолияти инъикоси буп- ган унинг «харакат»даги, «жонли» нутхини тадхих этиш фахат назарий тилшунослик учунгина эмас. балки унинг психолингвис­тика, социолингвистика, лингвистик география, коммуникатив тилшунослик, нейролингвистика каби умумтармохлари учун хам катта ахамиятга эгадир.
Инсоннинг объектив оламдаги барча ижтимоий хатти-хара- катлари унинг нутхий фаолиятида уз ифодасини топади. Шу- нинг учун инсон нутхини урганиш унинг маънавий олами билан танишиш имконини беради. Прагматика тилшунослик фанининг янги бир назарий ва амалий тармогидир. У инсоннинг ижтимоий фаолиятини узида акс эттирувчи нутхий жараён, нутх иштирок- чиларига хос коммуникатив ният, нутхий вазиятнинг таъсири би­лан апохадор масалаларни урганади. «Прагматиканинг манба- си Ч.Пирс, У.Джемс, Д.Дьюн, Ч.Моррис каби танихли файласуф олимлар номи билан боглихдир. Чунки уларнинг ишларида (XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида) белгилар системаси ва лингвистик белги функционаллиги хусусидаги гоялар урта- га ташланиб, семиотика 5а*идаги асосий тушунчалар ани*ла- нади, синтактика, семантика ва прагматика уртасидаги узаро фар*лар курсатилади».4 Прагматика грекча pragmos сузидан олинган булиб, «иш», «*аракат» маъноларини беради. Праг­матика лингвистик белгиларнинг нут*цаги функционал кулла- нишини урганади. Шунинг учун тилшуносликнинг бу йуналиши семиотика тармо*ларидан бири саналади. Прагматика термини XX асрнинг 30-йилларида Ч.И.Моррис томонидан илмий муо- малага олиб кирилган. У семиотикани семантика, синтактика, прагматика каби таркибий *исмларга ажратади. Тилшуносликда прагматиканинг янги тад*и*от объекти сифатида юзага келиши ва ажратилиши, ю*орида таъкидланганидек, Ч.С.Пирс гояла- ри, шунингдек, Ж.Р.Остин, Ж.Р.Серл ва З.Вендлерларнинг 60 - 70-йиллардаги манти*ий-фалсафий карашлари асосида юзага келган нутрий акт, Пола Грайснинг маънонинг прагматик та*- лили ва Л.Линский, Ж.Р.Серл, П.Ф.Стросонларнинг референ­ция назариялари таъсири билан узвий богливдир. Ж.Р.Остин, Ж.Р.Серл ва З.Вендлерларнинг нут*ий акт наэарияси таъли- моти таъсирида лингвистик прагматиканинг шаклланиши учун маълум асослар яратилди. Чунки нутрий акт тушунчаси мо*ия- тига кура сузловчи нут*ида коммуникатив ният акс этади. Ком- муникатив ният эса нут*ий актларнинг куринишлари сифатида нут*да намоён булади. Нутрий актлар йигиндиси нут*нинг маз- мунини ташкил *илади. Сузловчининг муносабати эса нутрий актлар воситасида шакпланади. Бунда инсон тилининг ибтидо- ий шаклланишидан тортиб то унинг мураккаб мазмуний тузили- шига *адар булган лингвистик хусусиятлари нутрий акт муаммо- лари сифатида тал*ин этилади. Нутрий акт назариясига хос *ар бир тад*и*ий тал*инда нут* субъектининг оламни билиш ва *ис *илишдаги тасаввур курсаткичпарининг нутвдаги даражалари *исобга олинади. Нут*ий акт назариясига хос мана шундай узак тад*и*ий тал*ин лингвистик прагматика тармогининг шакллани­ши учун асосий мезон вазифасини бажаради.
Лингвистик прагматика назарияси хусусидаги илк маълумот- лар тилшунослик фанининг янги тармоги сифатида утган асрнинг 60 - 70-йилларида бошланган эса-да, бу йуналишнинг пайдо булишига туртки берган гоялар тарихи XIX аср охири - XX аср бошларига бориб та*алади. Бу даврда тани*ли гарб файласуф- ларининг назарий карашларида семантиканинг мо*ияти ани*ла- нади, семиотиканинг таркибий *исмларига хос дифференциал белгилари курсатиб утилади.
60 - 70-йилларда тил белгиларининг нутвдаги амалий *улла- нишига хос контекстуал хусусиятларини урганиш билан тилшу­носликда прагматик йуналиш юзага кела бошлади. Лингвистик прагматиканинг шаклланиши йирик олим Л.Витгенштейннинг фапсафий *арашлари билан богли* булиб, айнан унинг ишлари- да прагматика назарий семиотик тад*и*отнинг муста*ил со*аси сифатида курсатиб утилади.6 7
Прагматиканинг тилшунослик фанининг янги тармоги сифа­тида шаклланиши ва тан олиниши 70-йилларнинг иккинчи ярми- га тугри келади. Чунки бу даврда лингвистик прагматика билан ало*адор ма*олалар туплам *олида нашр *илинди. Туплам шу йуналишнинг янги тармо* сифатида шаклланиши учун бошлангич амалий ва назарий манба булиб хизмат *илади. Лингвистик праг­матика фалсафий гоялар таъсирида шакллана бошлади. 1977 йилдан Амстердамда лингвистик прагматикага багишланган мах- сус журнал нашр *илина бошланди. Журнал «Нут*шунослик» ва «Текстология»нингтурли йуналишлари билан богои* масалалар- ни ёритишга багишланган ма*олаларни туплам сифатида эълон *илишни уз олдига ма*сад *илиб *уйди.5
Лингвистик прагматика сузловчи ижтимоий фаолиятининг нут*даги реал ифода масалаларини *амраб олади. Прагматика- га *изи*иш тилшунослик фанининг ало*ида тармоги сифатида шаклланиши унинг олдига *атор масалаларни *уяди. Бизнингча, прагматикани тилшуносликнинг бош*а со*аларидан ажратиш ва унинг тад*и*ий манбасини чегаралаш ор*алигина уни янги
тармок сифатида талкин этиш мумкин. Лингвистик прагматика- нинг энг муким жикатларидан бири унинг бошпангич чегарасини аниклашдир. Тилшунос олим В.В.Петровнинг тип какидаги ку- йидаги тезиси лингвопрагматиканинг бошлангич тадкикий чега­расини аниклаш учун лингвистик асос булади: «Инсон кайсидир тилга хос семантик билимларсиз сузлаши ёки англаши мумкин эмас, аммо уша тилга хос семантик билимлар эгаси булишнинг узи ушбу тилда сузлаш ва англаш учун кифоя килади дегани эмас, масалан, мусикали пьеса мазмунидан огохлик унинг ижро- си учун етарли булмайди, бунинг учун, энг асосийси, ижро махо- рати, лаёкати («умение играть»)га хам зга булиш лозим».8 Биз- нинг карашимиз буйича, сузлаш ва англаш жараёни хам худди шундай. Шунинг учун тугри ва аник сузлаш учун хаммага тушу- нарли булган семантик билимларнинг узинигина билиш етарли эмас, сузлаш ва фикрни тугри ифодалаш учун индивидуал стра­тегия махоратига хам Эга булиш лозим. Нуткий фаолият - тил хам худди шундай. Инсон семантик билимларга эга булиши мум­кин, бунга ижтимоий мухитнинг узи кар кандай шахе учун маълум имкониятларни яратади. Бирок семантик билимларга эга булиш­нинг узи инсоннинг сузлаш, фикрлаш ва ифода мазмунини англа­ши учун камлик килади. Инсон тилдаги барча семантик илмлар- ни билиш билан бирга уларни уз максади йулида танлай олиши ва ифодалаш имконига эга булиши лозим. Тилдаги айни мана шу жихатларни лингвистик прагматика урганади. Фердинанд де Соссюр тилни шахматга киёслаш натижасида объектив оламда- ги предмет, нарса ва ходисаларни шахмат доналари сифатида номлаган булса (шахмат доналарининг имкониятпарини билиш билан бирга уйин курсатишни хам билиш керак), Л.Витгенштейн тилга хос умумий конуниятларни «семантик уйин» тушунчаси би­лан ифодалайди. Семантик уйин коидаларига кура, кар бир нутк субъекти учун маълум тушунчалар семантика деб каралади, кар бир семантик уйинга хос оддий юриш тартиби кам синтактика, уйин иштирокчиларининг узига хос стратегия тушунчаси прагма­тика деб талкин этилади. В.В.Петровнинг таъкидлашича, Л.Вит­генштейн айнан семантик уйин иштирокчиларига хос стратегия тушунчасини эътибордан четда колдиради. Витгенштейн шах­мат уйинининг кар бир алокида партияси сингари нуткий фао­лият жараёнидаги нутк иштирокчиларининг сукбатини «семантик уйин» тушунчаси деб талкин этади. В.В.Петров эса лингвистик прагматика шахмат уйинидаги алокида партияларни эмас, балки уйин иштирокчиларига хос «юриш стратегия»сини назарда тути- шини тугри курсатади. Бизнингча кам «семантик уйин» тушунча­си мокиятига хос нутк иштирокчиларининг фикр ифодалаш так- тикаси какикий маънода лингвопрагматик тадкикий объект деб курсатилса мутлако тугри булади. Лингвистик прагматиканинг шакпланиши хусусидаги асосий маълумотлар Н.Д.Арутюнова. Е.В.Падучеваларнинг ишларида берилади. Улар анъанавий тил- шуносликка оид жуда куп ишларда семантика энциклопедик би­лимларга тенглаштирилгани, прагматика туфисида эса умуман тасаввурнинг йуклигини таъкидлайдилар. Кейинчалик эса семан­тика масалаларини тадкик этиш жараёни прагматик кодисаларга булган кизикишни кучайтирди.9 Шу асосда борликдаги вокелик- ларнинг тилдаги ифодаланиш даражаси прагматик билимлар си­фатида талкин этила бошлади. Тилшуносликнинг бу йуналиши, структурал тилшуносликдан фаркпи уларок. тил ва нутк муаммо- ларини инсоннинг нуткий фаолияти билан ботик колда тадкик эта бошлади. Борликдаги вокеликларнинг тилдаги ифодаси энди узининг мантикий, фалсафий ва лингвистик талкинига эга була борди.
Куринадики, семантика, синтаксис ва прагматика каби тил- шунослик йуналишлари фан сифатида баравар ривожланма- ди. Семантика, синтаксис йуналишлари кар томонлама урга- нилди-ю, прагматика тадкикотчилар эътиборидан четда колди. Бунинг натижасида тилга хос семантик ва синтактик илмлар талкини кар жикатдан мукаммаллашиб боргани колда, кон- крет вазият билан алокадор нутк субъекти иштирок этган реал нуткий жараёнга хос тилшуносликнинг прагматик йуналиши узининг чукур тадкикига эга булмади. Айникса, узбек тилшу- нослигида бу масалалар умуман тилшунослар диккатидан чет­да колди.
“Арутюнова Н.Д., Падучева Е.В. Истоки, проблемы и категории прагма­тики//НЗЛ. Вып. XVI. -М„ 1985.-С.З-42.
Аёнки, лингвистик прагматиканинг шаклланиши уз-узидан се­мантика ва прагматика муаммолари фархланишидан бошпана- ди. )^ар кандай тилнинг мантилий тамили натижасида икки на- зарий концепцияни ажратиш лозимлиги куэга ташланади. Булар семантик ва прагматик назарий концепциялардир.
Лингвистик прагматика хусусида фикр юритаётган хар бир тадхихотчининг диххат марказида биринчи даражали масала сифатида семантика ва прагматикани фархлаш муаммоси ту- ради. Бу жихатдан бошха тилшунослар каби РС.Столнейкер ва В.В.Петров харашлари бир хилдир. Жумладан, «тилдан инсон турли махсадларда. асосан, сузловчи нияти акс этган пропози- цияни ифодалаш махсадида фойдаланади. Пропозициянинг узи хахихийлик шартини намоён этувчи мавхумий мохиятдир. Семан­тика тилнинг бу аспектини, айнан пропозицияни урганади».8 10 Се­мантик назария прагматикадан узининг хусусиятлари - тадхихот объекти, назарий умумлаштириш ва махсад шакли билан фархпанади: семантика конкрет вазиятдаги хулланган узгармас «мазмуний инвариант»ларни урганса, прагматик тадхихотнинг махсади айнан конкрет вазиятда хулланган тил ходисалари - вариантларни тадхих этиш билан шугулланади. В.В.Петровнинг таъкидлашича, семантика идеаплашган объектларга тааппухли булса, индивидуал, эмпирик объектлар прагматика объекти си­фатида11 Таллин этилади. Куринадики, семантика тилдаги узгар­мас маънолар - инвариантларни тадхих этади, прагматика эса конкрет вазият билан узвий боглих вариантлар асосида иш кура- ди ва семантика учун базис вазифасини бажаради.
Шундай хилиб, В.В.Петровнинг тугри курсатишича, бу икки тадхихот объектининг узаро фархпаниши назарий концепция махсади, мохиятига кура анихланади. Прагматик назария семан- тикадек тил ва борлих уртасидаги муносабатларни тушунтирмай- ди, балки уша вазиятдаги ошкора билимларга хос субъектнинг яширин имкониятпарини эътиборга олади.12
Ф.Кифернинг таъкидлашича, мазмун ва шакл тасвири синтак­сис ва семантика булиб, тилнинг тулих тасвири учун бунинг узи
кифоя хилмайди, бунинг учун тил фактларини тадхих этувчи кон­текст билан узвий боглих лингвопрагматик12 тахлил ва талхин хам зарур. Тил ходисаларини тадхих этишда бу уч йуналиш хисобга олингандагина мукаммал лингвистик тадхихот юзага келади.
Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши
XX аср бошларидан бутун дунё тилшунослигида тилга семио- тик нухтаи назардан ёндашув асосий урин эгаллади. Фердинанд де Соссюр гоялари асосида тил белгилар системаси сифати­да харалди ва тил бирликларининг системавий табиатини очиб беришга асосий эътибор харатилди. Натижада тил системаси билан унинг функциялашуви, бу жараёнда тил системасидаги инвариант бирликларнинг турли-туман вариантланиши ва уз­гармас бирликпарнинг узгарувчанлик.касб этиши намоён булди. Тилшуноснинг бош вазифаси бевосита кузатишда хилма-хил куринишларда (вариантларда) намоён булувчи лисоний бирли- кпар замирида яширинган зотий, узгармас (инвариант) бирли- кларни анихлаш ва бу бирликларнинг тил системасидаги урни- ни белгилашдан иборат булди. Бу эса тилшуносликда рткинчи, вахтинча ходисалардан бархарор, доимий мохиятларни анихлаш имконини берди. Натижада тилнинг хар бир сатхида шу сатх бир­ликларининг моделлари ва бу моделларнинг нутх жараёнидаги куринишлари анихланди.
Систем-структур тилшунослик умумийлик ва хусусийлик диа- лектикасини эътиборга олган холда тил ва нутхни изчил равишда фархлайди хамда асосий эътиборни хусусийликларда такрорла- нувчи умумий жихатларни белгилаш орхали уларни моделлашти- ришга харатади. Бундай моделлаштириш дастлабки даврда фахат шаклга хараб белгиланган. тилшунос учун энг ахамиятли нарса субстанция эмас, шакл (форма) деб харалган (Л.Ельм- слев) булса, кейинчалик шу нарса ойдинлашдики. шаклдан маз- мунни сохит хилиш мумкин эмас. Систем-структур тилшунослик- нинг отаси саналувчи Фердинанд де Соссюрнинг узи хам шакл
12 Кифер Ф. О роли прагматики в лингвистическом описании // НЗЛ. Вып. XVI.-М„ 1985.-С.ЗЗЗ.


4 Клаус Г Сила слова. - М., 1967. - С.2
ва мазмун муносабатини дафтар варагига киёслайди. Варакнинг уст кисми шакл булса, ост кисми мазмундир. Пекин варакни кеч канон уст ва ост кисмларга алокида-алокида ажратиб булмайди.
Шуни таъкидпаш керакки, тил системасининг куйи (фоно­логик) саткидан ташкари барча сатк бирликлари маъно билан богланган. Улар шакл ва мазмун муносабатидан ташкил топган бутунлик саналади. Шунинг учун кар кандай лисоний модел (ко- лип) мазмунни узидан сокит килолмайди. Куп колларда лисоний колипни белгилашда мазмун етакчи планга утиб колиши мумкин. Айникса, бу синтактик омонимияларда яккол намоён булади.
Шу боне систем-структур тилшунослик кейинги даврларда ли­соний бирликларнинг шакл ва мазмун муносабатига кам алоки- да эътибор кила бошлади. Бунинг натижасида тилшуносликда алокида йуналиш - мазмуний йуналиш майдонга келди.
Тилшуносликда мазмуний йуналишнинг майдонга келиши ва бу йуналиш буйича бир канча илмий тадкикотларнинг олиб бо- рилиши натижасида ran семантикасида бир талай муаммоларни кал килиш имкони яратилди.
Мантикий семантиканинг йирик вакилларидан бири Б.Рассел сузларни индикатив ва индикатив булмаган сузларга ажратади.13
Объектив борлиадаги маълум нарса-кодисаларни, белги-ху- сусиятларни, каракат-колатларни номлаш хусусиятига эга суз­ларни индикатив «ишора килувчи» сузлар, бундай хусусиятга эга булмаган сузларни эса индикатив булмаган сузлар деб ки- соблайди. Систем-структур тилшуносликда биринчи типдаги суз­лар дескриптив сузлар, иккинчи турдаги сузлар зса дескриптив булмаган сузлар деб юритилади.
Гап семантикаси билан шугулланувчи тилшунослар ran тар- кибида ана шундай индикатив булмаган (дескриптив булмаган) сузлар келганда анча кийинчиликка дуч келдилар.
Яъни ran таркибидаги дескриптив сузларнинг, конкрет нутк ва- зияти билан богланмаса кам, кайси денотатив (аташ) маънода эканлигини, объектив борликдаги нимани номлаб келаётганли- гини аникпаш имконияти булса, дескриптив булмаган сузларни бу тарзда аникпаш мумкин эмас. Бундай сузлар объектив бор­ликдаги нарса ва кодисалар, белги ва хусусиятлар, каракат ва
колатларни тутридан-тугри номламагани туфайли, улар муайян вазият билан богланмаса, нимага ишора килаётганлиги номаъ- лумлигича колиши аён булди.
Бу шуни курсатдики, гап семантикасини шу гап таркибида кул- ланилаётган сузларнинг факат объектив борликка муносабатини аникпаш билангина тула изоклаш мумкин эмас экан. Бунга гап- нинг нутк жараёнига, нутк вазиятига муносабатини аникпашни кам кушиш зарурати тугилди. Ана шундай амалий эктиёж билан линг­вистик семантика багридан лингвистик прагматика усиб чиеди.
Шундай килиб, синтаксисда уч йуналиш майдонга келди:
1) семантика; 2) синтактика; 3) прагматика.

Семантика





Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling