Узбек прагмалингвистикаси


Лингвистик прагматиканинг умумий масалалари


Download 1.08 Mb.
bet4/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Лингвистик прагматиканинг умумий масалалари
Коммуникация жараёнининг кенгайиши муносабати билан уни таджик этиш жараёни хам мураккаблаша борди. Бошха фан сохаларида булгани каби тилшуносликда хам янги тармох, янги тадхихот объектлари юзага кела бошлади. Олимлар жахон тил- шунослигида кишилар уртасидаги алоха-аралашув жараёнини лингвистик хусусиятпар асосида икки гурухга ажратиб урганишни тавсия этадилар.

  1. Товуш тили - эшитиш асосидаги мазмун ва шакл.

  1. Имо-ишора - куриш воситаси билан амалга ошириладиган

тил.
Англаш тушунчаси билан боглих холда «хис хилиш» йунали- ши хам лингвистика куринишларидан бири хисобланади. «Форо- бий нарсанинг объективлигини, унинг мавжудлиги бизнинг сезги аъзоларимизга таъсир этишини эътироф этади. Биз фахат узи- мизни хуршаб турган оламдаги нарсаларни сезги аъзоларимиз орхали билиб оламиз. Ушлаш, кул тегизиш йули билан олинган билимга хувваи ломиса, куриш орхали олинган билимга эса хув- ваи нигохий атамаларини хуллайди. Шу билан бирга, эшитиш сезгиси орхали нутх воситасида хам билимга эга булиши мум- кинлигини таъкидлайди. Бундай билим хувваи нотиса саналади.16 17
Маълумки, алоха-аралашув жараёни билиш, англаш, ифода- лаш, сезиш, ухиш билан узвий алохадор ифода формаларинингтур- ли-туманлиги билан ажралиб туради. Ифрда формаларининг хул- лана бошланишининг узидаёх муносабат тушунчаси намоён була бошлайди. Шунинг учун буларга хос семантик, синтактик, айнихса, прагматик хусусиятларни маълум лингвистик мезонлар воситасида ажратиш бугунги тилшуносликнинг асосий масалаларидандир.
Алоха-аралашув жараёнига хос мана шу уч ифода турининг нейтрал ва аффектив хусусиятлари лингвистик прагматиканинг тадхих доираси сифатида ажратилади.
МашхуртилшуносТ.В.Колшанскийнингтаъкидлашича, сузлов­чи субъект хис-туйгуларига хос хусусият белгилардан ажрапган маълум бир ахборотни ифода этиши мумкин эмас. Нутх мазму- нига хамоханг хис-туйгу ва барча бахолар конкрет тингловчига харатилган булади. Ана шу тингловчи учун харатилган субъект нутхига хос муносабат белгилари - нутхдаги барча буёхпар яхлит тарзда прагматика деб номланади. Бу уларнинг прагматиктайин- ланиши деб харалади.10
Прагматик ходисалар мохиятини урганиш типшуносдан ман- тихий ва фалсафий мушохадаларни хам талаб хилади. Шунинг учун лингвистик прагматика масалалари ходисани фахат лисо- ний тахлил этибгина холмасдан, балки унинг мантихий, фалса­фий ва социал хусусиятларини хам урганади.
Шу маънода Л.А.Киселеванинг прагмалингвистиканинг дол- зарб масалалари хусусидаги харашлари диххатга сазовордир. Жумладан, прагмалингвистика:
а) нутхнинг юзага келиши билан боглихсуз ва хурилмапарнинг хулланишига оид прагматик хусусиятларнигина эмас, балки тур- ли сатхдаги ёрдамчи суз ва морфемалар, суз бирикмаси, гаплар- га хос прагматик хусусиятлар;
б) тил ва нутхнинг прагматик функционал хонуниятлари;
в) нолингвистик вазиятнинг типик шакллари;
г) социал махсад, вазифалар;
д) нутх субъекти, адресати, социал ва рухий тип сифатида хамда фахат мана шуларга асосланган холда аних нолингвистик

  1. Колшанский Т.В. Соотношение субъективных и объективных факторов в языке.-М„ 1975.-С.140.

вазиятга мувофих равишда ифодада шахснинг сухбатдошларга харатган махсад, вазифаларини урганади.19 Бу ишда олим «ре­чевого воздействия» атамаси - нутрий «таъсир этиш» тушунчаси остида лингвистик прагматикани назарда тутади.
Умуман, сузловчи ва тингловчи орасидаги вербал ифодада маълум махсад хамда вазифаларга асосланган хис-туйгуга таъ­сир этувчи (перлокутив) хусусий муносабат баёни бу ишнинг асо-
сий мазмунини ташкил хилади.
«Семантиканинг текшириш кулами гоят кенгайиб кетганлиги туфайли, уни бир оз енгиллатишга, маънонинг контекст билан боглих хисмидан хапос хилишга тугри келди».20 Кейинги пайтлар- да амапга оширилган тадхихотлар давомида шу нарса маълум булдики, баён хилинган хар бир ифода таркибидаги пролозиция- да сузловчи шахси билан узвий алохадор мазмуний структура- лар хам акс этаётганлиги, буларнинг асосий белги ва хусусиятла- ри, мохиятига оид тафсилотлар фанда хамон очих холаётганлиги лингвистик прагматикага эхтиёжни кучайтирди. Прагматиканинг тадхихот объекти мураккаб булиб, бу соха урганадиган муаммо- ларни умумлаштирилган холда тасниф этиш ва урганиш тилшу- нослик фанининг бош масаласидир.
Лингвистик прагматиканинг умумназарий масалалари хуйида-
гилардан иборат:

  1. Жумланинг контекст билан алохадор аспекти. Бунда жум- ла ичида дескриптив булмаган сузлар иштирок этиши назарда тутилади. Бундай сузларни тугри куллашда контекстуап вазият мухим саналади. Жумла орхали ифодаланган пропозициянинг тугри англаниши учун нутх иштирокчиларининг барчаси контекс- туал вазиятдан хабардор булиши зарур. Шундагина нутх субъ- екти томонидан баён хилинган жумла таркибидаги дескриптив булмаган сузларнинг хандай нутхий актни юзага чихариш учун хизмат хилаётганлиги ойдинлашади. Дейктик элементларни тас- нифлашда улар бошха тулих маъно ифода этувчи сузларга хи- ёсланади, сунгра уларнинг контекстдаги бажараётган вазифаси тахпил хилинади. Тулих маъно ифодаловчи сузлар жумладаги

  1. Киселева Л.А. Вопросы теории речевого воздействия. - Л., 1978. - С.99.

20Махмудов И., Нурмонов А. Узбек тилининг назарий грамматикаси. - Тошкент, 1995. - Б. 10.
пропозициянинг асосини ташкил этса, унда хатнашган дейктик элементлар жумла пропозицияси ичида харакат килиб, нутх субъ- ектининг яширин махсадлари хахида хабар бериш функциясини бажаради. «Дейктик ифодапарнинг характерли жихати шундаки, бу элементлар контекст таркибида арапаш курсатиш функция­сини хам бажаради. Хонадон мезбони суради: У киши цани? Бу жумла билан мезбонни эмас, балки у утирган жой ва дастурхон- даги нарсаларни курсатди. Дейктик ифодадаги референт билан курсатилувчи объект узаро мос келмайди. Бу арапаш курсатиш деб юритилади».18 Дейктик элементларнинг нутхдаги хуллани- ши пропозиция таркибини кучайтириш. муаллифнинг ички мах- сади билан боглих бирор ахборотга ишора хилиш функциясини бажаришдан иборатдир. Дескриптив булмаган элементларнинг асосий хусусияти улар ифода этаётган ахборот асосий пропози- циядан ташхари хушимча ахборот куринишининг мавжудлигига ишора хилишдир. Сен, мен, хатто, фак,ат. сингари каби суз­лар дейктик дескриптив булмаган сузлар саналади. Мана шун- дай сузлар иштирок этган контекстлар тахлили билан лингвистик прагматика шугулланади.

  1. Кишилар уртасидаги муносабатни ифодаловчи нутхий эти­кет куринишлари, нутхнинг социал хосланиши лингвистик праг­матиканинг урганиш сохаси саналади. Нутхий арапашув жараё- нидаги сухбатнинг махсад ва йуналишига кура П.Грайс хуйидаги турт принципни курсатиб утади: а) ахборотнинг тулихпиги; б) ах- боротнинг сифати (тутри сузлаш); в) ахборот йуналишидан четга чихмаслик; г) сузлаш манераси (аних ва хисха).19 Бу йуналишга хос ишлар узбек тилшунослигида хам амапга оширилган. Жум- ладан, ^.Абдурахмонов, Н.Махмудов20, Б.Уринбоев, С.Муминов- ларнинг нутх маданияти ва коммуникатив хулх йуналишидаги ишлари лингвистик прагматиканинг умуммасапаларидан хисоб- ланади. Бундай тадхихотларнинг юзага келиши лингвистик праг­

матика назариясининг тулдирилишида мухим урин тутади. Ком­муникация жараёни учун ахборотнинг бундай белгилари булиши табиий, бирок нуткий этикет куринишларининг бундай ижтимоий ахлок меъёрлари лингвистик прагматиканинг назарий жихатла- рига апокадор йуналишларни очиш учун хизмат килмайди деган хулосага келмаслик зарур. Прагматика назарияси «Нима учун шундай?» тарзидаги саволларнинг асосланиши билан уз мохи- ятига эга булади. Жумладан, каттапарнинг кичикларга нисбатан миннатдорчилик туйгусини «баракалла» сузи билан ифодала- ши нутрий этикет куринишпаридан биридир ва у меъёрий холат деб каралади. Бирок бунинг акси булган холатларда лингвистик прагматика назариясига эхтиёж тугилиши кучаяди, чунки бундай лолларда «Нима учун шундай?» тарзидаги савол куп тилшунос- ларнинг диккатини жалб килади. Кичикларнинг катталарга мин- натдорлик туйгуси ёшлар нутки учун характерли булган ижтимо- ий-перформатив формулалар ёрдамида уз ифодасини топмаса. бундай ифодалар лингвопрагматика нуктаи назаридан изохлаш- ни талаб этади.
Тил ва нутх бирликларининг хар кандай куриниши функцио­нал кулланишига кура уз урнига эга. Агар ана шу бирликлар нутх субъектининг ёшига кура, кулланиш урни хамда услубий четга чикишига кура узгарса, бу жараёнда, албатта, прагматик тахлил- га эхтиёж ортади.

  1. Ифоданинг субъектив модал аспектига алокадор кириш, бахо билдирувчи суз ва воситаларни лингвистик прагматика ур- ганади. Матнда кириш ва бахо билдирувчи сузларнинг куллани- ши муаллифнинг объектив оламга ва узи ифода этаётган ахбо- ротга муносабатини белгилашда мухим урин тутади.

  2. Инсоннинг ички субъектив рухиятини ифодаловчи дискурс назарияси хам прагматиканинг урганиш объекти хисобпанади.21 22

  3. Лингвистик прагматиканинг асосий муаммоларидан яна бири пресуппозициядир. Пресуппозицияни гапнинг мазмуний компоненти булган нутрий актлардан фарклаш л озим. Масалан, «Эшикни ёп» жумласида «эшикнинг очшуюги» хакидаги семан­тик мазмун пресуппозициядир. «Нутрий коммуникациянинг тугри ва реал амалга ошиши учун коммуникантлар нутх моментига ка- дар муайян фактлар билан таниш булиши, умумий вазият билан боглих муайян билим - хабардорликка эга булишлари лозим. Ана шу фактлар, билимлар тилшуносликда пресуппозиция номи билан умумлаштирилади».26 Таъкидлаб утилган фактлар ва улар хакидаги билимлар тилшуносликда социал контекст тушунчаси- ни англатиб, у уз мохияти билан нутх вазиятини ифодалашига кура лингвистик прагматиканинг асосий масалалари доирасига киритилади. Умуман, пресуппозиция ходисаси прагматика муам- моси сифатида мантикий-фалсафий категория тушунчаси билан узвий богланади.

Узбек тилининг назарий грамматикасида хам лингвистик праг­матиканинг умумназарий масалалари алохида хайд этилади.

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling