Узбек прагмалингвистикаси


Лингвистик прагматиканинг хусусий масалалари


Download 1.08 Mb.
bet5/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Лингвистик прагматиканинг хусусий масалалари
Лингвистик прагматиканинг хусусий масалалари айнан нутх иштирокчилари ва нутхий вазият тушунчаси билан богликдир Визга аёнки, сузловчи уз махсадини ифода этувчи жумла хуриш учун оламда мавжуд булган нарса, предмет, ходисапарнинг но- мини билиши хамда маълум грамматик хонун-хоидалар билан таниш булишининг узи кифоя хилмайди. Сузловчи нутхий вазият тушунчаси мохиятини хам билиши керакки, бу. албатта, сузлов­чи баён хилмохчи булган коммуникатив ниятнинг тугри ифода- ланишида мухим амалий ахамият касб этади. Сузловчи нутхига хос коммуникатив ниятнинг аних ва тугри ифодаланиши учун яна миллий урф-одатлар билан ботик ижтимоий хонун-хоидаларни билиш хам талаб хилинади. Шу жихатлар тупик хамраб олинган- дагина нутх иштирокчиларининг узаро мулохот жараёни тугри амалга ошади. Лингвистик прагматиканинг хусусий масалалари нутх субъекти, нутх объекти, нутх вазияти билан боглих равишда юзага келади.

  1. Лингвистик прагматика нутх субъекти билан боглих тарзда куйидаги хусусий масалапарни урганади.

  1. Нутх субъекти коммуникатив ниятининг ифодаланиш дара- жасига кура ифоданинг ошкора ва яширин шакллари. Сузловчи

'^Махмудов Н. Пресуппозиция ва ran // УТА. 1986. №6. - Б.29.
нуткига хос ифоданинг ошкора ёки яширин шакллари, уз навба- тида, коммуникатив стратегия учун йул очади.

  1. Коммуникатив ниятни ифодалаш стратегияси лингвистик прагматиканинг бош масаласи хисобланади. Сузловчи бунда уз ички максадини тингловчига баён килиш учун у ёки бу ифода усулини танлайди. Танлаш жараёни бевосита тилшуносликнинг стилистика йуналиши объектидир. Лингвистик прагматика айнан мана шу нуктада услубшунослик билан хамкорлик килади. Маъ- лум ходисани турли жихатига кура тахлил этади. Бу борада йирик тилшунос олим Л.Абдура^моновнинг услубшунослик хусусидаги карашлари хам фикримизни тасдиклайди. «Услуб сузловчининг, ёзувчининг ифодаланаётган фикрга, хабарга, вокеа, ходисага, шахе ёки предметга шахеий ёки бошка бир шахенинг муносабати, жумладан, ифодаланган кушимча субъектив фикрдир. Шунинг учун услуб муаммолари хакида тил фанининг хамма сохалари буйича маълумот берилгандан кейин апохида фан сифатида ёки грамматиканинг бир булими сифатида фикр юритилади. Шунинг учун машхур филолог олимлар таърифлаганидек, «Услуб - фи­лология фанининг тожи, тилшунослик ва адабиётшунослик фан- ларининг юкори боскичи» (А.В.Степанов), «...хар бир тараний этган фаннинг калби» (РА.Будагов), «Услуб бу - талант» (В.Г.Бе- линский), «Агарда бирор нарсани аник ифодапай олмас эканмиз, бунда тилимиздан эмас, балки укувсиз махоратимиздан гина ки- лишимиз керак».28 Фикр ифодалашнинг бундай усул ва услуби сузловчининг коммуникатив стратегиясини бепгилайди. Факат семантик ва грамматик илмларни билиш билангина эмас, балки хаётий конун-коидаларни билиш ва унга амал килиш натижасида коммуникатив стратегия махоратига эга булиш мумкин. Сузловчи нуткига хос бир ифода актида турлича мазмундаги коммуника­тив ниятнинг ифодаланиши коммуникатив тактика тушунчасини намоён этади. Коммуникатив тактика, коммуникатив стратегия тушунчалари мохияти таъсирида лингвистик прагматиканинг ху- сусий муаммоларидан яна бири - тагмаъно юзага келади.

  2. Тагмаъно лингвистик прагматиканинг хусусий масалапа- ридан биридир. Тагмаъно тушунчасининг юзага келиши, умумий

м Абдурахмонов Г„ Мамажонов С. Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1995. - Б.86.
ва хусусий куринишлари, унинг жахон тилшунослик тарихида ишланиш даражаси, шунингдек, тагмаънонинг пресуппозиция- дан фаркланиш хусусиятлари каби катар масалалар лингвистик прагматиканинг долзарб муаммолари сирасига киради.

  1. Сузловчининг объектив оламни кис килиш даражаси ва фикрнинг ифода плани. Объектив оламдаги вокеа, кодиса ва предмет какидаги маълумотларни кабул килиш ва уни кайта акс эттириш даражаси сузловчининг олам какидаги билимлари би­лан чамбарчас богликдир. Сузловчининг уз фикрини аник, лунда ва тугри ифодапаши учун унинг олам какидаги билимлари му- каммал булиши лозим. Сузловчининг нутки унинг узлиги какида тулик маълумот беради. Лингвистик прагматика нуткка хос мана шу хусусиятларига кура психолингвистика билан узвий боглана- ди. Шу нуктаи назардан прагматик тусик лингвистик прагматика­нинг хусусий масалаларидан бири сифатида тадкикот объекти булади.

  1. Нутк адресата билан боглик равишда лингвистик прагмати­ка куйидаги масалапарни урганади.

  1. Нутк интерпретацияси. Бун га кура, контекст билан ботик хо- дисалар, прагматик вазият ва пресуппозиция, шунингдек, сузлов­чининг онгли равишда мулокот конун-коидаларидан чекланиши каби масалаларни прагматика урганади.

  2. Перлокутив акт тушунчаси тингловчининг хис-туйгуларига таъсир этувчи коммуникатив акт сифатида прагматика масала- лари каторига киритилади.

  1. Коммуникация иштирокчилари уртасидаги узаро муноса- бат билан бен-лик равишда куйидагилар урганилди:

  1. Нуткий аралашув шакллари (хабар мазмунидаги диалог, дустона сухбат, мунозара ва бошка мазмуний муносабатлар).

  2. Нуткнинг ижтимоий-этикет шакллари (мурожаат шакллари, аралашув услуби).

  3. Коммуникация иштирокчилари уртасидаги муносабатни ифодаловчи нуткий акт куринишлари (илтимос ёки буйрукнинг лингво-ижтимоий мохияти).

  1. Аралашув вазияти билан боглик равишда дейктик белги- лар интерпретацияси23 урганилади.

Узбек тилшунослигида лингвистик прагматика йуналишини урганишга туртки булган катор ишларни курсатиб утиш мум- кин. Маъпумки, 80-йиллар охири - 90-йиллар бошларида тил- шунослик фанида матн лингвистикасига батишланган жиддий тадхикотлар юзага келди. Улардан айримларигина24 лингвис­тик прагматиканинг марказий масалаларига оид булиб, улар прагматик пресуппозицияни урганиш унун имконият яратди. Бошка тадкикотларда эса, асосан, «жумла», «матн», «нутх» муаммолари билан ботлих ходисалар устида иш олиб борил- ди.25 Контекст масалалари хусусидаги бундай тадхихотларнинг юзага келиши лингвистик прагматикани урганишга йул очди. Лингвистик прагматикага хизихишнинг кучайиши, асосан, тил- шуносликда мазмуний синтаксис муаммолари билан ботлих янги назарий адабиётларнинг нашр хилиниши натижасидир.26 Бундай ишларнинг амалга оширилиши семантик синтаксис ма- салаларини янада мураккаблаштиради ва прагматиктадхихот- лар учун йул очади.
Умуман олганда, лингвистик прагматика тилшунослик фани- нинг янги тармоти сифатида психолингвистика, социолингвисти- кэ, матн тилшунослиги, коммуникатив лингвистика, стилистика каби йуналиш муаммоларини умумлаштирувчи белгиларга эга эканлиги билан характерна над и. Семантика хамда синтактика масалаларинингузи хусусидагина эмас, балки уларга лингвистик прагматика муаммоларини хам хушиб тал хин этиш соф маънода- ги лингвистик тадхихотни юзага келтиради.

  1. БУЛИМ. ЛИНГВИСТИК БЕЛГИНИНГ ТИЛ САТ*ЛАРИАРО МУНОСАБАТИ

Фонопрагматик талкин -
лингвопрагматиканинг бошлангич мезони

Прагматика тушунчаси foht кенг булиб, у тил сат*и ну*таи назаридан иерархик *исмларга ажралиши мумкин. Узбек тилида матннинг прагматик тал*ини муаммоларини тил сат*лари кеси- мида куриб чи*иш ма*садга мувофи* деб *исоблаймиз.
Рус тилшунослигида лингвистик прагматика йуналишига оид илк маълумотлар утган асрнинг 80-йилларига тугри келади. Би­ро^ бунга *адар А.С.Ахманова, И.М.Магидоваларнинг «прагма- лингвистика» атамаси хусусидаги муло*азалари билан чегара- ланган ма*оласи нашр *илинганди.
Уларнинг таъкидлашича, прагмапингвистика атамаси ифода- лаган тушунча мо*иятини ойдинлаштириш учун инглиз тили фо- нетикасини у*итиш билан апо*адор методик усул - талаффуз- нинг лингофон аппарати ор*али ургатилиши эътиборга олиниши лозим. Лингофондан фойдаланиш жараёнида инглиз тили фоне- тик бирликларининг оптимал вариантдаги талаффуз шакллари эшиттирилади. Х,а*и*атда инглиз тили нут*ида бундай талаффуз варианти учрамайди. Талаффузнинг мазкур оптимал варианти мутахассиснинг тил ургатиш ма*орати билан богли* ниятини юза- га чи*ариш учун *улланган. Талаффузнинг бундай «прагматик» услуби маълум ма*садга *аратилганлиги билан ажралиб туради. Бу асосий услуб хабар функциясини *ам, таъсир этиш функция- сини *ам бажармайди. Услуб интеллектуал ахборот бериш учун *ам, тингловчига экспрессив-эмоционал таъсир этиш учун *ам *улланмайди. Унинг ягона ма*сади инглиз тилини урганувчилар учун инглиз талаффуз намунасини бериш *амда уни максимал даражада «тушунтириш»га эришишдан иборатдир.27 Лингвопраг- матика атамаси ифодалаган тушунча мо*иятининг тугри англа- ниши учун баён *илинган нут* субъектининг талаффуз меъёрла- ри хусусидаги концепция гуёки оддий тап*индек туюлади. Биро* лингвистик прагматика масалалари билан шугулланаётган *ар *андай тад*и*отчи О.С.Ахманова ва И.М.Магидоваларнинг линг­вистик прагматика хусусидаги *арашлари примитив муло*аза- лардан иборат эмаслигини дар*ол тушунади.
Лингвистик лрагматиканинг ю*оридаги тап*инига асосланил- са, бу уринда дастлаб талаффуз шаклларига хос прагматик *о- дисанинг икки куринишини ажратиб олиш мумкин булади.
1. Маълум тилга хос талаффузнинг ягона ва тугри шакли.
1. Маълум тилга хос талаффузнинг ноанъанавий нотугри шак­ли.
Бунда талаффуз шаклининг анормал варианти юзага кели- шини нут* субъектининг артикуляцион имкониятлари (дуду* ёки баъзи товушларни талаффуз *илолмаслик жи*атлари) таъси- ри ёки нут* субъектининг миллий тил талаффуз шаклларидан узовдалиги (миллати узбек булса-да, бош*а регионда исти*омат *илиши ва бош*а ижтимоий тил му*итида нут*ининг шаклланган- лиги) ёки бутунлай бош*а миллат вакили була туриб узбек тилига хос талаффуз шакпларини баён *илиши таъсири деб изо*лаш мумкин.
Сузловчининг талаффуз имкониятлари билан ало*адор праг­матик *одисанинг учинчи белгиси талаффуз шаклларида нут* субъекти ниятининг у ёки бу *утб йуналишида ифодаланиши ма- саласидир. Нут* субъектининг талаффуз имкониятлари таъси- рида лингвистик прагматиканинг асосий бошлангич муаммолари юзага чи*ади. Куринадики, нут* товушларига хос талаффузнинг анъанавий (тугри), ноанъанавий (нотугри) шаклларининг узи лингвистик прагматика учун дастлабки долзарб масала сифати- да намоён булади. Демак, миллий ва диалектал талаффузнинг тугри ва нотугри шаклларини лингвистик прагматика учун бош­лангич масала деб *араш зарур. Прагматиканинг бундан кейинги муаммоси эса нут*ий вазият ва контекстуал мазмун талаблари натижасида тугри ва нотугри талаффуз шакллари ёнига нут* субъекти томонидан богщарилувчи о*анг (интонация) тушун­часи келиб *ушилишидир. Нут* субъекти назарда тутган ягона ниятнинг тугри ва ани* ифодаланиши учун меъёрий талаффуз шаклларига ю*ори ва *уйи о*анг (интонация) куринишпари *ам *ушилади. «Х,ар *андай синтактик *урилма ran булиши учун маъ­лум пропозицияни ифодалашдан таш*ари коммуникатив ма*сад­ни хам ифода этиши керак... Жумпани ташкип килган синтактик элементлар маълум синтактик вазифани бажариш билан бирга сузловчининг коммуникатив ниятини ифодапаб коммуникатив вазифа бажариш учун хам хизмат хилади».28 Коммуникатив ни- ятнинг тугри баёни оханг куринишпарини юзага чикдрувчи ургу турлари билан узвий ботих. Буни эса, албатта, нутхнинг акту- ал булиниши бошкаради. «Актуап булиниш фахат шу контекст учун ёки шу вазият учун хос булинишдир. Карим Москвага кетди жумласининг уч хил булиниши шуни курсатадики, алоха-арала- шувнинг конкрет вазиятига хараб сузловчи уз олдига турли хил коммуникатив вазифани хУЯДи».29 Муаллифларнинг тугри таъ- кидпашича, актуаплашиш тушунчаси конкрет нутхий вазиятнинг талабига мослашиши хисобланади. Актуаплашиш жумлага ва­зият шарт-шароити талаби билан шу жумла орхали ифодала- надиган мазмуннинг коммуникатив ниятига мувофих келадиган шакл беради.30 Нутх вазияти билан ботик равишда сузловчининг коммуникатив нияти акс этган матн элементлари махсус оханг таъсирида актуаллашади. Матнда коммуникатив махсаднинг ифодаланиш даражаси актуаплаштирувчи воситалар таъсири билан белгипанади. Айнихса, суз тартиби, мантилий ва эмфатик эмоционал ypFy каби актуаплаштирувчи воситалар сузловчи ком­муникатив ниятига хос прагматик босхичнинг намоён булишида мухим урин тутади.
Алохида талаффуз акти (акцентирование) ходисасини И.И.Сушинский коммуникатив-прагматик категория сифатида тахлил хилиб жуда тутри йул танлайди. Чунки «акцентирование» атамаси ифодалаган тушунчанинг узида сузловчининг нутрий жа- раёндаги фаолияти хамда унинг ифода таркибидаги бирор эле- ментни алохида оханг билан талаффуз этиши кушимча яширин ахборотни косил хилади ва унга тингловчи диххатини жалб хи- лиш колати сезилиб туради. Демак, сузловчи нутрий фаолиятида матн элементларидан хайсидир хисмининг прагматик талаффузи бу кодисанинг хам бевосита лингвистик прагматикага тааллухли эканлигини курсатади. «Ифода таркибидаги бирор элементнинг
“Нурмонов А., Махмудов Н. ва бошкалар. Узбек тилинингмазмуний син- таксиси. - Тошкент, 1992. - Б.96.
33 Курсатилган асар. - Б.95.
мКурсатилган асар. - Б.105.
алохида ургу билан талаффуз кипиниши фахат суз, суз бирикма- си учунгина эмас, балки пап, абзац, хатто яхлит матнлар учун хам хос».31 Нутх субъектининг коммуникатив ниятига хос талаффуз акти махсус воситалар (фонетик, морфологик, синтактик, лексик ва график) ёрдамида ажратилувчи нутхнинг у ёки бу злементи- дир. Сузловчининг нутх элементини бундай ажратишдан махсади унга тингловчи диххатини жалб хилиш асосида таъсир этишнинг маълум коммуникатив шаклини намоён этишдир. Ифода семан­тик тузилишида ахборот куринишларидан бирининг маълум мах- садга кура кучайтирилган тарзда ёки махсус оханг билан талаф­фуз хилиниши эмфатик усул деб номланади.
Лингвистик адабиётларда таъкидланишича, жумла тэркиби- даги бирор булакни мазмуний ахамиятли булакка айлантириш учун мантихий ва эмфатик ургудан фойдаланилади. Агар би- рорта булак мазмуний жихатдан ажратиб курсатилмохчи булса. сузловчи уни мантихий ypfy билан ажратади. Бунда ran булакла- рининг тартиби узгартирилмай, улардан бири мазмуний ахамият­ли булакка айлантирилади. Мантихий ypfyHH характерлайдиган биринчи омил семантик ёки актуал омиллардир.32 Мантихий ургу одатдаги ургудан баланд ёки паст талаффузи билан фархлана- ди. Мантихий ypfy хам, эмфатик ypfy хам сузловчининг коммуни­катив ниятини юзага чихариш учун хизмат хилади.
И.И.Сушинский тугри таъкидпаганидек: «Эмфатик усул пап ургусидан фахат акустик жихатдан эмас, балки функционал ва позицион муносабатига кура хам фарх хилади».33 34 Талаффуз акти ходисасининг лингвистик прагматикага алохадорлиги унда функционал ва позицион белгиларнинг мавжудлиги туфайлидир. Булар сузловчи хамда тингловчи уртасидаги нутхий актларнинг ифодаланиши ва англанишида мухим урин тутади. Эмфатик ypfy мохиятан сузловчининг маълум нутхий вазиятдаги уз тинг-
ловчиси диккатини маълум ифодага жапб килиш ниятида ифо- да злементларидан бирини узок ва юкори тон билан талаффуз килишидан иборат. Мантикий ypfy эса доимий тарзда синтактик бирликдаги янги ахборотни камраб олиб, у доим рема ёки хабар фокусини ташкил этади. Эмфатик ургунинг мантилий ургудан асо- сий фарки хам ана шундадир. Агар синтактик бирлик таркибида мантикий ypfy хам, эмфатик ypfy хам мавжуд булса, мантикий ypfy доим ремани камраб олиши билан характерланади. Эмфатик ургу унга нисбатан кучлирок оханг асосида талаффуз килиниши билан фаркпанади. А.Нурмоновнинг таъкидлашича, мантикий ургу жум- ланинг мазмуний томонига оид булса, эмфатик ургу миссий томо- нига оид булади.35 Мантикий ургу жумла ёки матн таркибидаги кай- сидир булак ёки ахборот куринишини мазмуний ахамиятли ахбо- ротга айлантиради ва нутк субъектининг коммуникатив максадини юзага чикариш учун хизмат килади. Эмфатик ургуда эса талаф- фузнинг киссий томонга оидлиги, назарий адабиётларда таъкид- ланганидек, факагг унли ёки ундош товушларни чузиш оркалигина амалга оширилмайди. Эмфатик ургу ёрдамида сузловчи унли ва ундошни чузиб талаффуз килишдан ташкари талаффуз актининг узида самимийлик ёки носамимийлик хисларини хам ифода эта­ди. Талаффуз охангига сузловчининг максади хам кушилади. Та­лаффуз актига сузловчининг самимий ният асосидаги охангининг кушилиши ахборотнинг ички тузилишини кенгайтиради хамда бу ахборотдаги тасдик актига тингловчи тасаввурида косил булган семантик билимпар асосидаги ишонч даражасининг кушилиши фикр таъсирчанлигини кучайтириш учун хизмат килади. Масалан:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling