Узбекистон олий ва урта махс


Download 2.5 Mb.
bet18/28
Sana14.09.2023
Hajmi2.5 Mb.
#1677573
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   28
Bog'liq
НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА tasviriy faoliayt

Таянч тушунчалар: ташаббускорликни уйготиш, реал воцелик, горизонтал х,олда жойлаштириш.
Куриш-ясаш лотин тилидан олинган булиб, турли предметларни, кисм ва элементларни маълум бир холатга келтириш, деган маънони билдиради.
Болаларни куриш-ясашида курилиш материалларидан, когоздан, картон, дарахт ва бошка материаллардан турли хил уйинчоклар ясаш ургатилади. Уз характерига кура болалар куриш-ясаши купинча тасвирий ва уйин фаолияти билан ухшашдир-бу теварак атрофда акс этади. Болаларнинг ясаган нарсалари асосан амалиётда ишлатилади. Масалан: уйинлар, арчани ясатиш учун, оналарга совга учун.
Куриш-ясаш фаолияти-амалий фаолият булиб, олдиндан белгиланган, бирор максадга каратилган реал вокеликдир. Куриш-ясаш фаолиятига ургатиш жараёнида болаларда аклий, ахлокий, эстетик ва мехнат тарбияси янада шаклланиб боради, хамда уларда теварак-атрофдаги предметларни тахлил килиш куникмаси, мустакил фикрлаш, бадиий дид, шахснинг иродавий
сифатларидан (максадга интилиш, катъийлик ва хоказо...) таркиб топа бошлайди, буларни барчаси болаларни мактабда укишга тайёрлайди.
Мактабгача таълим муассасасида
болаларни курилиш материаллари
ёрдамида уйин ва машгулотлар утказишнинг ахамияти катта. Ёш авлодни хар томонлама тарбиялашда мактабгача таълим муассасасида курилиш материаллари ёрдамида утказиладиган уйин ва машгулотлар катта урин эгаллайди. Болаларнинг курилиш уйинлари ролларга булиниб, уйналадиган уйинларнинг ажралмас бир кисми хисобланади. Курилиш уйинларида хам болалар теварак атрофдаги нарсаларни, катталарнинг фаолиятларини акс эттирадилар.
Курилиш уйинларининг мазмуни болаларнинг узлари яратадилар. Болалар купинча катталарнинг курилишдаги фаолиятларига таклид килиб, «Курувчи ишчи» ролини бажарадилар. Болаларнинг курилиш уйинлари кизикарли ижодий фаолиятдир. Улар уз уйинларида курилишларни транспорт харакати, катталарнинг мехнати хакидаги таассуротларини акс эттирадилар. Бундай уйинлар болаларда ташаббускорликни уйготишга, уларни фикр юритиш ва харакат фаолиятларини фаоллаштиришга кенг имкон яратади. Машгулот ва
уйин вактида болалар бир-бирлари билан турлича муносабатда буладилар. Улар ролларни узаро булишиб оладилар, ишларни бажаришда бир бирларига ёрдам берадилар ва маслахатлашадилар. Курилиш уйинларида харакат элементлари куп булиб, у
болаларнинг харакат килишга
нисбатан булган талабларини кондиришга ёрдам беради. Бола бирор нарсани кура бошлаганда курилиш материалларини тегишли жойга олиб боради, уларни стол ёки пол устига жойлаштиради, энгашади, бу вактда унинг куллари фаол харакат килади, яъни маълум микдорда жисмоний куч сарфлайди.
Майда курилиш материаллари билан уйнаганда кулнинг майда мускуллари яхттти ривожланади. Курилиш уйинлари уйнаш натижасида болаларнинг кузатувчанлиги ортади, техникага булган кизикишлари усиб боради. Бундан ташкари улар уйин жараёнида оддий геометрик шаклларнинг тузилиши билан хам танишадилар. Курилиш уйинларининг тарбиявий таъсири болалар акс эттирадиган ходиса ва нарсаларнинг гоявий мазмуни уз аксини топади.
Мактабгача тарбия ёшдаги болаларда тафаккурнинг тахлил ва синтез,
таккослай билиш каби жараёнлари хали суст ривожланган булади. Курилиш материалари ёрдамида утказиладиган уйинлар эса болаларнинг тафаккурини, ижодий кобилиятини устиради.
Тарбиячининг курсатган нарсасини эсда саклаб колиш ва уни кайта эсга солиш болаларни нарсаларни бир-бирига солиштиришга, тахлил ва синтез килишга, ухшашини топиб куйишга ва фаркини ажрата билишга мажбур килади ва курилишдаги вазифаларни пала- партиш бажармасликка, тасодифий хулоса билан коникиб колмай, балки максадга мувофик йул тутишга ургатади. Болалар билимини мавзули равишда курилиш уйинлари факат теварак-атрофни билиб олиш воситасигина булиб колмай, балки ахлокий сифатларни тарбияловчи восита хамдир. Болалар бевосита кузатаётган курилишдаги конкрет мисоллар болаларнинг узбек халки уз мехнатини канчалик севишини тушунишларига ёрдам беради. Курилиш уйинлари оркали тарбиячи болаларда мехнатсеварлик, мустакиллик, уз ишига жавобгарликни хиссини тарбиялаб боришга харакат килиди.
Болалар жамоасини тугри ташкил этишда курилиш материаллари билан утказиладиган уйин ва машгулотлар катта ахамиятга эга. Курилиш материаллари билан утказиладиган уйин ва машгулотлар болаларни мактабга тайёрлаш ишини амалга оширишда хам ёрдам беради. Бу уйин ва машгулотлар
жараёнида болаларда диккатни бир жойга туплаш, олдига куйган максадга чидам ва сабот билан эришиш, олган билими ва малакаси асосида ижодий ташаббускорлик курсатиш хусусиятлари шаклланиб боради. Курилиш хакидаги асосий билимни болалар куриш-ясаш машгулотида эгаллайдилар. Ана шу машгулотларда улар нарсаларнинг элементар куринишларини, курилиш кисмларидан максадга мувофик фойдалана олишни урганадилар ва курилишни бадиий жихатдан безашнинг оддий усулларини узлаштириб оладилар. Мактабгача тарбия ёшидаги кичик болалар куриш-ясашга бир неча бор уринадилар, улар факат курилиш тупламларидаги материалларни япалок томони билан куйиб териб чикадилар ёки бир-бирининг устига куядилар.
Тарбиячи болаларни хар хил нарсалар куришга ургатган булса, кичик ёшдаги болаларнинг курилиш уйинларида у уз аксини топади. Курилиш материаллари билан утказиладиган уйин ва машгулотлар учун зарурий шароитлар. Болалар куриш техникасини яхши узлаштириб олишлари учун гурухларда зарур шарт- шароитларни яратиш лозим. Бунинг учун аввало гурухда етарли микдорда курилиш материаллари булиши, яъни хамма болалар бир вактда ёки хеч булмаганда ярим гурух болалар машгул була оладиган даражада материал булиши зарур. Намунага караб куриш машгулотида хам болаларни материалдан чеклаб куймай, балки хар кимга керагини таксимлаб бериш лозим. Материал хар доим зарур булганини олиб ишлата билишни ургансинлар. Болалар куриш- ясаш малакаларини эндигина эгаллай бошлаганлирида, яъни иккинчи кичик гурухдан бошлаб куриш машгулотларини утишга рухсат берилади. Машгулотларда куриш-ясашга ургатиш учун стол устида уйналадиган курилиш тупламидан фойдаланган маъкул, чунки бу курилиш материаллари бир вактнинг узида купчилик болалар куриб уйнаш учун йирик курилиш материалларидан фойдаланилади. Бу материаллар болаларни купчилик булиб куришга, уйнашга ургатади. Гурухдаги болаларнинг хаммаси куриш усулларини яхши узлаштириб олишлари учун машгулот вактида столларни хар
хил жойлаштириш мумкин. Курилишни якка- якка бажараётганда столларни одатдаги тартибда ёки П харфи шаклида териб куйиш мумкин, агар болалар бир курилишни гурух булиб бажарсалар, 2-3 столни бирлаштириб катор килиб куйиш керак. Машгулот вактида болаларга курилишнинг энг зарур усуллари курсатилади, шунинг учун машгулот узок чузилмаслиги (10-12 минутдан ошмаслиги) керак. Куриш-ясаш машгулотларини укув йилининг биринчи ярмида утказиш максадга мувофикдир, иккинчи ярмида эса уйинлар билан чегараланса хам булади. Болаларни куриш-ясашнинг хамма усулларини курсатишдан иборат. Курилишни куришда куриш-ясашнинг хамма усуллари курсатиш ва харакат билан тушунтириш, тайёр курилган нусхани курсатиш ва унга кирган элементларни тахлил килиш. Намуна сифатида курилиш материалларидан нималар ясаш мумкинлигини курсатувчи тайёр курилишдан фойдаланиш.
Болалар бино, иншоотни куритни билиб олишлари учун (баланд пойдеворнинг устини кандай бекитиш, бир кисмни кандай килиб бошкаси билан алмаштириш, текисликни кандай кенгайтириш ва шу кабилар) курилишнинг айрим кисмларини курсатиш. Тарбиячи томонидан бажарилаётган
курилишнинг айрим кисмини давом эттиришни болаларга таклиф килиш. Куриладиган объект хакида тушунча бериш, масалан, курилишнинг хажмини (катта-кичиклигини) аниклаш, бунда курилишнинг уйинчокларга мос булишини айтиш. Болаларни узлари ижод килиб куришга ургатиш учун зарур шароитлар ва ашёлар билан таъминланган булиши керак.
Куриш-ясаш материалларининг турлари. Мактабгача тарбия муассасаларида болаларга куриш-ясаш фаолиятини ургатишда курилиш материали, конструктор, когоздан, табиат, ташландик материалларидан ва бошкалардан фойдаланилади. Материални тури куриш ясаш турини аникдаб беради. Курилиш материали - майда ва йирик-геометрик фигуралардан (куб, цилиндр, призма ва хоказо...) иборат.
Машгулотларда курилиш материалларидан турли хил майда тупламлардан фойдаланилади. Машгулот пайтида материаллар куп булиши керак. Тарбиячи
курилиш материалларидан куриш-ясаш фаолиятини ташкил этаётган одам, уайвон, усимлик ва транспортни ифодаловчи майда уйинчокларни танлаши максадга мувофикдир.
Мактабгача тарбия ёшидаги болалар теварак атрофдаги конкрет нарсаларни, яъни куён учун уй, машиналар ва йуловчилар учун куприк ясайдилар.
Уйинчокларни куриш-ясашда ишлатиш катта ауамиятга эга, уйин фаолиятини ривожланишига катта таъсир курсатади. Курилиш материалларни маълум бир шкафларда, тартиб билан сакланади.
Конструкторлар. Катта мактабгача ёшдаги болалар машгулотдан ташкари конструкторлардан (тахтали, пластмасса, металл ва керамика) фойдаланадилар. Бу тупламлар оркали турли конструкциялар ясаш мумкин. Тарбиячи раубарлигида болалар оддий бирлаштириш усулидан суратлар буйича турли хил уаракатли конструкциялар ясайдилар. Асосий диккат болаларни маълум кисмларини бирлаштириш малакаларини шакллантиришга каратилади. Бунда болаларни кулларини мускуллари иштирок этади, бу ёшда кул мускуллари хали яхши ривожланмаган булади. Тарбиячи аввал конструктор йигишни методик курсатмаларини урганади. Тарбиячи раубарлигида курилиш материали ва конструкторлар болаларга кетма- кет берилади. Катта мактабгача ёшдаги болалар машгулотдан ташкари вактда турли хил конструкторлардан: ёгочли,
платмассали ва металлдан тайёрланган конструкторлардан фойдаланадилар. Бу тупламлар ёрдамида кисмларнинг
жойлаштирилиши анча мураккаб булган курилмалар ясайдилар.
Тарбиячи раубарлиги остида болалар янги бирлаштириш йулларини ва турли хил характердаги конструкцияларни расмга, чизмага караб яратишга урганадилар. Бу ишларни болаларга таклиф этишдан олдин, тарбиячининг узи бу конструкторлар, уларга берилган методик курсатмалар билан яхшилаб танишиб, урганиб чикиши зарур. Болаларга курилиш материаллари ва конструкторлар туплами уаммаси бирданига берилмайди, балки аста-секин, кетма-кет болаларнинг узлаштиришларига караб берилади.
Кичик гурухларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари.
Болаларга курилит материали - кубик, гиштча, турли хил шаклдаги шакллар билан, уларнинг кандай холатда жойлашганлиги (гиштча ётибди, турибди) билан таништирилади. Бундан ташкари кубикларни горизонтал холда жойлаштириш, бир-бирини устига куйиш, дарвоза, уйча куриш кабилар хам ургатилади. Тарбиячи курилмалар ва теварак оламдаги таниш предметлар уртасидаги ухшашликни топишни болалардан сурайди.
Болаларга асосий курилиш материалларини (кубик, гиштча, пластилин) фарклаш билан бирга уларни номини айтиш, катта, кичик, узун, киска, баланд, паст каби сузларни маъносини тушуниб айтиш, гиштчаларни орасини тенг масофада жойлаштириш кераклиги тушунтирилади. Болаларга 8-10 курилмалар куриш ургатилади: мебель (стол, стул, диван, кроват), зинапоя, куприк, уйча. Биринчи машгулотларда болалар олдинги гурухларда ясалган куриш-ясаш ишларини кайтарадилар, сунг болалар мебель курадилар. Аввал болалар алохида предметларни турли вариантларда, сунг 2-3 курилмаларни бирданига куришни урганадилар (стол ва стул, диван ва хоказолар). Кейинги машгулотда
болалар катта уй курадилар, 3-4 кубиклардан, сунг 6 кубик ёки гиштчадан зинапоя курадилар. Ишнинг кейинги этапи - куприк куриш, 2 кичик призмадан куприк куриш. Дастлабки машгулотлар гиштчаларни 1 текисда йулакча килиб териб чикиш малакаларини ривожлантириш, мустахкамлашга каратилади. Болалар киска йулка, кенг йулкалар курадилар. Кейинчалик трамвай йули куришни болалардан талаб килиш мумкин. Бу машгулотларнинг асосий максади-болаларга гиштчаларни бир текисликда жойлаштиришга ва узун-киска, тор-кенг каби тушунчаларини ургатиш. Кейинги машгулотларда болалар гиштчаларни вертикал холда жойлаштиришни урганадилар. Шундан кейин болаларга тарбиячи дарвозани турли вариантда ясашга ургатади. Гиштчалардан, кубик, пластилиндан, буларни болалар маълум кетма-кетликка асосланган холда бажарадилар. Тор- кенг, баланд-паст тушунчалари дарвоза куриш жараёнида болаларга тушунтириб борилади: кенг дарвоза - юк машинаси учун, тори эса - енгил машина учун, баланд дарвоза - катта кугирчок учун, пасти эса - кичик кугирчок учун мулжалланган. Болаларга бир неча машгулот давомида мавзули равишда уйчани янги конструкцияси бериб борилади. Тарбиячи хар гал янги конструкцияни олдинги конструкция билан солиштиради, улар уртасидаги
ухшашлик ва фаркдарини топади. Болаларни намунага караб уйчани куриш малакаси хосил булганлигини текшириш учун, намунани узлари мустакил тарзда куриб беришларини тарбиячи илтимос килади. Масалан: тарбиячи боладан худди намунада курилган уйчани, факат баланд килиб куриб беришни сурайди. Масаланинг бу тури болаларда аклий фаолликни янада оширади. Биринчи кичик гурухда тарбиячи даставвал болаларни курилиш материаллари- куб, гишт, билан уларнинг шакли катта-кичиклиги, текис стол юзасида турлича жойланиши (яъни, гишт ётибди, гишт турибди) ва унинг мустахкамлиги, холатига боглик эканлиги билан таништириб боради. Гиштларни кетма-кет горизонтал жойлаштириб (поезд, йулкача) бир-бири устига куйиш оркали оддий тусиклар (дарвозалар, уйларни) куришга ургатиб борилади. Тарбиячи болаларни уз курилмалари билан хаётдаги таниш предметлар уртасидаги ухшашликни топишга, аниклашга ургатиб боради. Иккинчи кичик гурухда болаларни факатгина курилиш кисмлари (куб, гишт, пластина) ни билишга фарк килишга уларни тугри аташга ургатиб борилади. Масалан: катта-кичик, узун-киска, паст-баланд гиштларни бир биридан бир хил масофада дойра, тугри



туртбурчак буйлаб (панжара) уларни энсиз томони билан куйиб чикишга ургатиб борилади. Биринчи кичик гурухда болаларни 8-10 оддий булган курилмаларни барпо этишга ургатилади, (стол, стул, диван, кроват, минорача, куприкча, уйча, трамвай) кабиларни куришга ургатилади. Дастлабки машгулотларда болалар олдинги гурухда бажарилган курилмаларни кайтаддан курдилар, сунг мебель куришга урганадилар. Олдин бу предметлар алохида турли хил вариантларда курилади, сунг болаларга биратуласига 2-Зта курилмаларни куриш таклиф этилади. Стол, стуллар, стол ва диванлар, бу курилмалар билан болалар уйин уйнашлари учун болаларга турли хил кугирчокдар, идишлар берилади. Кейинги машгулотларида болалар уйча, куришлар учун 3-4 кубикдан бир-бирининг устига куйиш 3 ёкли призма билан устини коплаш оркали курадилар. Сунг кубикдан ёки гиштдан юкорига тахлаш оркали нарвонча курадилар. Болалар бу курилмаларни куриш йулларини узлаштириб олишгач, улар тарбиячининг сузи оркали курилмаларни куришга 2 та кубикдан пластиналар ва икки кичик уч ёкли призма ёрдамида куприк


урганадилар. Тарбиячи болаларни богча участкасида ва гурух ховлисида машгулот жараёнида урганган курилмаларни куриб, улар билан уйинлар уйнашга нисбатан кизикиш уйготиш керак. Иккинчи кичик гурухда дастлаб биринчи кичик гурухда олган билим ва малакалари мустахкамланади. Болалар кенг ва тор йулкачаларни, гиштларни каторасига текисликда жойлаштириш оркали курадилар. Кейинчалик поезд учун хар бир бола калта йулкачани, хаммаси бир булиб поезд йулини курадилар. Бу машгулотлардан максад болаларни гиштчаларни тартибли килиб бир-бирига улашга ёки бирлаштиришга уларнинг фазовий белгиларини тугри аташга узун киска, кенг- торлигини урганадилар. Кейинги 2-3 та машгулотларда болаларни гиштларни бир-бирига зич ёки маълум бир ораликда вертикал жойлаштиришга урганадилар. Бунда гиштларни узунасига ёки энсиз киска томони билан жойлаштиришга урганадилар. Масалан: шу максадда болалар уз хайвонлари урдакча, кучукча учун панжаралар курадилар. Кейинги машгулотларда болалар дарвозаларнинг турли вариантлари билан танишадилар. Буларни куб ва пластиналардан курадилар. Тарбиячи болаларни кенг ва тор хакидаги тушунчаларни эгаллашлари учун, юк машинаси учун кенг дарвоза енгил машина учун тор дарвозалар куришни таклиф этади. Битта курилма кисмларни узгартириш оркали унинг курилиш йулларини узгартириш мумкинлигини болалаларга тушунтириш максадида тарбиячи бир нечта машгулотлар уюштиради. Х,ар бир машгулотда катъий сисмавзу асосида янги куриш конструкцияси билан таништирилади ва уни эски конструкция билан солиштирилиб, улар орасидаги фарк аниклаштирилади. Болалар тарбиячининг намунасига караб куришни узлаштириб олишгач, тарбиячи болалар олдига худди шундай уйча аммо баландрок ёки узунрок килиб куришни таклиф этиши мумкин. Аввало, тарбиячи шу конструкцияни саклаб колиб, факатгина уни узунрок ёки баландрок килиб куриш йулларини олдиндан тушунтириб беради. Бу эса болаларни аклий фаоллигини усишга олиб келади. Биринчи ва иккинчи кичик гурухда болаларни куришга ургатишда кублар, гиштлар, пластина ва уч ёкли призмалар тупламидан иборат курилиш тупламларидан фойдаланадилар. Йил давомида тарбиячи биринчи кичик гурухда туртта олтитадан булиб машгулотларни уюштиради. Аста-секин гурухчалар сони купайтирилади, йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб бутун гурух болалари билан утказилади. Кичик гурух болаларини куришга ургатишда турлича методлардан фойдаланилади. Болаларни нимани куриш ва кандай куриш кераклиги билан таништирилади. Шу максадда тарбиячининг куриш намунасидан куриш йулларини курсатиш ва тугри тушунтириш жараёни билан биргаликда фойдаланилади. Болаларни у ёки бу курилмани куришда ургатишдан олдин тарбиячи болаларни уша предмет, унинг кисмари билан уларнинг амалий
белгилари билан таништириб борилади. Масалан: тарбиячи сайр вактида болалар билан аргимчокни кузатади, у икки кисмдан иборат: биринчи кисм зинапоя, яъни болаларнинг тепасига чикишлари учун, иккинчи кисми эса тушиши учун сиргалувчи кисми. Бундай максад сари куриб чикишлар, уюштиришлар ёрдамида болалар бу нарсаларни уз курилмаларида ижобий кал килишларига ёрдам беради. Тарбиячи болаларни куришга ургатишда уз намуналарини куриб таклил килиб чикади. Олдин намуна яхшилаб куриб чикилади, бутун бир колда, сунг эса уларни кисмма-кисм куриб чикилади. Масалан: уйча деворлари, тусиклари ва томи. Сунг уларнинг шакллари ва бир- бирига нисбатан жойланишлари куриб чикилади. Сунг кар бир кисмнинг кайси кисмлардан курилганликлари куриб чикилади. Масалан: уйчанинг томи, каторма-катор куйилган призмалардан иборат ва кз.
Намунанинг бундай тартибда куриб чикиш, курилмани бундай бунёд этишда кетма-кетликка риоя килишга ёрдам бериб, болалар учун кам куриш ясаш жараёнини анча осонлаштиради. Тарбиячи болаларни куриш ясашнинг техник усулларига ургатишда, болаларни узлари мустакил равишда каракат
килишлари учун куриш ясашнинг хилма-хил вариантларидан ва уни куришнинг турли йулларидан фойдаланишга ургатиб борилади. Бу вактда тарбиячи репродуктив ва эвристик методлардан биргаликда фойдаланади ёки куллайди. Х,ар бир машгулот охирида тарбиячи болаларни узи курган ишларини ёки курилмалари билан уйин уйнашлари учун икки-уч минут ажратиб берилади бу эса болаларда уйин жараёнига нисбатан кизикишни уйготади, унда фойдаланадиган уйинчоклар эса болаларни куриш-ясашга чалгитмай, балки куриш ясашга нисбатан кизикиш кавас пайдо килади. Тарбиячи болаларни курилиш материаллари кисмлари номини факатгина машгулотларда эмас, балки машгулотдан кейин уларни йигиб куйиш жараёнида кам бу нарсани кам амалга оширади. Масалан: курилмаларни йигиб терганда, олдин кублар, сунг пластиналарни ва болалар куриш-ясаш жараёнида шеър, кушиклардан,
эртаклар мазмунидан эртагида улар мебель куришда фойдаланиш болалар курилиш ишларини яна кам кизикарли булишига олиб келади. Шунингдек, куриш-ясаш жараёнида баъзи болаларга саволларни амалий каракат
оркали бериш мумкин. Агарда кунгилли болалар вазифани бажаришга кийналсалар ёки билмаса унда тарбиячи кайтатдан тушунтириб беради. Болалар ишларини тахлил килишда факатгина болалар ишларидан тоза ва тугрилиги курсатиб утилмай балки барча жараён, яъни, намунани кандай куриб чикишлиги материал кандай танланганлиги айрим харакатлар кандай бажарилганлиги хакида тарбиячи гапириб утади. Х,ар бир машгулотдан сунг тарбиячи болаларга курилмани кандай жой-жойига тахлашни, кандай иш куйишни мавзули равишда курсатиб беради. Куриш-ясашнинг оддий курилмаларини ясашда болалар техник малакаларга эга буладилар;
Йилнинг бошида кичик гурухда утилган мавзуларни такрорловчи машгулотлар утказилади. Масалан: Дарбоза куриш (кенг-тор, баланд), мебель, уйинчокларни катталигига караб гараж куриш. Тарбиячи гараж куриб курсатишдан аввал болаларга машинани катта-кичиклигига эътибор беришни илтимос килади. Юк машинаси учун катта гараж, енгил машина учун кичик гараж куриш керак. Кейинги машгулотларда болалар тарбиячини курсатмаси ва намунаси асосида куприк, автобус, юк машинасини кура бошлайдилар. Шунда болалар цилиндр билан, ундан курилмада кандай фойдаланиш кераклиги билан танишадилар. Х,ар бир курилмани урганиш учун бир нечта машгулотлар утказилади. Дастлабки машгулотларда болалар намуна буйича, кейингиларида эса мустакил куришни урганадилар. Масалан: Болалар намуна буйича куприк куришни урганиб булганларидан сунг, уларга мустакил тарзда баланд, кенг куприк куриш таклиф этилади. Бунда болалар узлари курилиш материали танлаб, куприкни конструкциясини уйлаб топадилар. Х,ар бир мавзу, конструкция борган сари мураккаблашиб боради. Х,ар бир машгулот тарбиячи рахбарлигида олиб борилади, баъзи бир вариантларни болалар узлари мустакил бажарадилар, шу оркали болаларда мустакил фикрлаш малакаси ривожланади.
Йилнинг иккинчи ярмида болалар уз уйлаган, истаган нарсаларини ясашлари мумкин. Бундан максад хосил булган малакаларни мустахкамлаш, мустакил фикрлашга ургатиш ва уйлаган нарсаларини ижодларида куллашга ургатиш. Биринчи ва иккинчи кичик гурухларда куриш-ясашга ургатишнинг метод ва усуллари. Биринчи ва иккинчи кичик гурухларда кубиклар, гиштчалар, пластилин, призмалардан фойдаланилади. Йил бошида тарбиячи 4-6 нафар болалар гурухи ташкил килади. Секин-аста гурухлар сони купайиб боради, йилнинг 2 яримида эса машгулотлар бутун гурух билан биргаликда
олиб борилади. Кичик гурууда куриш-ясашга ургатишда тарбиячи турли методлардан фойдаланади. Асосий методлар иннавацион-рецептив ва репродуктив методлардир. Болаларга нимани, кандай ясаш кераклигини тушунтирилади, тарбиячи болаларга намуна курсатиб, тула тушунча беради. Ургатишдан аввал тарбиячи тасвирланадиган предметни яхлит узини, унинг кисмларини болаларга тулалигича курсатиб тушунтирилади. Болалар предметни кузатишлари асосида уз курилмаларини курадилар.
Масалан: Тарбиячи сайр вактида болаларга аввал зинапоядан тепаликка кутарилиб, сунг сирпаниб тутттиттт кераклигини айтади. Машгулотни бошида намуна яхлитлигича курсатилади. Сунг намунани кисмлари, унинг шакли кандай, жойлашганлиги тушунтирилади. (Уйнинг- девори, томонлари, томи ва уоказо) Тарбиячининг бундай тушунтириши болалар ишини анча осонлаштиради. Болалар олган билимлари асосида уз курилмаларини мустакил тарзда ясай олишлари керак. Шунинг учун бирор бир курилмани турли хил
вариантларда куриб курсатиш лозим. Х,ар бир машгулот якунида тарбиячи болаларга бу курилма билан кандай уйнаш мумкинлигини
курсатади. (2-3 мин) Бу пайтда болаларда уйин фаолиятига кизикиш
уйгонади. Бу уйин фаолияти болаларни куриш-ясаш
жараёнидан чалгитади, лекин кичик гурууда бу янада кизикарли утиши учун тарбиячи болалар билан ишлаганда эртак парчалари, топишмок шеърлардан кенг фойдаланиши лозим. Бу тарбиячининг мауоратига боглик. Тарбиячи куриш-ясаш жараёнида болаларни ишларини тугри бажаришларини, материалдан тугри фойдаланишларини кузатиб боради. Агар тарбиячи болаларни бирон бир хатоларини курса, у пайтда кайтадан тушунтириб, курсатиб бериши мумкин. Болаларни иш фаолиятини таулил килганда тарбиячи факатгина натижаларнигина эмас, балки болалар намунани кандай кузатганликлари, материални танлаб, бажара олишларини уам уисобга олади. Машгулот якунида педагог болаларга курилиш материалларини йигиб жойига жойлашни уам курсатиб беради.
Урта гурууларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари.Урта
гурууда болаларга таниш булган кисмларни (кубик, гиштча, пластилин) номлаш билан бирга, уни бир-биридан фарклашга уам ургатилади. Болалар
курилмаларни мустакил таулил килишни урганадилар: унинг асосий кисмларини ажратиш, уни катта кичиклиги, тузилишини
фарклаш, нарсаларни кандай жойлашганлигини урганадилар. Болалар кичик гурууда тарбиячини намунаси асосида курган булсалар, урта гурууда эса, мавзуни номланиши, узлари уйлаганлари буйича курадилар. Шунинг учун болалар диккати курилмани олдиндан режалаштириб, унга керакли булган шаклларни танлашга каратилади. Урта гурууда куриш ясаш предметларини фаркдаш, уларни хусусияти билан танишиш, шу хусусиятига асосланиб предметларни гурууларга ажратишни урганадилар.
Курилмаларни куриттт ишнинг кетма-кетлигини режалаштиришга болаларни олдиндан кисмларни шаклига, катта-кичиклигига ва мустаукамлигига караб танлашга ургатилиб борилади. Буларни куриш жараёнида болалар цилиндр номини тугри айтишга уни уз урнида тугри фойдаланишга урганадилар.
Болаларнинг уар бир конструкциясини узлаштириб олишлари учун бир неча машгулот утказилади. Биринчисида болалар намунага караб куришга урганадилар, кейинги машгулотларда эса, бу намунани узлари мустакил хал килишга яъни конструктив масалани хал килишга урганадилар. Масалан: болалар намуна асосида купрок, куришни урганиб олишгач, масалан, куприкнинг таянч кисмини, куприк куриламларини ва машиналар учун пластик кисми, яъни тушувчи кисмини билиб олишгач, уни куриш учун кандай кисмлардан фойдаланиш кераклигиниургатиш оркали болаларга шу усулда куприк, аммо баланд ёки кенг куприк куриш тавсия этилади. Кейинчалик, болалар узларида бор булган курилиш материалларидан кенг фойдаланиб, узлари янги куприк конструкциясини уйлаб топадилар. Тарбиячининг раубарлигида болалар битта конструкцияни бир неча мураккаблашган куринишларда куришга урганадилар. Бу эса болаларда куришнинг турли йуллари уакидаги тасаввурларини шакллантиради, фикрлаш кобилиятларини устиради.
Йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб болаларга юкоридаги вазифалардан ташкари, болаларга уз ихтиёрлари буйича куриш ясашлар берилади. Бу ихтиёрий куриш машгулотлари давомида болалар куриш буйича олган билим
малакалари ривожланади, мустакиллик ва ташаббускорликлар усади. Уз максадларини ва куриш ясаш ишларида амалга ошириш укувлари шаклланади. Машгулотларини уюштирганда турли-туман майда уйинчоклардан (одамлар, хайвонлар, усимликлар, транспорт) фойдаланадилар. Бу эса болалар курилиш уйинларини янада бойитади, уни максад сари йуналтиради ва уйин фаолиятларини янада ривожланишига олиб келади. Курилиш материаллари алохида-алохида булакчаларга ёки булимларга ажратилган шкафларда сакланиши мумкин. Кар бир курилиш материалларининг тури бир-биридан алохида сакланади, тузилишига, яъни шаклига караб, чунки болалар узлари тезда ва осонликча керак курилиш материалларини ажратиб оладилар ва хар бир шаклни тезрок, узлаштириб олишларига ёрдам беради.
Йилнинг иккинчи ярмидан “Шахарча” мазмунли тупламидан фойдаланилади, бу набор призма, кубик ва дарахт силуэтларидан иборат. Тарбиячи болаларга янги билим бераётганда, болаларга иллюстрацияни курсатиб, унинг асосий кисмларини ажратиб курсатади. Намунани кузатиш пайтида тарбиячи болаларга улар уртасидаги фарк, ухшашликни тушунтириб беради. Болаларни тахлил килишга жалб килиш лозим, курилма нимадан
иборат, унинг кисмлари кайси кисмлардан иборатлиги
суралади. Тарбиячи агар болалар хато килса тугрилайди, кийналса
йулланма беради. Тарбиячи болаларга куприк
конструкциясини уйлаб
топиш вазифасини
бераётганда болалар билан киска сухбат утказади: куприкни асосий кисмлари нимадан иборатлиги эслатиб утилади. Мавжуд материалдан курилма учун керакли булган кисмларни танлаб олиш таклиф этилади.
Куриш-ясаш машгулотида болаларга таниш булган материаллар стол устига куйилади, уни ёнига турли хил майда уйинчоклар: кугирчок, хайвон, транспорт териб куйилади. Машгулотни бошида тарбиячи болаларни нима ясамокчи эканликларини, ким учун, кандай материалдан фойдаланишларини билиб олади. Бунинг учун болалар керакли материални танлаб олиб, кейин куришни бошлашлари лозим. Тарбиячи болалар ишини кузатиб, уларга ёрдам беради, рагбатлантиради. Болаларни узлари уйлаб топган курилмаларни асосан тахлил килинади. Болаларни куриш-ясашга ургатишда тарбиячи хар бир болага берилган вазифани мустакил бажаришга имконият берилади.
Катта гурууларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари. Катта гурууда предметни таулил килиш уларни характерли, белгиларини солиштиришга ургатиб борилади. Бу гурууда ургатиш фаолиятининг оддий элементлари катта ауамиятга эга; яъни вазифанинг тушуниши уларни мустакил бажариши. Болаларга сузлаб бериш оркали куриш-ясашга ургатади. Тарбиячи болаларга уз сузлари оркали мавзуни расм, иллюстрациялар курсатиб тушунтириб беради. Асосий диккат болаларни уз уйлаганлари буйича ишлашга каратилади. Болаларда курилмаларни мустаукам куриш гишчаларндан устунча куриш каби янги малакалар шаклланади. Жамоа курилмаларни куришда (уайвонот боги, куча, болалар богчаси) болалар бир бирлари билан бирга бажаради. Юкоридаги малакаларни болалар турли курилмаларни ясашда эгаллаб борадилар. Баъзи кисмларни алмаштириб ясаш учун турли мавзулар танланади: уйлар, транспорт, куприк. Бу пайтда тарбиячи мавзуни номлашни болаларга айтади. Шундан сунг тарбиячи тайёр курилмани болаларга курсатиб, худди шундай бажаришлари кераклигини айтади. Бундай машгулотларда болалар бор булган материаллардан мустакил равишда конструктив вазифаларни бажаришни урганадилар. Болаларда олдиндан, куриладиган материални ориентирлаш малакасини шакллантириш унинг деворчалар куриш- ясаш машгулотларини утказиш мумкин. Дастлабки машгулотларда болаларга оддий вазифа, яъни деворни наъмуна оркали куриш вазифаси берилади. Тарбиячи устунчаларни куриш, сунг гиштчаларни тугри жойлаштиришни курсатади. Кейинги машгулотда эса болалар 2 уй курадилар. Бу вазифа наъмунасиз бажаради. Вазифани шу тарика берилиши ва унинг аста-секин мураккаблаштириб бориш болаларни кейинги буладиган фаолиятга тайёрлаб беради. «Тепалик куриш» машгулотларда болалар аввал тарбиячини наъмунасини куриб, тепаликни баландлигини белгилаб оладилар. Шундан сунг бу тепаликдан каптокчани думалатиб курадилар. Тарбиячи болаларга тепаликни баланд, пастликка кура коптокчаларни тезва секин думалатишни тушунтириб беради. Болаларга топширик берилади, яъни баланд тепалик ва паст тепалик куриш. Бу машгулотдан болалар коптокчани тез ёки секин думалатиш тепаликни баланд пастликга богликлигини аниклайдилар, яъни баланд тепаликдан копток тез думалайди, паст тепаликдан эса секин думалайди. Бундай машгулотлар болаларни мустакил фикрлаш кобилятини устиради.
Катта гурууларда курилиш материалларидан, наборларидан фойдаланиш мумкин. Болалар намуна оркали тасвирлайдилар, тарбиячи тушунтиради, сайрда максадга каратилган кузатишлар олиб боришади. Тарбиячи бу методлар ёрдамида болаларда мустакилликни ривожлантиради. Сузлашув усули уам болаларда фаоллик, мустакилликни устиради. Тарбиячи мавзу номини айтиб намунани курсатади (кема). Болалар моделни кузатиб топширикни бажарадилар. Тарбиячи эса олдиндан бир канча кисмларни туплайди ва уларни болалар олдинга куяди. Топширикни бажараётганда тарбиячи болаларга саволлар бериб, болаларни мустакил фаолиятга ундайди. Тарбиячи болаларга гапириб беришини ургатгандагина улар узлари уйлаганлари буйича курилмаларни куришлари мумкин. Курилмаларни таулил килаётганда шуни курсатиб утиш керакки, бир предметни турлича килиб куриш мумкин.
Мактабга тайёрлов гурууларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари. Тайёрлов гурууда болаларга предметни умумий ва индивидуал хусусиятларини ажратишга урнатилади. Болалар нарсаларнинг кисмларини пропорциясини, симметриясини аник чамалашга, нарсаларни чиройли безашни урганадилар. Бу ёшдаги болалар олдиндан курмокчи булган нарсаларини тасаввур килиб, уни кандай тузилишини гапириб бера олишлари керак, бунинг учун кандай материални танлаб, ишни кандай бажарилишини билишлари лозим. Тарбиячи болаларга комплекс нарсаларни коллектив булиб куришни, гуруу билан куришни ургатиб боради. Болалар бундан ташкари мавзуни аниклаб, керакли материаллар танлаш, бир-бирлари билан маслауатлашиб бирга фикрлаб куришни урганадилар. Тайёрлов гуруу тарбияланувчилари берилган топширик буйича, расмлар оркали мураккаб булган турли нарсаларни ясайдилар. Куриш - ясаш жараёнида предметлар шакли орасида богликликни урганиш, уларни кулланилиши алоуида кисмларни катта-кичиклиги, конструкциясини болалар эгаллаб борадилар. Тайёрлов гурууда болалар транспортнинг турлари билан, бинолар билан танишиш катта ауамиятга эга. Педагог асосий диккатини бинокорларни нима учун кулланилишга (айтилади) каратилади. Болалар олган билимларини уз ишларида куллайдилар. Тайёрлов гурууда болалар предмет шакли уртасидаги богликликни урганадилар. Тарбиячи машгулот утишдан аввал болаларни транспортни тури билан таништиради. Бундан ташкари болалар кемаларни турлари билан уам танишадилар: катта ва кичик, юк, уарбий, пассажир кемалари. Тарбиячи кемаларни турларина солиштириб болаларга тушунтиради; тез юрар кемалар, узун ингичга асосга эга, юк кемаси-кенг асосли, пассажир кемаси уарбий кемага караганда кенг булади. Биринчи машгулотда болалар уарбий кема, кейингисида пассажир кемасини ясайдилар. Шу чизма асосида “шауар транспорта” мавзусида машгулот утказилади. Кузатиш пайтида болаларда шауар транспортининг турли-туманлиги уакида тасаввури ривожланади. Тарбиячи транспортнинг уар бир турини нима учун кулланилиши такидлаб утади. Кейинчалик болаларда предметнинг кулланишига кура конструкциясини ажратиш, конструкцияни ва предметнинг алоуида кисмларининг катта кичиклигини аникдаш малакаси шаклланади. Бу вазифани куприк куриш
жараёнида хал килиш мумкин. Болалар бир нечта конструкцияси билан танишадилар ва куйидаги фикрга келадилар: Курилмаларнинг улчами, уларнинг кулланилиши буйича аникланади. Кемалар катнайдиган кенг ва чукур дарёга баланд ва кенг куприк курилади. Куприкнинг тепа кисмида транспорт ва йуловчилар учун йулаклар курилади. Биринчи машгулотда тарбиячи болаларга йуловчилар учун ва транспорт учун куприк куришни таклиф килади. Иккинчи машгулотда болалар, хам йуловчи хам транспорт учун умумий куприк курадилар. Учинчи машгулотда эса болаларни узлари мустакил конструкция уйлаб, уни нима учун кулланилишини тушунтириб берадилар. Тайёрлов гурухда болаларда турли бинолар хакида тушунча булади: куп каватли бино, театр, вокзал, эртак-уйчалар.
Педагог асосан болалар диккатини фазовий жойлаштириш, курилмаларини фазовий жойлаштиришга каратади. «Куча, шахар майдонларни куриш» мавзуни утишдан аввал педагог болаларни шахар буйлаб экскурсияга олиб боради ва болалар диккатини шахарни курилиши ва эстетик тузилишига каратади.
Машгулотда болаларни гурухчаларга булиб, хар бир гурухга бирор бир майдон, кучалари куриш топширилади. Болалар турли биноларни кураётганларида уларда предметнинг асосий кисмларини ва таниш булган геометрик шаклларни ажратиш малакаси шаклланиб боради. Кинотеатрга экскурсиядан сунг болалар томошабинлар зали, фойега кириш кисмини куб, призма, ярим доира шаклига эга эканлигини курадилар ва узлари кинотеатр курганларида шу нарсаларга эътибор берадилар. Тарбиячи томошабинлар зали ва фойени курилиш усулини курсатиб беради. Болалар жамоа булиб бирга турли мавзуларда нарсалар курадилар (кучалар, темир йуллар, вокзал, хайвонот боглари, кинотеатрлар ва хоказо).
Тайёрлов гурух болалари асосан куриш-ясашнинг куйидаги усулидан фойдаланадилар, яъни тарбиячининг топшириги буйича бола уз тасаввурига таянган холда расм, фото расмлардан фойдаланади. Купгина курилма мавзуси берилади. Катта гурухга караганда бу гурухга бериладиган шартлар мураккабдир. Намуналар купинча расм, фото расм булиб, бу расмда болалар ишлатилмайдиган курилиш материалидан курилган курилмалар акс этган булади. Баъзида тарбиячини узи ясаган нарсани намуна сифатида курсатиш мумкин. Лекин бу усул бу ёшдаги болаларга тугри келмайди. Тарбиячи
топширикни тушунтираётганда куриш-ясашни янги усулини кисман курсатиб утади. Тайёрлов гурухида экскурсия ва сухбатлар болаларни куриш-ясаш обьектларини тасаввурларини килишларига ёрдам беради. Х,ар бир экскурсия болаларни кейинги машгулотга тайёргарлигини оширишга каратади.
Фотогалерея буйлаб сайрда тарбиячи асосий диккатни майдон, кучаларни тузилишини, биноларни чиройли курилганлигига каратади. Бирор бир майдонни тарбиячи болалар билан фазовий жойланишини, биноларни тахлил килади. Машгулотда эса топширикни тушунтириб, болалар билимини фаоллаштиради. Машгулотни бошида утказиладиган сухбатлар - болалар билимини фаоллаштиради. Тарбиячи куприк кураётганида болаларга эслатиб утилади: куприклар хар хил булади. Иуловчилар учун ва траспорт учун хам куприклар. Машгулотни бошида, кинотеатр куришда тарбиячи сухбатида бинонинг асосий кисми томошабинлар зали, фойени ажратади, унинг асосий шакли, фазовий жойланишини аникдайди. Агар машгулот бошка булса- тарбиячи болалардан уйлаган курилмаларини, унинг нима учун кулланиши танланган материаллар хакида гапириб беришни илтимос килади.
Назорат саволлари

  1. Куриш-ясаш машгулотларини бола ривожланишидаги ахамияти хакида маълумот беринг.

  2. Кичик гурухларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари хасида маълумот беринг.

  1. Урта гурухларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари хакида маълумот беринг.

  2. Катта гурухларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифалари хакида маълумот беринг.

  3. Мактабга тайёрлов гурухларда куриш-ясашга ургатишнинг вазифаларихакида маълумот беринг.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

  1. Такомиллаштирилган "Болажон" таянч дастури. Т.: 2016.

  2. Мактабгача таълимга куйиладиган давлат талаблари. Т.: 2017

  3. "Билимдон" дастури. Т.: 2014

  4. Амирова. Г.А., Сулаймонов А.П., Джураева Б .Р. Мактабгача таълим муассасаларда аппликация машгулотлари. Т., 2014.

  5. Д.Т Сабирова. Мактабгача ёшдаги болаларда тасвирий саводхонлик элементларини шакллантириш. (13.00.01.-Педагогика назарияси ва тарихи ихтисослиги буйича ёзилган диссертациянинг автореферати). Т.2007

  6. "Бола шахсини ривожланишининг долзарб муаммолари". Халкаро илмий - амалий анжуманининг теъзис ва маколалар туплами. 2008 йил.

  7. Джалалова Д.Х. Основные тенденции развития современной японской школы. Автореферат дис.к.п.н. 2004.

  8. Титов В.А.Педагогика зарубежных стран (сравнительная педагогика). А- Приор, 2010.

  9. Ишмухдмедов Р., ва бошк,. Таълимдаинновацион технологиялар (таълим

муассасалари педагог-укитувчилари учунамалий тавсиялар). - Т.:
"Истеъдод" жамfармаси, 2008.

  1. Хасанова Ш.Т.Эстетик тарбия методикаси.Маърузалар матниНизомий номли ТДПУ., 2014.


Download 2.5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   28




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling