Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги у. Файзиева, Д. Назарова, Ф. Цодирова


Download 7.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/143
Sana30.10.2023
Hajmi7.62 Mb.
#1734276
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   143
Уциш ва нутк, устириш
Укиш асосий таълим воситаларидан бири хисобланади. 
Укишни урга™ш нутк фаолиятининг бир тури сифатида 
ургатилади ва укувчиларда укишга мотивация хосил килувчи 
шарт-шароит тугдириб борилишини, укилаётган матннинг 
асосий маъносини англаш ва ажратиш, укиш оркали олган 
информация, маълумотни нуткий мулокотда куллашга тайёр 
булишни ургатади. Бу куйилган максад ва вазифаларни амалга 
оширишда факат укиш дарсигина эмас предметли амалий 
таълим хам алохида уринда туради (топширик, илтимос, 
буйрукларни укиб тушуниш...). Укувчилар онгли, мустакил 
укиш куникмаларини эгаллайдилар. ПАТ дарсларида укиш 
тушуниш ва бажариш учун берилган материал укувчиларни 
укиган материалини тушунишга мотивацияеини кучайтиради. 
Укиш дарсларида эса укитувчи йул-йулакай саволлар бериш
180


оркали бу мотивацияни ривожлантириб боради. Укиш дарсида 
укишнинг техникавий томони шакллантирилади ва ривожлан- 
тирилади, ифодалилиги, укилаётган матн мазмунининг эстетик 
жихатларини англаш, тил имкониятларини ривожлаантиради. 
Укиш дарслари укувчиларнинг нуткий ва тилни урганиш 
имкониятларини ривожлантиришга хам катта хизмат килади. 
Укувчилар бошка дарсларда айникса ПАТ дарсларида эгаллаган 
нуткий ифодалар, конструкцияларга таянган холда матннинг 
мазмунини тушунадилар, ундаги ran конструкцияларидан 
фойдаланиб, мазмуни юзасидан фикр билдирадилар, мантикий 
богликликни англайдилар. Укиш дарслари укувчиларнинг 
умумий ривожланишига таъсир курсатиши билан бир каторда 
нуткининг бойиши ва ривожланишида хам мухим урин тутади. 
Богланишли сузлашув нуткнинг ривожланишини таъминлайди.
Укишга ургатишнинг самарали кечиши матннинг тугри ва 
талабга мос равишда танланишига боглик. Матнларнинг мазму­
ни укувчиларнинг нуткий имкониятларига мос ва уларнинг 
умумий ривожланишига йуналтирувчи, укувчиларда нуткий 
мулокотга ундовчи кизикиш уйготувчи мазмунда булишини 
таъминлайди.
Дастурда белгиланган укиш мавзулари (уларга ажратил- 
ган соатлар каби) тахминий булиб укувчиларнинг имконият­
лари, худудий хусусиятларидан келиб чиккан холда узгартири- 
лиши мумкин.
У кишга ургатиш жараёнида коммуникатив тизимда кузда 
тутиладиган барча максад ва вазифалар амалга оширилади 
(укувчиларнинг ривожлатирилишига йуналтириш, фаолият 
билан айникса амалий предмет таълими билан, укитишнинг 
коммуникатив йуналтирилганлиги, максадли равишда аклий 
фаолиятини ривожлантириш фанлараро ва фан ичидаги узаро 
богликлик фаолият шакллари, табакалаштирилган ёндошув).
Матн устида ишлаш тахминан укувчиларнинг мустакил 
укиш; укиганларининг мазмунини расмлар оркали ифодалаш, 
аппликациялар ва макетлар тайёрлаш, саволларга жавоб бериш, 
сухбат ва боищалар, укиганларининг мазмунини тахлил килиш 
(чизган расмлари, иллюстрациялар, аппликацияларни матн 
билан солиштирган холда);
181


Дастурда хар бир давр давомида укувчилар томонидан 
мавзулар ва эгалланадиган 
малакалар 
(ажратилган укув 
соатлар) белгиланади.
Ук;иш дарслари синфдан ташкари укиш соатлари билан 
тулдириб борилади, унда китобга, китоб укишга кизикиш 
тарбияланади, мустакил укишга одатлантирилади. Умумий ва 
нуткий ривожлантириш ишлари давом эттирилади.
Биринчи синфда синфдан ташкари укиш интернат ш арои­
тида тарбиячининг тарбиявий машгулот соатларида тарбиячи 
рах,барлигида укувчиларнинг укиш куникмалари ва китоб, 
бадиий адабистлар билан ишлаш талабларига мос равишда 
укитилади.
Иккинчи синфдан бошлаб синфдан ташкари укиш укиш 
дарсларининг дастурига киритилган. 
Укитувчи 
синфдаги 
умумий даре соатларидан маълум (икки хдфтага 1 соатдан кам 
булмаган) соатларни синфдан ташкари укишга ажратади. 
Дарсдан ташкари вактда синфдан ташкари укиш тарбиячи 
рахбарлигида амалга оширилади.
Ёзув
Ёзув нутк фаолиятининг узига хос тури булиб, коммуни- 
катив тизимда уни урганиш, эгаллаш огзаки-дактил нутк 
асосида амалга оширилади. Ёзув умумтаълим мактабидаги каби 
укишга ургатиш билан боглик эмас. Сузлар ва жумлаларни 
ёзишда болалар уларни синхрон тарзда дактиллайдилар ва 
огзаки талаффуз киладилар. Талаффуз куникмалари шакллан- 
гандан сунг сузларни дактиллаб айтиш аста-секин камайтириб 
борилади, лекин сузлар, гапларни айтиш ёки ёзишда кийин- 
чилик пайдо булган пайтда дактиллаб назорат килишга имкон 
берилади.
Ёзувга ургатишнинг вазифаси укувчиларни ёзма нуткка 
эх,тиёжини тарбиялаш, ундан нутк шакли сифатида фойдала- 
нишга куникма х,осил килишга йуналтирилган.
Ёзувга ургатишнинг вазифаси укувчилар кулининг майда 
моторикаси, куз билан чамалаш, график куникмаларини 
ривожлантириш (харфларнинг куринишини, ёзилишини эслаб 
колиш, адрфлар, сузлар ва гапларни аник, чиройли бир-бири 
билан богаган холда ёзиш)дан иборатдир. Кейинчалик ёзувга
182


ургатиш натижасида укувчи товушни харфга «айлантириб» 
(яъни фонетик-график ёзув), харфларни, сузлар ва гапларни 
тугри, аник, ....чиройли ёзиш, доскадан, китобдан, кучириб 
ёзиш, укитувчининг огзидан ёзиш, ёзилганни текшириш ва 
хатоларни тузатиш каби куникмаларни эгаллайдилар. Дактил 
нутк эса ёрдамчи восита сифатида сакланади. Хдрфларнинг 
график ифодасини ургатиш осон элементли хдрфлардан бошлиб 
ва аста-секин мураккаб элементларга утилади. Яъни харфларни 
утиш тартибига мос равишда ёзувга ургатиш кузда тутилмайди. 
Ёзувга ургатиш жараёнида ёзув коидалари устида огзаки 
тушунтиришлар олиб боришдан кочиш лозим. Ёзув-харакат 
куникмаларини шакллантириш узок вакт талаб килишини 
инобатга олган холда укитувчи ёзув маищларига узок вакт 
ажратиши ва унга катта эътибор каратиши лозим. Х,арфларни 
ёзиш техникаси эгалланиши билан эшитмайдиган болалар 
узлаштирилган сузлар, гаплар ва матнларни онгли равишда 
мустакил 
равишда 
ёза 
бошлайдилар. 
Ёзув 
машкларини 
кенгайтириш ишлари ПАТ дарслари, укиш ва нутк устириш 
дарсларида кенг олиб борилади. Бу машклвр ёзув малакалари 
билан бир каторда ёзма нуткларининг ривожланишини хдм 
таъминлаб боради. Кар болалар мактабининг урта бугини 1-5 
синфларни уз ичига олади, бу эса уз навбатида сурдопсдагогик 
тизимидаги таълимнинг иккинчи боскичини ташкил этади.
Эшитишида 
муаммолари 
булган 
болалар 
таълими 
замонавий тизимининг талабларига кура бу дастур асосий 
умумтаълим мактабининг мунтазам тизимли дастурларини 
эгаллайдиган даражада укувчиларни ривожлантирувчи пропе- 
девтик курс мазмунини уз ичига олади.
Тайёрлов 3-синфлардан кейинги боскичда тилга укитишда 
замонавий ёндошувлар асосида барча фанлар буйича укув­
чиларни фан асосларини укитишга тайёрловчи пропедефтик 
курени уз ичига олади. Унда нуткни амалий эгаллашдан аста- 
секин уни тахлил килиш, тил ходисаларини англаш, умумлаш- 
тиришга якинлаштирувчи, олиб келувчи ишлар амалга ошири- 
лади. Бу эса уларда тил, унинг мохияти, конуниятлари унинг 
шакли ва ахамиятига катта эътибор беришни талаб килади.
Таълимнинг бу боскичи тилнинг бойиши, ривожланиши 
ва эгалланиши, монологик ва диологик нуткни ривожлан-
183


тирувчи машкларнинг куплиги билан кифояланмайди, балки 
бутун кучини мутокот шароитидаги нутк воситаларини эслаб 
колиш х.амда маъно-мазмуни ва таркибий тузилишини эслаб 
колишга сарфлайди.
Бу даврда укувчилар тайёр нуткий конструкциялардан 
фойдаланиб уз фикрини баён этиш билангина кифояланиб 
колмасдан, узлари мустакил равишда тегишли конструкция- 
ларни тузиб, вазиятдан келиб чикиб фикрларини баён килишни 
хам урганадилар. Бунинг учун улар нутк воситалари билан 
етарли даражада куролланган булишлари талаб килинади. 
Ш унинг учун дастур мазмунида нутк воситалари, грамматик 
тушунчалари захираси булиши талаб этилади. Бунинг учун 
нутк воситалари билан бир каторда гапларнинг таркибий 
тузилиши, уларнинг бошка нутк бирликлари билан мослашуви 
ва бирикиш йуллари, конун-коидалари хакидаги билимлар 
талаб этилади.

Download 7.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling