Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet3/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

1-шакл 2-шакл
Германиялик олим Георг Клаус, бошка тилшунослардан фарк- ли равишда, семиотик нуктаи назардан тилнингтурт йуналишини курсатиб утади. Синтактика белги билан белги уртасидаги му- носабатни урганади. Семантика моддий оламни акс эттирувчи тушунчапар нуктаи назаридан белги маъносини урганади. Сиг- матик йуналиш белги ва предмет уртасидаги узаро муносабат- ни урганади. Прагматика эса белгининг инсонга таъсири, унинг фикрлаш услубига, ахлокига, кис-туйгусига таъсирини урганади.14
Семиотикага оид аксарият карашларда белгининг уч аспекти ажратилади ва таклил килинади. Хусусан, синтактик курилмалар таркибидаги бир лисоний белгининг бошка лисоний белги билан муносабатини урганувчи сока синтактика кисобланади. Синтак­тик курилмалар таркибидаги лисоний белгиларнинг предмет ва тушунчага булган муносабати семантикада урганилади. Прагма- тиканинг нутрий актнинг бевосита контекст билан муносабатини урганиши курсатилди. Куринадики. нуткий акт билан контекст ур- тасидаги узаро муносабат прагматиканинг асосий урганиш объ- екти саналади.
Демак, нуткий акт билан контекст уртасидаги муносабат жуда кучли булганда, нуткий акт маъноси контекст билан боглик колда англанган уринларда прагматикага эктиёж тугилади. Синтактик курилма таркибидаги дескриптив сузлар тамили семантикага караб тортса, дескриптив булмаган сузлар таклили прагматикага карабтортади.14 15
Шундай экан, аввало, дескриптив ва дескриптив булмаган сузларнинг мокияти какида фикр юритишга тугри келади.
Аташ вазифасини бажарадиган, денотатив маънога эга сузлар индикатив ёки дескриптив сузлар кисобланиши юкорида таъкид- ланди. Индикатив (денотатив маъноли) сузларнинг маъносини контекстга боглик булмаган колда аникпаш мумкин, индикатив булмаган сузларнинг маъноси факат контекст ичида, муайян нутк вазиятига боглик равишда очилади. Шунингучун бундай суз­лар маъноси контекст ва нутк вазияти билан узвий боглик, яъни шартланган булади.
Юкорида курсатилган икки турдаги сузларни фарклаш учун Б.Рассел уларни зоопаркка киёслайди. «Агар сиз фарзандингиз- га шер сузининг маъносини тушунтирмокчи булсангиз, уни зоо­паркка олиб боришингиз ва «мана бу шер» деб курсатишингиз мумкин. Пекин индикатив булмаган агар, бу каби сузларни кур- сатиш мумкин булган зоопарк мавжуд эмас»’6, - дейди Б.Рассел.
Индикатив булмаган сузлар каторига кирувчи олмошлар, атокпи отларнинг конкрет маъноси - денотати факат контекст- да, маълум нутк вазиятида ойдинлашади. Шунингдек, индикатив
булмаган сузлар каторига ёрдамчи сузлар кам киритилади. Чун- ки бундай сузлар кам контекст ёки нутк вазияти билан богланган.
Бундан ташкари, ran мазмунини сузловчи билан боглаб ту- рувчи шундай сузлар борки, улар кам контекст билан зич боглик саналади. )^ар бир ran (жумла) объектив борлик какида маълум ахборот бериш (номинатив ёки пропозитив функция) билан бирга сузловчининг бу ахборотга муносабатини кам билдиради.
Узок даврларгача тилшунослар сузловчининг «максулоти» булган жумлани урганишга асосий эътибор бердилар. Бу жумла- ни яратган шахе (субъект) эса назардан четда колди. Ваколан- ки, кар бир конкрет жумлада сузловчининг рукияти, маданияти, дунёкараши ва бошкалар уз ифодасини топади. Шу туфайли сузловчининг гапи (жумласи)га караб унинг кимлиги какида кукм чикариш мумкин. Бу эса тип бирлиги булган гапнинг колипла- ри конкрет шароитда жумлалар оркали юзага чикиб, накадар ранг-баранг кушимча ахборот билдиришидан далолат беради. Мазкур кушимча ахборотлар жумланинг алокида маъно катла- мини ташкил этади. Жумланинг объектив вокелик билан боглик маъноси (пропозитив маъноси) асосий. бошка маънолар эса ку­шимча маънолар саналади.
Машкур француз тилшуноси Шарл Бапли биринчи типдаги маъноларни диктум ёки диктал маъно, иккинчи типдаги маъно- ларни эса модус ёки модал маънога киритади. Конкрет шароитда вокеланган кар кандай жумла диктал маънодан (маълум пропо­зиция ифодалашдан) ташкари модусга кам эга булади. Модус таркибига кирувчи сузловчининг «мен»и кам контекст оркали юзага чикади.
Шундай экан, ана шу сузловчининг шахеи (рукияти, дунёка­раши ва бошка томонлари) какида ахборот берувчи модуснинг кисми кам ran семантикаси билан богликдир.
Айрим жумлалар борки, ундан англашилган объектив мазмун (диктал маъно) бутунилигича факат муайян нуткий вазият, кон­текст билан боглик булади. Агар бу жумла шу контекстдан ёки нуткий вазиятдан узиб олинса, мазкур объектив мазмун мавкум- лашади. Масалан, Х,амма вак,тини чог утказмофа жумласи- дан англашилган «хамманинг хурсандлиги» факат конкрет нутк вазияти, нуткий куршов билан богликдир. Чунки дунёдаги бар- ча одамлар доимо вактини чог утказиши мумкин эмас. Кимдир
нимадандир ташвишланади, озор чекади. кимдир касалликдан азоб тортади ва хоказо.
Куринадики, конкрет жумлалардан англашилган бир хатор ху- шимча маънолар нутрий вазият, контекст билан узвий боглиадир. Нутрий вазият, контекст билан узвий боглих булган бу каби маъ­нолар ва уларни ифодаповчи воситалар лингвистик прагматика- нинг урганиш объекти саналади.
Шундай хилиб, гапдан англашилган мазмун билан субъект муносабати прагматикага дахлдордир. Нутрий акт, индикатив булмаган сузлар, контекст, нутрий вазият, сузловчи шахси каби тушунчалар лингвистик прагматиканинг марказий тушунчалари саналади.

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling